Bullinq - günümüzün bəlası

Son zamanlar şagirdlər tərəfindən məktəblərdə və ya məktəbdən kənarda çəkilən qeyri-etik videoların yayılması cəmiyyətin bütün üzvlərini əməlli-başlı silkələdi. Məktəblilərin bu cür davranışı, xoşagəlməz hərəkətləri, amansızlığı hər birimizi düşünməyə, bu hadisələrin səbəbini, hazırkı duruma gətirib çıxaran yolu analiz etməyə, qarşısını almağa vadar edir.

Buna səbəb nədir, görəsən? Əlbəttə, bir çox səbəblər var. Bu səbəblərdən biri də valideyn nəzarətsizliyi və bunun nəticəsində nəzarətsiz qalan uşaqların sosial şəbəkələrdən düzgün istifadə etməməsidir. Şagirdə alınan çoxfunksiyalı telefon bəzən onun tərbiyəsinin pozulmasına, dərslərdən soyumasına, vaxtını boş və mənasız, hətta təhlükəli işlərə sərf etməsinə səbəb olur. Nəzarətsiz qalan, telefondan düzgün istifadə etməyən şagird bəzən sosial şəbəkələrdən bullinq üçün də istifadə edir. Yəni bullinqin kiberbulinq növü, əsasən, sosial şəbəkələr vasitəsilə həyata keçirilir. Bəs nədir bullinq? Bizim üçün yeni olsa da, 1985-ci ildə Böyük Britaniyada işlədilən bullinq termini bu mövzuda ilk tədqiqat işləri üzə çıxdıqdan sonra geniş istifadə olunmağa başladı.

Son zamanlar dünyanın bütün ölkələrinin təhsil müəssisələrində müşahidə olunan ən qabarıq problemlərdən biri olan bullinq təhsilalanların təzyiq və aqressiv davranışların hədəfi olmasıdır. Bullinqlə bağlı aparılan araşdırmalar zamanı məlum olub ki, bütün uşaqlar gec-tez bullinqlə rastlaşırlar: ya qurban, ya incidilən şəxs və ya şahid kimi. Yəni həm onlayn, həm də reallıqda. Bütün bu rollar uşağın şəxsiyyətinə dağıdıcı təsir göstərir. Əgər kimsə öz həyatında heç vaxt digər, daha güclü və ya daha çox səlahiyyət sahibi olan insan tərəfindən sistematik təqib və ya başqa zorakılıq hiss etməyibsə, ona belə görünə bilər ki, bullinq xırda məsələdir. Lakin bu, belə deyil və bullinq son dövrlərdə bütün dünyanın bəlasına çevrilib. Belə ki, ABŞ Təhsil Departamentinin məruzəsinə əsasən, 12 yaşdan 18 yaşadək hər dörd uşaqdan biri son məktəb ili ərzində bullinqin qurbanı olub.

Bullinqdə üç iştirakçı var: qurban, aqressor və şahid. Bullinq nəticəsində hər üç iştirakçıda mənfi təsirlər yaranır. Ancaq ən ağır nəticə qurbanda olur. Çox zaman qurban özünəinamı itirir və bu da müxtəlif psixoloji problemlərə səbəb ola bilər. Bəzən hətta özünə qəsd belə edə bilər. Şahid rolunda olan iştirakçıda isə kütləyə qarşı gücsüzlük hissi yaranır, zəifliyinə görə utanır.

Aqressor isə nəticədə daha qəddar hisslərə sahib olur və incə, nəcib münasibətlərə qadir olmur.

Bullinq - bir uşağın başqaları tərəfindən təqib olunması, aqressiv davranışdır ki, nə qədər özümüzdən uzaqlaşdırmaq, üstümüzə götürmək istəməsək də, son hadisələr göstərdi ki, "Uzaq sahillərdə" filmindəki Mixaylonun sözünün qüvvəti, "artıq müharibə (bullinq) bizim dağlara da (məktəblərə) gəlib çıxıb. Məktəblərdə tez-tez baş verən xoşagəlməz hallar, çəkilən videolar, intihar hadisələri bunu bir daha sübut edir.

Məlumdur ki, şagirdlər arasında zorakılıq hadisələri həmişə məktəbin bir hissəsi olub, ancaq indi onlar daha çox gözə çarpır.

Psixoterapevt Cennifer Fridin sözlərinə görə, bullinq yalnız qəzəb və alçaldıcı hərəkət deyil. Bullinq təkrarlanmaq, qurbanını qorxu və stress vəziyyətində qoymaq tendensiyasına malikdir. Oxşar effekti bullinq həm də baş verən aqressiv hadisələrin şahidləri olanlara qarşı da göstərir. Əgər uşaqlar dalaşıblarsa və ya hətta kiməsə qarşı nalayiq sözlər işlədiblərsə, bir dəfə "öz komandası"ndan kimisə çıxardırlarsa, bu, bullinq kimi təsnif edilmir. Amma əgər uşaq kollektivində cəzasız zorakılıq mədəniyyəti formalaşırsa, bu, onlarda başqaların alçaldılmasının mümkünlüyü hissini yarada bilər. Bullinqin qurbanları təhsildən yayına bilər, uşaqlıq dövründə yaşanmış psixoloji yaralar isə onun yaşlı həyatına da ziyan vura bilər. Belə ki, belə insanlar daha çox xəstələnir və psixoloji problemlərə malik olurlar. Hər hansı bir şagirdə olunan bullinqin qarşısı vaxtında alınmasa, nəticələr daha da dağıdıcı olar. Belə ki, biz hamımız bullinqin qurbanları haqqında - sonu intiharla bitən qurbanlar haqqında eşitmişik,

Bullinq nədən baş verir?

Psixoloq Svetlana Krivtsovanın sözlərinə görə, başqalarına qarşı aqressiv, alçaldıcı davranışları həmişə bir şəxs öz nüfuzunu təsdiq etmək, əylənmək və ya hər hansı marağı naminə edir. Digər uşaqlar isə bullerin hərəkətlərini müşahidə edərək, ya onlara məhəl qoymur, ya qəzəblənir, ya da müdaxilə etməyə çalışırlar. Ancaq görəndə ki, bu cür davranışın qurbanı müqavimət göstərmir, müəllim isə onların təşəbbüsünü dəstəkləmir, onda uşaqlar acizlik hiss edir və onların əhvali-ruhiyyəsi qurbana qarşı şəfqətdən qıcıqlanmaya və laqeydliyə qədər dəyişə bilər.

Ən çox bullinq halları o məktəblərdə olur ki, orada şagirdlər laqeyddir və məyusdurlar, onların tələbatları heç kim tərəfindən tanınmır və təmin edilmir. Dərs buraxma və ya vandalizm halları ilə müqayisədə insan şərəfinin təhqirinin daha ağır pozuntu hesab edildiyi yerlərdə bullinqə nadir hallarda rast gəlinir.

İnternet əsrində yaşadığımızdan axır zamanlarda internet-təqib (kiberbullinq) - internet, elektron poçt, SMS və s. vasitəsilə təqib də geniş yayılıb. Odur ki, uşaqlara çoxfunksiyalı telefonlar almaq onların diqqətini yayındırır, lazımsız səhifələrə, videolara baxmaq tərbiyələrinə əks təsir göstərir. Odur ki, uşaqları ətraf aləmdə nəzarətsiz qoymaq düzgün deyil. Valideyn nəzarətsizliyi və uşağın istəklərinə qarşı laqeydliyi və ya həddən artıq sərbəstliyin verilməsi, valideynlə uşaq arasında səmimi ünsiyyətin olmaması sonda bullinq üçün münbit şəraitə gətirib çıxaran səbəblərdən biridir.

Bir tərəfdən, biz nədən ehtiyat ediriksə, onu görmək istəmirik. Digər tərəfdən, uşaqlar özləri tez-tez bizdən həqiqəti gizlədirlər və özlərini elə göstərirlər ki, hər şey yaxşıdır. Bəzən valideynlər hiss edirlər ki, uşaqda hər şey heç də qaydasında deyil, ancaq nəyisə tapa və ondan yapışa bilmirlər.

Ona görə də valideynlər sayıq olmalıdır.

Əgər uşaq:

öz ünvanına tez-tez təhqiredici mesajlar alır, onu dəfələrlə incidir və lağa qoyurlarsa;

başqa uşaqlara tabe olmağa meyillidirsə; özünü fiziki zorakılıqdan qoruya bilmirsə;

evə üzündə göy ləkələr, sıyrıntılar, cırılmış geyimdə gəlir və buna anlaşılan izahat verə bilmir;

heç vaxt qrup oyunlarında iştirakı qəbul etmir; tez-tez oyuna və ya komandaya dəvət olunan sonuncu şagird olur;

daimi dostlara malik deyil, sinif yoldaşları tərəfindən daim "sevilməyənlər" siyahısına düşür;

fasilələrdə öz həmyaşıdları ilə oynamaq əvəzinə, böyüklərin yanında dayanmağa çalışır;

sinifdə lövhə qarşısında cavab verərkən çətinlik çəkir;

məktəbə getməkdən qorxur və ya güclü həvəssizlik göstərir, sinifdənxaric məşğələlərə qatılmaq istəmir;

məşğələlərə marağını itiribsə, demək, uşaq bullinqə məruz qalıb.

Bundan başqa, bullinqə məruz qalan uşaqlarda stress tez-tez özünü fizioloji aspektdən göstərir: onlar iştahanı itirir, gecə qarabasmalarından əzab çəkir, yuxuda ağlayır, baş ağrıları onlara əziyyət verir. Bəzən onlar fiziki cəhətdən özlərinə zərər yetirə bilərlər.

Aqressiv təqibin qurbanı güclü və ya bacarıqlı olub-olmamasından asılı olmayaraq, istənilən uşaq ola bilər. Ancaq əksər hallarda bu cür davranışların qurbanı olanlar digərləri arasından daha çox seçilənlərdir (qəribə geyim tərzi olan, özünü qəribə aparan və b.). Həmçinin potensial qurbanlar özündən tez çıxan, emosiyalara asan təslim olanlardır.

Bullerlər isə qadağalarsız böyüyən və valideyn nüfuzuna məhəl qoymayanlardır. Belə uşaqların əksəriyyətində böyüklərin diqqət və etimadı çatışmır. Onların əksəriyyətində xarakterin parlaq ifadə edilmiş narsistik xüsusiyyətləri özünü göstərir. Onlara bütün hallarda başqa insanlar hesabına özünü təsdiq etmək, şəxsi üstünlüyünü sübut etmək lazım olur.

Bəzən bu cür hallar uşağı intihar barədə fikirlərə qədər apara bilər. Əgər uşaq öz yaxınlarına bu barədə məlumat vermirsə, onda müvafiq qurumlara bildirilməlidir.

Bəs bullinqin qarşısını almaq üçün nə etməli?

Uşaqların vəziyyəti müstəqil həll etməsinə çalışmaq lazım deyil, axı bullerlə ümumi dil tapmaq həmişə mümkün olmur. Bundan ötrü valideynlərə, müəllimlərə və ya uşağın etibar etdiyi böyüklərə müraciət etmək lazımdır.

Əgər sizin uşağınızı ələ salırlarsa, siz valideyn kimi, uşağın şikayətlərini diqqətlə dinləməli və buna ciddi yanaşmalı, qulaqardına vurmamalısınız. Valideynlərin dəstəyi sayəsində uşaqlar məktəbdə üzləşdikləri problemləri daha asan yaşaya bilərlər. Həmçinin məktəb müəllimlərinə müraciət etmək və onların diqqətini bu problemə yönəltmək valideynin əsas vəzifələrindən biridir və mütləq lazımdır. Ən kritik vəziyyətdə polisləri cəlb etmək və hətta təhsil yerinin dəyişilməsi haqqında düşünməyə də dəyər.

Müəllimlərə isə öz fiziki üstünlüklərini göstərmək yox, onlarla danışmaq lazımdır. Bundan başqa, bullerlərin hiylələrini təkcə müşahidə etmək olmaz, axı ona tamaşaçılar da lazımdır ki, maksimum dərəcədə əyani davranış göstərə bilsin. Dərsdə bullerlərin hiylələrini gördükdə, diqqəti bullerlərdə cəmləşdirməklə onu tədris prosesinə cəlb etməyə çalışmağa nail olunmalıdır. Ancaq yadda saxlamaq lazımdır ki, hətta ən xırda aqressivlik təzahürünə qarşı göz yummaq olmaz, çünki yalnız ümumi səyləri birləşdirməklə və vaxtında ona diqqət yönəltməklə vəziyyəti araşdırmaq olar. Uşaqlar bizim gələcəyimizdir, ən qiymətli varlığımızdır. Odur ki, ən birinci məsələmiz öz gələcəyimizin təhlükəsizliyini təmin etmək, uşaqlarımızla səmərəli vaxt keçirmək, onlarla səmimi ünsiyyət qurmaq, onlarla birlikdə əyləncəyə vaxt ayırmaq, bir problemləri varsa, vaxtında aşkarlayıb qarşısınıı almağa çalışmaq bizim borcumuzdur. Laqeydlik, ünsiyyət qıtlığı, sevgisizlik gələcəyimizi sürətlə təhlükə altına almaqdadır. Uşaqları təkcə telefon ümidinə qoymaq olmaz. Telefon onları ətraf aləmdən, doğma insanlardan, təbiətdən, heyvanlardan, oyunlardan təcrid etməklə kifayətlənmir, telefon həm də onları dərslərdən soyudur. Telefondan istifadə edən şagirdlərin əksəriyyəti dərsdən yayınır və müəllimi yaxşı dinləyə bimirlər. Bu da təhsilin keyfiyyətinə təsir edir. Ümumiyyətlə, bu məsələ ilə bağlı valideynlər arasında da, müəllimlər arasında da maarifləndirmə işləri aparılmalıdır. Əgər bir cəmiyyət olaraq vaxtında müəyyən tədbirlər görməsək, gələcəyimizə balta çalmış olarıq.

Gülyaz ƏLİYEVA

Ağdam 38 nömrəli tam orta məktəbin sinifdənxaric və məktəbdənkənar işlər üzrə təşkilatçısı

525-ci qəzet . 2024.- 7 mart,№44.-S.8.