ÜÇ
HEKAYƏYƏ BİR BAXIŞ
Bu günlərdə tənqidçi,
ədəbiyyatşünas Kəmalə Umudova söhbət
zamanı "Ulduz" jurnalının gənclərin
iştirakı ilə keçirdiyi, Xalq
yazıçısı Anarın 85 illik yubileyinə həsr
olunmuş hekayə müsabiqəsi haqqında
danışdı və Xan Abdullanın "Yazgülün nəvəsi"
hekayəsi ilə bağlı yüksək fikirlər söylədi.
Dəyərli ədəbiyyatşünasın gəncliyin
yaradıcılığına bu qiyməti mənim diqqətimi
çəkdi və müsabiqədə yer tutan digər iki gənc
yazıçının - Cavid Babayev və Orxan
Cuvarlının da hekayələrini əldə edib fikir
bildirmək istədim. Bu cür müsabiqələr təkcə
gəncliyin yaradıcılığına verilən qiymət
deyil, həm də ədəbi prosesi zənginləşdirmək,
ədəbiyyatın inkişafına verilən dəstəkdir.
Mən də bu kiçik məqaləni yazmaqla istədim ki,
bu hekayələr çağdaş nəsrimizin faktı kimi
dəyərləndirilsin və həqiqi qiymətini alsın.
Üç gənc, üç imza, üç hekayə
və bu hekayələrin ümid verdiyi üç gələcək
ədəbi həyat... Bu fikirləri bəlkə sonda yazsam,
daha yaxşı olardı, yəni gəldiyim qənaət kimi
səslənərdi. Ancaq gəldiyimiz qənaətlər
yalnız bununla məhdudlaşmır, bu hekayələri
oxuduqca yeni nəslin və yeni nəsrin hərəkətini
izləməli oldum. Bu hekayələrdə zamanın axarı
və ona yazıçı münasibətilə
rastlaşdım, üslub müxtəlifliyi və özünəməxsusluğu,
həyatın bədii idrakını və inikasını
gördüm. Yeni süjet xətləri, obrazlar, bənzərsiz
bədii təfəkkür, ideya, məzmun
aydınlığı, yeni estetik yanaşma - bütün
bunlar gənc nəslin gələcək ədəbi taleyini bəlirləyən
faktorlardandır.
Cavid Babayevin "Üç nəfərlik motosikletlər"
hekayəsi maraqlı bir süjet üzərində qurulub.
Hekayənin əvvəlindən sonuna kimi yazıçı
hadisələri bir-birinə bağlaya bilir, hətta elə
bağlayır ki, bu bədii qaynaq zərrəcə hiss
olunmur, keçidləri belə hiss etmək olmur. Ən adi
detal belə təsadüfi işlədilmir və sonrakı
gedişatda mütləq o detalın nədən işlənildiyi
ortaya çıxır. Bu yazıçı (xüsusən gənc
yazıçı!) üçün çox şey deməkdir;
o deməkdir ki, burada təsvirlərin heç biri gəlişigözəl
deyil, mütləq şəkildə hər detalın bir
funksiyası var. Hekayənin lap əvvəlində Benzlər
ailəsinin uşağının olmaması, bu ailənin həyat
hekayəsi, təhkiyəçinin həyatı, eləcə
də Deyşanın taleyi bir-birilə bağlanır.
Kiçik bir hekayədə üç taleni
sığışdırmaq yazıçı dilinin
funksionallığı, çevikliyi ilə şərtlənir.
Əvvəlcə avtomobil sənayesinin ilk qurucusu Benzlər ailəsinin
həyatı gəlir; Karl və Berthanın evlilik hekayəsini
üç nəfərlik motosikletin yaranması ilə
bağlanılır. Berthanın uşağının
olmamasından doğan vəziyyət ailədə üç
nəfərin olması istəyi ilə üst-üstə
düşür. Ailə iki yaşında oğlan
uşağı götürür və beləliklə,
üç nəfərlik motosikletin yaranması hekayəsi
quraşdırılır. Artıq universitet bitirərək həkim
olan və üç nəfərlik ailəsi olan (eynilə
Benzlər ailəsi kimi!) təhkiyəçiyə bunu
Deyşa danışmışdı. Bundan sonra qəhrəmanın
və Deyşanın özünün həyatı təsvir
olunur. Qarayev metrosunun yaxınlığında 5 mərtəbəli
evdə yaşayan 11 yaşlı cılız bir məktəbli
oğlanın Deyşaya münasibəti səmimidir. Qonşu
20 mərtəbəli binada yaşayan Deyşa haqqında onun
gördükləri ilə eşitdikləri bir-birinə
ziddir. Deyşa əvvəllər burada yaşamayıb, sonralar
gəlib və gəldiyi kimi də bir gün sirli şəkildə
gedir. Yazıçı onun gözəlliyinə də
işarə vurur. Ətrafın düşündüyünə
görə isə Deyşa bu mühitə yaddır, onun
geyimi, üç nəfərlik motosiklet sürməsi, siqaret
çəkməsi ətrafda narahat təsirlər yaradır.
Deyşanın kişilər kimi geyinməsi, tək
yaşaması da məhəllədə söz-söhbətə
səbəb olur. Məhəlləonun haqqında başqa
şeylər düşnürdü. Bir neçə dəfə
dostu T ilə onun motosikletində gedib gələndən sonra T
bir daha minməməyə qərar verir. Bunu ona anası
qadağan edir və bildirir ki, Deyşa yaxşı qız
deyil və onun yanında olmamalısınız. Hər halda
böyüklər Deyşa haqqında o fikirdə idilər. 11
yaşlı oğlan isə ondan gördüyü
yaxşılığı unutmaq istəmir, ona yaxın olmaq
istəyir: "Filmlərdəki oğlanlar kimi hiss edirdim
özümü. Uşaq ağlımla, sanki Deyşanın mənim
olduğuna qərar vermişdim. O vaxtlar bu hissin nə
olduğunu anlaya bilməmişdim. O nişanlım, sevgilim,
dostum, bacım, yoxsa anam idi? Bəlkə hamısı birdən?
Bəlkə heç biri? "Əsas odur ki, xoşbəxtəm"
deyə düşünüb bütün suallardan imtina
etdim".
Deyşanı ən yaxşı 11 yaşlı
oğlan başa düşür; sonralar
xatırladığı bu hadisələrin təsvirindən
aydın olur ki, Deyşa heç də başa
düşüldüyü kimi olmayıb. Oğlanı
maraqlandıran həmişə işığının niyə
yanılı olmasıdı, bir də özü tək
olduğu halda niyə üç nəfərlik motosiklet
sürməsi düşündürür. 11 yaşlı
oğlan Deyşanı elə bu cür də qəbul edir və
hətta sevir. Düşünür ki, içki içmək,
siqaret çəkmək pis vərdişlər olsa da, onu tərgitdirə
də bilər. Burada yazıçı ilə cəmiyyətin
tək yaşayan Deyşa kimi bir qıza xor baxmağın
reallığı əks etdirmədiyi barədə mübahisə
etmək də olar. Ancaq əsas odur ki, yazıçı bunu
oxucuya inandıra bilir.
Yazıçı bədii mətni yaxşı
toxuyur, heç bir boşluq buraxmır. Hekayənin əvvəlindəki
təsvirləri sonrakı detallar tamamlayır. Deyşanın
motosikletindən asılan Kuala brelokununun əvvəldə təsvirinin
sirri sonda aydın olur. Deyşa o breloku qəhrəmanın
getdiyi avtobus sürücüsünə verərək ona
çatdırmağı istəmişdi.
Hekayənin sonunda məlum olur ki, təhkiyəçinin
Deyşadan eşitdiyi bu hekayənin özü gerçəkliyi
əks etdirmir. Yazıçı Deyşa barədə məhəllənin
insanlarının yanlış təsəvvürdə
olduğu qənaətinə gəlir və bununla da bizim bir
çox məsələlərdə yanlış qənaətlər
əldə etdiyimizi göstərmək istəyir.
Hekayənin sonluğu da fikrimcə, uğurludur. Təhkiyəçinin
nənəsinin "torpağın altına", T-nin Avropaya
getməsi, özünün evliliyi və
uşağının arxa oturacaqda oturması, Deyşanın
ona Benzlər ailəsi haqqında yalan deməsini indi başa
düşməsi və s. heç də yamaq kimi səslənmir.
Bu cür təhlillər keçdiyi həyatla bugünkü həyatını
müqayisə etməsinə və arxada oturan oğluna baxıb düşünür:
"Maşında orta güzgüdən arxada oturmuş
oğluma baxıram. Onun dünyayla bağlarının
vaxtından tez qırılmaması naminə neçə
cür yalan danışmışam? Sağımda oturan
arvadıma baxıram. Görəsən, o neçə
şirin yalan sayıb mənim ovcuma?" Deyşanın ona
qoyub getdiyi Kualanın indi maşınının
açarından yapışması isə uğurlu təsvirlər
zəncirinin zirvəsidir. Bu detal təhkiyəçinin
yaddaşından Kualanın heç zaman getmədiyi
anlamına gəlir.
Hekayədəki nəsr texnologiyası, hadisələrin
və düşüncələrin iç-içə
bağlanması, qəhrəmanın müxtəlif dövrlərinin
təsviri, bəzən obrazın adının bir hərflə
verilməsi (burada T) Murakami nəsr texnologiyasını
xatırlatdı mənə. Ancaq hər şey gənc
yazıçının özünündür və bu
cür nəsr texnologiyası onun gələcək
yazıçı potensialından xəbər verir.
Orxan Cuvarlının "Daş" hekayəsi
lirik-romantik üslubdadır. Bu üslubu mövzunun özü
doğurur. Xocalı hadisəsinə həsr olunan hekayə qəhrəmanın
otuz il əvvəlki yaddaşını və onun
buraxdığı acı, kədərli izləri ehtiva edir. Qəhrəman
illərdi eyni mənzərəni görür; bu mənzərə
onun gözlərində daşlaşmış şəkildədi.
Sanki kimsə göyü üzünü onun gözləri
qarşısında asıb gedib. Qəhrəman öz
keçmişindən qurtula bilmir: "Hərdən
ötüb keçən vaxtlar quduz it kimi üstümə
cumur. Hafizəmin illər əvvəlki hissəsindən
sivişib irəli atılan xatirələr uzun labirintlərdən
yarısağ, yarıölü gözlərimin önünə
dikilir. Elə indi də bu tutqun səmaya baxıb bulanıq
yaddaşımı ələk-vələk edirəm".
Yazıçı təhkiyəçinin dili ilə
sanki daşlaşmış insan ürəyinin
kardioqramını çıxarır; həmin məşum
gecədə insanların qəddarlığının
sonsuzluğu Xocalı soyqırımını doğuran amillər
kimi mənalanır. Yazıçı burada nə erməni
adı çəkir, nə də onların vəhşiklikləri
barədə yüksək səslə haray salır; sadəcə,
yaşananları lirik şəkildə təsvir edir: "Kim
bilir, bəlkə bir möcüzə olsaydı, şaxtada bədəni
qaxaca dönən cansız uşaqlardan biri dirilsəydi, sevinə-sevinə
ilk dəfə gördüyü bu qəribəliyi
dostlarına müjdələyərdi: "Uşaqlar, qırmızı
qar yağıb..." Son dərəcə uğurlu bənzətmədi.
Yaddaşlarda yemək iyini pəncərələrdən dolan
barıt iyinin əvəzləməsi, hərbi geyimli
tanımadıqları adamların evlərə girməsi,
divan küncündə unudulan kuklanın sarı
saçlarının qırov bağlaması kimi təsvirlər
bütöv hadisənin mahiyyətini son dərəcə dəqiqliklə
açır: "Əvvəlcə bu şəhərin sakinlərinin
ürəyini sökdülər, sonra evlərini.
Kərpic-kərpic tikilən bu yuva, indi də
daş-daş, himinə qədər sökülürdü.
Günlər keçdikcə o əzəmətli ev qəfil
xəstəliyə tutulan adamlar kimi əriyirdi. Əvvəlcə
evin damı, sonra otağın tavanı yoxa çıxdı.
O gündən səmayla məni ayıran bircə maneə
qalmadı".
Otuz il sonrakı mənzərə isə belədir:
bütün bu dəhşətlərdən yalnız
tanımadıqları yad adamların söküb apara bilmədikləri
daşlar qalıb.
Mənə elə gəlir ki, bu lirik, bir qədər
də mənsur hekayədə Xocalı qətliamını
yalnız bu cür tanıtmaq mümkündür.
Yazıçı burada süjetdən və obrazlardan
şüurlu şəkildə imtina edib və yalnız
daşın obrazını, yad adamların vəhşiliklərini
göstərməyə çalışıb.
Xan Abdullanın "Yazgülün nəvəsi"
hekayəsi təsvir manerası və bədii
interpretasiyası baxımından məndə böyük təəssürat
yaratdı. Hekayə struktur baxımından da ustalıqla
hörülüb, müəllif ideyasının incə şəkildə
müxtəlif vasitələrlə
çatdırılması üçün mümkün olan
hər şeyi edir. Hekayədə günümüzün real
gerçəkliyi son dərəcə səmimi və həssaslıqla
təsvir edilir. Yazıçı real gerçəkliklə
yanaşı, özünün bədii həqiqətini də
verə bilir və ən əsası budur ki, oxucunu da buna
inandıra bilir. Xan Abdullanın hekayəsini maraqlı edən,
bəlkə də detallar üzərində
qurulmasıdır. Detal yazıçı üçün
böyük tapıntıdır və əgər
yazıçı onu süjet boyu mənalandıra bilirsə,
demək ki, məqsədinə nail olub. Süjet
üçün hadisələrin
ardıcıllığı, davamlı inkişafı deyil,
hisslərin, duyğuların əlaqəsi, yaxud assosiativ
yanaşmalar xarakterik olur. Təhkiyəçinin
danışdığı hadisələr bir-birilə elə
sıx şəkildə bağlanır ki, baş verən
hadisələr oxucu yaddaşında dərin izlər
buraxır. Hadisələrin bu cür təsviri
üçün, məncə, yazıçı təhkiyəyə
və bədii ümumiləşdirməyə borcludur; təhkiyənin
hadisənin təsviri zamanı zəngin boyalardan istifadəsi
olduqca ugurludur: "Yataqxanada itikçilər
yaşayırdılar - qaçqınlar, məcburi
köçkünlər, dolanmaq üçün kənddən
şəhərə gələnlər, kimsəsizlər...
Yataqxananın məxsusi qoxusu vardı. Bu, səfalətin
qoxusu idi; yüz addım uzaqda olsan belə, gəlib burnunu
dalayır, ürəyini bulandırırdı. Buna rəğmən,
yataqxananın qarşısından keçmək, kir
tutmuş divarlara, uçuq-sökük eyvanlara, zirvələrdən
asılmış qara-qura paltarlara baxmaq xoşuma gəlirdi".
"Yazgülün nəvəsi" hekayəsində
hadisələrə iki zamandan baxılır; təhkiyəçinin
hələ məktəbli olduğu vaxt və bundan təxminən
15-20 il sonra. Yəni yazıçı hadisələrə qəhrəmanın
həm uşaqlıq, həm də gənclik
çağlarından baxır. Artıq o, bir həkim
olmuşdu və Çexov kimi hekayələr yazırdı.
Demək, hadisələrin təsvirində təhkiyəçinin
şahidi olduğu hadisələri yazması təəssüratı
təsvir olunanlara inamı artırır. Bu, müəllifə
imkan verir ki, qəhrəmanın taleyini sonacan izləyə
bilsin. Maraqlıdır ki, təhkiyəçi Yazgülün
qızı Yaqutla öz taleyi arasında bir oxşarlıq da
tapır. Hər ikisi dovşandodaq idi, dodaqlarının
üstündə çapıq var idi. Hər ikisi həkim
olmaq istəyir. Yaqut ona görə həkim olmaq istəyir ki,
anasının başı ağrıyır, onu
sağaltsın. Yaqutun məktəbdə sıranın ən
arxasıda durduğunu gördükdə fikirləşir:
"Həmişə sıranın ən axrasında dururdu. Mən
də vaxtilə sıranın ən arxasında dururdum,
hamının gözündən oğurlanmağa
çalışırdım. Deyəsən, onun da sinif
yoldaşları ilə arası yaxşı deyildi".
Yazıçı hekayədə Yazgüldən daha
çox qızı Yaqutun taleyini önə çəkir; o
da başqaları kimi yaşaya bilərdi, məktəbi oxuyub
başa vurardı və arzusunda olduğu həkim olar, bununla
da xoşbəxt olardı mesajını verir: "Yaqutun şəklini
şərəf lövhəsinə vurmuşdular. Şərəf
lövhəsinə əlaçı şagirdlərin şəklini
vururdular. Nədənsə şəkildə
dodağındakı çapığı silmişdilər.
Yaqutun təhrif olunmuş şəkilləri cəmi iki il
şərəf lövhəsini bəzədi. Uzun illər bəzəyə
bilərdi, amma olmadı..." Lakin bunlar olmur, onun ömrü
yarıda qırılır. Anası ilə görüşməyə
gələn bir kişi anasının boğazını kəsir,
onu da şahid olmasın deyə öldürür. Bunda
günahkar kimdir? Yazgülmü, Yaqutmu, yoxsa cəmiyyətmi?!
Xan Abdulla hekayəsi üçün cəmiyyət
problemini seçib, onun dərin qatlarına enib. Yataqxana həyatı
yeni cəmiyyətin bir parçasıdır. Buradan "səfalətin"
qoxusu gəlir. Cəmiyyət və səfalət problemi
yazıçı üçün hər zaman aktuualdır.
Sanki bütün bəxtsiz insanlar bura toplaşmışlar.
Bunlar cəmiyyətin bir təbəqəsidir. Deyim ki, gənc
yazıçı üçün bir qədər risklidir, hər
hansı yanlış bir təsvir, mövqe onu uğursuzluğa
da apara bilər. Ancaq o, hər şeyi zərgər dəqiqliyi
ilə hesablayıb, əvvəldən sona qədər bu cəmiyyətin
hər üzünü göstərməyə
çalışıb. Bununla göstərmək istəyir
ki, yazıçı yaşadığı həyata biganə
qala bilməz. Elə yazıçı cəsarəti də
budur. Yazgülün fahişə həyatının təsviri
onun bu həyata laqeyd qalmadığının işarəsidir.
Bu həyat olduqca sərtdir, burada adamlar bəzən
acımasızdır. Hətta Yazgülün
boğazını kəsəcək qədər
acımasız. Çox doğru olaraq yazıçı
Yazgülün nədən bu yola düşdüyünü
göstərmir, heç bunu deməyə ehtiyac da yoxdu, oxucu hər
şeyi yaxşı başa düşür, dərk edir və
qiymətləndirir.
Xan Abdullanın dili sadə, yaradıcı, zəngin və
səlisdir. Yazıçı üçün bu əsas
şərtlərdən biridir. Dialoqlar fikir
yüklüdür, dramatizmlə yanaşı, ideyaya xidmət
edir. Kiçik bir hekayədə bir neçə yeni sözlər,
ifadələr işlədilir. "İtikçilər"
(qaçqınlar, məcburi köçkünlər, dolanmaq
üçün kənddən şəhərə gələnlər,
kimsəsizlər...), "zivələrdən
asılmış qara-qura paltarlar", "burnuyelli gənclər",
"yaşdaşlarım" və s. onlarla söz və ifadələr
yazıçının söz
yaradıcılığının zənginliyini göstərir.
Beləliklə, üç gəncin - Cavid Babayev,
Orxan Cuvarlı və Xan Abdullanın hekayələrinə
qısaca nəzər yetirdik; bilmirəm, bu gənclər
neçə yaşındadır, nə vaxtdan
yaradıcılıqla məşğuldurlar, neçə
hekayələri çıxıb. Bu hekayələr onu təsdiq
edir ki, nəsrimiz onların yaradıcılığı ilə
dil, üslub, obraz, ideya baxımından dəyişib və
yeniləşib. Süjetli nəsrin ən kiçik və
çətin formalarından olan hekayə janrında bu cür
uğur onların gələcək yaradıcılıq yoluna
tutulmuş aydın bir işıqdır. Biz də burada bu
işığı axtarmağa çalışdıq...
Bədirxan ƏHMƏDLİ
525-ci qəzet . 2024.- 8 mart,№45.-S.20;21.