Tarixin yaddaşına işıq tutan məktublar

Bu günlərdə "525-ci qəzet"də akademik Rafael Hüseynovun elmi publisistikanın mükəmməl nümunəsi olan "Hamıya açıq olan şəxsi məktublar" adlı dərin məzmunlu, örnək məqaləsini böyük maraqla oxudum. Görkəmli alim Turxan Gənceyini mən də şəxsən tanıyırdım. Qocaman alim, dostum Abbas Zamanovla birgə professorun Britaniya muzeyinin kitabxanasının Əlyazmaları Fondunda üzə çıxardığı, indiyə qədər elm aləminə məlum olmayan, doqquz perqamentdən ibarət olan, altı miniatürlə bəzədilmiş yeganə illüstrasiyalı əlyazması haqqında "Xətaişünaslığa yeni töhfə" adlı məqalə həsr etmişdik ("Ədəbiyyat və incəsənət qəzeti", 04.12.1987).

Eyni zamanda Turxan Gənceyinin ingiliscə çap etdirdiyi "Şah İsmayılın illüstrasiyalı əlyazmasına dair qeydlər" məqaləsini dilimizə çevirərək "Ədəbiyyat və incəsənət qəzeti"nin həmin sayında oxuculara təqdim etmişdik.

1988-ci ilin iyul-avqust aylarında sovet müəllimlərinin rəhbəri kimi Oxford Universitetində ixtisasartırma kurslarında olarkən professor Turxan Gənceyiyə çatdırdım. O, məni evlərinə dəvət etdi. Üç saata qədər Azərbaycandan söhbət etdik. Hiss etdim ki, vətən üçün qəribsəyir və bu ülvi hiss onu heç vaxt tərk etməyəcək.

Rafael müəllimin möhtəşəm "Hamıya açıq olan şəxsi məktublar" məqaləsi İraqda yaşayan soydaşlarımızın görkəmli tədqiqatçısı, Türkmanelində folklorşünaslıq və ədəbiyyatşünaslıq məktəbi yaradan Əta Tərzibaşı ilə məktublaşmalarımı yada saldı.

Bu il elmi fəaliyyəti İraq, Türkiyə və Azərbaycanda yüksək qiymətləndirilən Əta Tərzibaşının anadan olmasının 100 ili tamam olur.

Əta Tərzibaşı ilə tanışlığım düz 60 il bundan qabağa, 1964-cü il sentyabr ayının 26-na təsadüf edir. Hər il ənənəvi olaraq Bağdadda İraq türkman nadisində (mədəniyyət evi) ali məktəblərə daxil olan türkman gənclərin şəninə bu mədəniyyət ocağında şənlik düzənlənər, ölkənin hər yanından ziyalılar, alimlər, yazarlar o şənliyə dəvət edilərdilər. Kərkükdən Əta Tərzibaşı da gəlmişdi. Qırx yaşında olmasına baxmayaraq, artıq "Şərqi və türkülər" (1953), "Kərkük xoyrat və maniləri" (1955, 1956, 1957 - üç cilddə), "Kərkük havaları" (1961), "Kərkük əskilər sözü" (1962), "Kərkük şairləri" (1-ci cild, 1963) kitabları, elmi məqalələri çap olunmuşdu. Hamı ona böyük ehtiram göstərirdi. Bizi dostum Rza Dəmirçi tanış etdi. O, biləndə ki, Kərkük dialekti ilə məşğul oluram, dedi ki, ləhcəni folklor olmadan tədqiq etmək mümkün deyil. Məsləhətlər verdi. Tanışlığımız davam etdi. Sonda dostluğa çevrildi.

Mən dörd il İraqda işləyərək (1962-1966) vətənə dönəndən sonra Əta Tərzibaşı ilə məktublar vasitəsilə əlaqə saxlayırdıq. Məktublarında dəyərli məsləhətlərlə məni istiqamətləndirirdi.

İndi tarixə çevrilən həmin məktublarda Azərbaycan-İraq türkman ədəbi-mədəni, elmi əlaqələrinə işıq tutulur. Abbas müəllimin və mənim şəxsi təşəbbüsümüzlə kitab mübadiləsində görülən misilsiz işlərdən, Rəsul Rza, Abbas Zamanov, Mirzağa Quluzadə, M.T.Təhmasib və başqaları ilə əlaqələrdən bəhs edilirdi.

Tarixin yaddaşı gödək olur. Vaxtilə "Altı il Dəclə-Fərat sahillərində" (1985, təkrar nəşr 1987) kitabımda yer alan (s.83-89) iraqlı soydaşlarımızla bağlı təmənnasız görülən işlərin miqyası barədə təsəvvür yaransın deyə vətənpərvərlik nümunəsi olan həmin tarixi məktubları oxuculara təqdim edirəm.

Düşünürəm ki, gələcəkdə Rafael müəllimə bənzər tədqiqatçılar yetişəcək və ədəbi-mədəni, elmi əlaqələrimizdən bəhs edən bu məktubların da qiymətini verəcəklər.

"Kərkük. 12 mart 1970-ci il.

Sayın Qəzənfər Paşayev!

Zəhmət çəkib yazdığınız 19 fevral 1970-ci il tarixli məktubunuzu aldım. Şəxsim haqqındakı iltifatlı sözlərinizə və səmimi duyğularınıza görə təşəkkür edirəm, əzizim...

"Kərkük dialektinin fonetikası" adlı dissertasiyanı müdafiə etmənizə çox məmnun oldum. Sıcaq təbriklərimi qəbul edin. Bu əsər bizə çox lazımdır. Bir nüsxəni lütf edib göndərmənizi rica edirəm.

Rəsul Rzanın yazılarını çap edən "Qardaşlıq" dərgisinin nüsxələrini əldə etdiyim zaman göndərəcəm. Kəndisinə məxsusi salamımı bildiriniz.

Mənə göndərdiyiniz "Dədə Qorqud" kitabı ilə professor Dəmirçizadənin başqa kitabları çatmışdır. Təşəkkürlər edirəm. Ayrıca Azərbaycan Elmlər Akademiyasının elmi əsərlərində çıxan bayatı məsələlərinə həsr olunmuş məqaləyi də aldım. Bunları tədqiq etməğə hənuz vaxt bulamamışam.

Önkü gün qardaşımız Abbas Zamanovun göndərmiş olduğu kitab ulaşmışdır. Mənim yerimə təşəkkür yetirməgi lütfən unutmayınız. Artıq işlərinizdə başarılar diləyirəm.

Qardaşınız Əta Tərzibaşı"

"Əziz Əta bəy!

Yazdığınız məktubu aldım. Minnətdarlığımı qəbul etmənizi təmənna edirəm. Rəsminizə görə minnətdaram.

Əziz doktor, salamınızı həm Rəsul Rzaya, həm də Abbas Zamanova çatdırdım. Çox razı qaldılar. Rəsul Rza onun məqaləsini çapa hazırladığınıza görə yenə də təşəkkürünü bildirdi və həmin nüsxələri ona göndərmənizi ümid etdi.

Sizə sevinc hissi ilə bildirirəm ki, sizin "Arzu-Qəmbər" dastanı 1971-ci ilin lap əvvəlində çap üçün qəbul edildi.

Əsərin girişində sizin həyat və yaradıcılığınız haqqında 6-7 səhifəlik bir yazı vermək fikrindəyəm. Yazı hazır olan kimi sizə də göndərəcəyəm, oxuyub fikrinizi bildirərsiniz.

Dissertasiyamın bir nüsxəsini imkan olsa, Sinan Səidlə sizə göndərəcəyəm. İndilik sizə iki bağlama kitab göndərirəm.

Birinci bağlama: 1. M.Şirəliyev (akademik) - Azərbaycan dialektologiyasının əsasları; 2. Azərbaycan dilinin Qərb qrupu dialekt və şivələri; 3. Azərbaycan dilinin Nuxa dialekti; 4. Azərbaycan dilinini dialekt və şivələrində feil.

İkinci bağlama: 1. Prof. Dəmirçizadə - "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarının dili; 2. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası; 3. Azərbaycan ədəbi dili tarixi; 4. Dil və dilin fonetik vahidləri; 5. Dilin lüğət tərkibi və qrammatik quruluşu; 6. Prof. Nəsir Məmmədov - Dilçiliyin əsasları; Prof. A.Qurbanov - Müasir Azərbaycan ədəbi dili.

"Dilçiliyin əsasları" kitabının 246-cı səhifəsində sizin sayınız göstərilib. Bu kitabın 1966-cı il çapında isə sizdən tam bir səhifə söhbət gedir. Kitabı tapan kimi sizə göndərəcəyəm.

Rica edirəm sizlərdə yeni nə çıxsa, mənə də bir nüsxə göndərin. "Qardaşlıq" jurnalını keçən il hər vaxt alırdım. İndi nədənsə göndərmirlər. Güzarınız düşsə, onlardan xahiş edin, göndərsinlər. Hələlik bu qədər

Kiçik qardaşınız Qəzənfər

Bakı, 03.04.70"

"Çox hörmətli Əta bəy!

Belə qərara gəlmişdim ki, "Arzu-Qəmbər" çapdan çıxana kimi sizə məktub yazıb qiymətli vaxtınızı almayım. Xalq şairi Rəsul Rza öz kitablarını sizə göndərməyimi rica etdi. Kitabları və məktubumu sizə göndərirəm.

Ancaq mənim sizə alnıaçıq-üzüağ məktub yazmaq vaxtım da yaxınlaşır. Belə ki, bir aya "Arzu-Qəmbər" çapdan çıxar. Üç dəfə düzəlişini etmişəm. Axırıncı dəfə basılmaq üçün mətbəəyə göndərmişik. Ön söz sizə əvvəllər yazdığım kimi, sizin həyat tarixinizə həsr olunmuşdur. Yazı "Bir ömürdən səhifələr" adlanır. Əlbəttə, sizin yaradıcılığınız da təhlil olunur.

Əta bəy, 1972-ci ildə "Kərkük mahnıları" kitabı çıxmalıdır. Öndə sizin "Kərkük havaları" kitabına yazdığınız 35 səhifəlik yazınızı yığcamlaşdırıb 10-15 səhifədə vermək fikrini bəyəndilər. Son söz sizindir. Əgər istəsəniz, həmin yazını sizə göndərim, nə düzəlişiniz olsa edin və razılığınızı bildirin.

Bəlkə, bir-iki ilə "Kərkük atalar sözləri" kitabı da çıxdı. Düzü, gümanım azdır.

Sizin dialekt üzərində işimi azaltsam da, yenə də işləyirəm. "Kərkük dialektində səs artımı və səs düşümü" məqaləmi sizin mühakimənizə göndərirəm. Bu sahəni siz yaxşı bilirsiniz. Mən dissertasiyamda göstərmişəm ki, Kərkük dialektində səs artımı və səs düşümü hadisəsindən birinci danışan Əta Tərzibaşı olmuşdur. Bu fikri "Arzu-Qəmbər"ə verdiyim girişdə də təsdiq edirəm.

Əta bəy, son vaxtlar Mövlud Taha Qayaçı və başqalarından məktublar alsam da, sizin haqqınızda məlumatım dəqiq deyil. İşləriniz necədir? İndi nə üzərində işləyirsiniz?

Mənim işlərim yaxşıdır. Rəsul Rza münasibətlərimizin daha geniş vüsət almasına çox çalışır. Onun üç kitabını sizə göndərirəm. Əgər şeirlərdən xoşunuza gələn olsa, "Qardaşlıq" dərgisində vermək yaxşı olardı.

Məktubumu burada sona verərək sizə uzun ömür, cansağlığı, işinizdə yeni-yeni müvəffəqiyyətlər arzulayıram.

Səmimiyyətlə: sizin Qəzənfər

Bakı, 3 mart 1971"

"Kərkük, 20 dekabr 1971-ci il.

Sayın doktor Qəzənfər qardaşım!

Məktubunuzla birlikdə göndərmiş olduğunuz "Kərkük havaları"nın müqəddiməsindən xülasə etdiyiniz bəhsi və beş nüsxə "Arzu-Qəmbər" kitabını aldım. Təşəkkürlər edirəm. Bu kitabı hənuz tədqiq etmək fürsətini bulamadım. Təəssüratımı sizə sonradan bildirəcəyəm. Hər halda bu uğurdakı qiymətli işinizi təqdir və məhəbbətlə qarşılayıram. Bu kitabın latın hərfləri ilə yapdığım çapından iki nüsxəsini poçta ilə adresinizə göndərdim.

Bir qaç gündən sonra əlinizə dəgər. "Kərkük havaları" kitabının giriş qismini müəyyən parçalarla Bakıda çap etdirmək istədiyiniz "Kərkük mahnıları" kitabınıza keçirməyinizə bu haşiyənin əlavə olunması şərtilə razıyam. "Bu məqalə Əta Tərzibaşının "Kərkük havaları" adlı kitabının giriş qisminin bir nüsxəsindən ibarətdir". Bu haşiyəni məqalənin birinci səhifəsinin aşağı tərəfində nəşr etdirməyinizi zəruri görməkdəyəm.

Əzizim, o məqaləni bir az da genişləndirsəniz çox yaxşı olardı.

Artıq yeni çalışmalarınızda üstün başarılar diləyirəm. Bu münasibətlə Yeni ilinizi təbrik edir, gözlərinizdən öpürəm.

Qardaşınız Əta Tərzibaşı"

"Hörmətli Əta bəy!

Zəhmət çəkib göndərdiyiniz məktubu aldım. Latın hərfləri ilə çap etdirdiyiniz "Arzu-Qəmbər" isə hələlik çatmayıb. Doğrudur, bu barədə professor Abbas Zamanovdan eşitmişdim.

Əziz Əta bəy, məni, hər şeydən əvvəl, "Arzu-Qəmbər" kitabına yazdığım müqəddimənin sizə necə təsir bağışlaması və ümumiyyətlə, kitab haqqında fikriniz maraqlandırır.

Bəyim, mənim çapa hazırladığım "Kərkük mahnıları" kitabında sizin "Kərkük havaları" kitabınızdan götürdüyüm "Musiqi həyatımıza toplu bir baxış" adlı gözəl elmi məqalənizin getməsi burada böyük marağa səbəb olacaqdır. O ki qaldı məqalənin qısaldılmasına, mən də istəməzdim ki, orada qısaltmalar edilsin. Ancaq "Kərkük mahnıları" kitabı özlüyündə kiçik olduğuna görə giriş məqaləsini çox da geniş vermək olmaz.

Əta bəy, mən sizin məqalənizin haradan götürüldüyünü vermək üçün notdan istifadə etməyi münasib bilmədim. Başqa yolla gedərək "Bir neçə söz" başlığı altında belə bir yazı verdim: "Oxuculara təqdim etdiyimiz bu kitab İraq Respublikasının şimalında yaşayan və son məlumata görə, sayı yarım milyonu keçən (bax: "Qardaşlıq", №6, 1970) Kərkük xalqının mahnılarının az bir qismini əhatə edir. Kitab Əta Tərzibaşının 1961-ci ildə nəşrinə müvəffəq olduğu "Kərkük havaları", Əhməd Fikrinin "Sevilən mahnılar" (Kərkük, 1961), Əhməd Otraqçı oğlunun "Səs sənətkarlarımız" (Kərkük, 1964), müğənni Əbdülvahid Küzəçioğlunun "Xoyrat və bəstələr" (Kərkük, 1966), "Ərbildən bir səs" (Kərkük, 1966) kitabları əsasında tərtib edilmişdir. Əlbəttə, gözəl tədqiqat əsəri olan "Kərkük havaları"nı başqa kitablarla müqayisə etmək olmaz. Bu kitab bir çox məziyyətlərinə görə fərqlənir. Biz də "Kərkük mahnıları"nı tərtib edərkən həmin kitabdan daha çox faydalanmışıq. Əta bəy "Kərkük havaları" kitabına 35 səhifəlik giriş vermişdir. Həmin məqalənin oxucuların marağına səbəb olacağını güman edərək, bəzi qısaltmalarla kitabda verməyi lazım bildik".

Əziz Əta bəy, bəlkə də, bu il İraqda görüşmək bizə bir daha qismət oldu. Məsələ burasındadır ki, mənə yenidən İraqda işləməyi təklif etdilər. Böyük məmnuniyyətlə razılıq verdim. Axı dostlarla, tanışlarla görüşmək, doğma yerləri yenidən görmək kimin ürəyindən olmazdı.

Hələlik bu qədər.

Məktubumu sona verərkən sizə bu yeni ildə yeni-yeni müvəffəqiyyətlər, şəxsi həyatınızda xoşbəxtlik diləyirəm.

Hörmətlə: qardaşınız Qəzənfər Paşayev

Bakı, 20 yanvar 1972-ci il"

"Kərkük, 17 aprel 1972-ci il.

Hörmətli doktor Qəzənfər bəy!

Bundan bir ay öncə aldığım məktubunuzun cavabını işlərimin çoxluğu səbəbindən təxir etdimsə, qüsura baxmayınız. Siz hər zaman könlümüzdəsiniz. Çapa hazırladığınız yeni əsərinizdən dolayı başarılar diləyirəm.

Qaynaq olaraq "Kərkük havaları" kitabımızdan başqa, "Səs sənətkarlarımız", Əbdülvahid Küzəçioğlunun "Xoyrat və bəstələri", "Ərbildən bir səs" adlı kitablardan da istifadə edərkən diqqətli olmağınız vacibdir. Çünki bu kitablarda bizim nəğmələr arasına girən yabançı nəğmələr də vardır ki, bunlar bəstəkarlarımızın nəğmələri arasına qarışmışdır. Mən kitabıma sadəcə olaraq xalq nəğmələrini almışam.

İkinci məktubunuzda yazdığınıza görə, "Arzu-Qəmbər" kitabından 20-30 nüsxə daha göndərəcək idiniz. İndiyə qədər bizə ulaşmamışdır. İlk dəfə göndərdiyiniz bir qaç nüsxəyi arxadaşlara verdim. Lütfən mümkün olursa, bu kitabdan heç olmazsa on nüsxə təhidli poçta ilə bizə göndərəsiniz. Bu nüsxələri iki bağlama halında göndərsəniz daha yaxşı olur.

"Arzu-Qəmbər" kitabının latın hərfləri ilə nəşri əgər sizə lazım isə yazınız. Məmnuniyyətlə göndərərəm. Buraca başqa bir arzunuz da varsa, bildiriniz. Yerinə yetirməyə çalışaram.

Artıq gözlərinizdən öpür, şən və sağlam qalmağınızı diləyirəm.

Əta Tərzibaşı qardaşınız"

"Əziz doktor Əta bəy!

Zəhmət çəkib yazmış olduğunuz 17.04.72-ci il tarixli məktubu aldım. Məktubunuz İraq haqqında olan xatirələri təzələdi. Sizinlə "Qardaşlıq" nadisində olan görüşüm yada düşdü. Gözəl məsləhətləriniz, elm haqqında əla fikirləriniz bir daha fikrimdən keçdi. Təşəkkür edirəm, bəyim!

"Arzu-Qəmbər" kitabının sizə çatmamasına təəssüflənir və iki bağlama göndərirəm. Cəmi 25 kitab. Yaxın günlərdə sizə çatar.

Əta bəy, mənim nəşrə hazırladığım "Kərkük mahnıları" kitabına dair gözəl məsləhətlərinizə görə də sizə dərin təşəkkürümü bildirirəm. Əvvəllər sizə yazdığım kimi həmin kitabda sizin "Kərkük havaları" kitabına yazdığınız məqalə gedəcəkdir. Sizi əmin edirəm ki, həmin məqalə kitabın qiymətini - dəyərini daha da artıracaqdır.

Əziz doktor, sizin "Arzu-Qəmbər" kitabınızın İstanbul nüsxəsi burada hamının marağına səbəb oldu. Rica edirəm həmin kitabdan daha bir neçə nüsxə göndərəsiniz. Rəsul Rza, akademik Şirəliyev, prof. Dəmirçizadə, prof. Təhmasib, prof. Abbas Zamanov və başqaları üçün.

Yeri gəlmişkən, prof. Təhmasib sizin "Əsgilər sözü" kitabınız haqqında "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində məqalə çap etdirib (18.03.1972). Əgər sizə çatmayıbsa, göndərim.

İndilikdə isə "Qardaşlıq" jurnalında çıxan bəzi yazılar və s. haqqında bizim qəzetlərdə gedən yazıları və öz fotomu sizə göndərirəm.

Bu yaxınlarda bizim folklor haqqında sizə və Mövlud Tahaya daha bir neçə kitab göndərəcəyik.

Burada məktubuma son verərkən sizə yeni-yeni başarılar diləyir, möhkəm cansağlığı arzulayıram.

Səmimiyyətlə: kiçik qardaşınız Qəzənfər

Bakı şəhəri, 5 may 1972-ci il"

P.S. Elə həmin ildə yenidən İraqa uzunmüddətli ezamiyyətə getdiyimdən (1972-1975) məktublara ara verdik.

Qəzənfər PAŞAYEV

525-ci qəzet . 2024.- 20 mart,№52.-S.12;13.