Bədii nəsrimizin sönməyən ulduzu

İsi Məlikzadə - 90

İsi Məlikzadə... Azərbaycan bədii nəsrinin XX əsrdə yetirdiyi görkəmli söz ustalarından biri... Ədəbiyyatda heç kimə bənzəməyən, özünəməxsus fərdi deyim tərzi, yolu və üslubu olan bir sənətkar... Gözəl hekayələr müəllifi... Müasir Azərbaycan povestinin yaradıcılarından biri... Bədii nəsrində ən doğru həqiqətləri sənət dililə ifadə edən, XX əsr Azərbaycan ziyalısının, kəndlisinin obrazlarını yaradan ustad nasir... Neçə bədii filmin ssenari müəllifi... Və nəhayət, heç vaxt xatirələrdən silinməyən, yaddaşlarda yaşayan əziz dost, gözəl insan...

35 illik bir yaradıcılıq yolu keçdi İsi Məlikzadə. Onu şəxsən tanımayanlar, maddi və mənəvi qayğılarından xəbərsiz olanlar üçün xoşbəxt sənətkar idi. Bu təsəvvürü İsi Məlikzadə öz zəngin yaradıcılığı, sözünün qədir-qiymətilə qazanmışdı. Ancaq bu xoşbəxt sənətkar İsi Məlikzadə yaşadığı 65 ildə heç də rahat və firəvan, mənəvi itkilərsiz yaşamayıb. Tay-tuşları, hətta ondan cavanlar fəxri adlar, təltiflər içində üzüblər, o isə başını aşağı salıb yazıçı - əkinçi ömrünü yaşayıb. Əslində, həyatın, yaşayışın mənası, yazıçı ömrünün mahiyyəti kimsədən pay ummamaq, zəmanə adlanan qara divlə üz-üzə gəlmək, bu amansız mübarizədə "mən bir həqiqətəm, heç deyiləm" məramını təsdiq etmək deyilmi? İsi Məlikzadə bu mübarizədən qalib çıxdı...

Təsadüf elə gətirib ki, mən İsi Məlikzadənin yaradıcılığı ilə bağlı bir neçə məqalə yazmışam, onunla müsahibə aparmışam, eyni redaksiyada - "Azərbaycan" jurnalında işləmişəm. Yalnız hekayə və povestlərindən tanıdığım və sevdiyim İsi Məlikzadə ilə ünsiyyətim məndə belə bir fikir yaradıb ki, İsi Məlikzadə ilə onun təsvir etdiyi qəhrəmanlar arasında necə də bir doğmalıq var. Sanki o, öz ömrünün ayrı-ayrı aylarını, illərini obrazlarına paylayıb. İsi bütün əsərlərində özünü yaradıb. Ancaq eyni zamanda, o qəhrəmanların hər biri də öz ömrünü yaşayıb. "İki günün qonağı"ndakı mühəndis İslam sanki İsinin özüdür, "Quyu"da, "Yaşıl gecə"də, "Günəşli payız"da, "Dədə palıd"da, "Gümüşgöl əfsanəsi"ndə də təsvir olunan qəhrəmanlar İsinin mənəvi dünyasından güc almışlar.

Əgər biz keçən əsrin 50-90-cı illər Azərbaycan mənəvi mühitini, Azərbaycan ziyalısının və kəndlisinin həyat və məişətini, duyğular aləmini daha yaxından izləmək istəsək, heç şübhəsiz, İsi Məlikzadənin bədii nəsri və bu nəsrin qəhrəmanları əlimizdən tutacaq, ən yaxın bələdçimiz olacaq. Mənim İsi ilə ünsiyyətim, birgə işlədiyimiz illərdə onunla bu və ya digər dərəcədə təmasım onu həm də bir insan kimi tanımağa, duymağa kömək elədi. Və mən baxıb gördüm ki, İsi özü bir insan kimi hər hansı bir əsərin baş qəhrəmanı ola bilər.

İsinin mənsub olduğu ədəbi nəsil o dövrün (60-cı illərin) gənc yazarları hesab edilirdi. Yazmaq, çap olunmaq heç də asan, maneəsiz deyildi. Axı canlı klassiklər yaşayırdı - Azərbaycan sovet nəsrinin təməlini yaradan Mirzə İbrahimov, Mehdi Hüseyn, Süleyman Rəhimov, Əli Vəliyev, Əbülhəsən, İlyas Əfəndiyev, Ənvər Məmmədxanlı. Digər tərəfdən, artıq yaradıcılığının bəhrəli çağlarını yaşayan İsmayıl Şıxlı, İsa Hüseynov, Sabir Əhmədli, Bayram Bayramov kimi tanınmış yazıçılar vardı. Bu iki ədəbi nəslin əhatəsində sadəcə olaraq başqa bir yol yox idi, ya gərək onları təqlid edəydin, ya da öz yolunu müəyyənləşdirəydin. Və İsinin mənsub olduğu ədəbi nəsil birinci yolu yox, ikinci yolu tutdu.

İ.Bexer məqalələrinin birində yazırdı: "Yeni incəsənət heç vaxt yeni formalardan başlamır, həmişə yeni insanla doğulur". İsi Məlikzadə və onun mənsub olduğu "altmışıncılar" ədəbi nəsli ədəbiyyata məhz yeni qəhrəman tipini gətirdilər.

"Evin kişisi" povestində İsi Məlikzadə adi bir insanı - sıravi milis işçisi Qaçayın həyatını təsvir edir. Qaçay öz hərəkətləri və davranışı ilə sovet ədəbiyyatının "müsbət qəhrəmanı" tipi ilə heç cür uyuşa bilməz. Çünki o, mənfiliklərə qarşı mübarizə apara biləcək qəhrəman səviyyəsində deyil. Hətta Qaçay "müsbət qəhrəman"a xas olmayan avam və sadəlövh düşüncə tərzilə gülüş də doğurur.

Rəisi Qaçayı ironiya ilə "Koroğlu" adlandırır, lakin Qaçay nəinki Koroğlu, heç onun dəlilərindən də deyil. Amma Qaçay daxilən saf və təmiz insandır. O, kiminsə qarşısında əyilir, sınır, amma bu təmizlik onu tərk etmir. Məsələ burasındadır ki, Qaçay tipli insanlar ədəbiyyatın qəhrəmanı olmamışdılar. Onlar adi həyat tərzi, gün - güzəran ağırlığı, maddi və mənəvi qayğıları ədəbiyyatın predmetinə çevrilməmişdi. Təsadüfi deyil ki, "Evin kişisi" çap olunandan sonra bəzi tənqidçilər "Bu necə qəhrəmandır? Bu qəhrəman niyə passivdir?" deyə haray qopardılar. Lakin unudulurdu ki, ədəbi qəhrəmanın tipləri müxtəlif ola bilər və Qaçay kimi insanlar isə həyatda, reallıqda mövcuddurlar. İsi Məlikzadə isə süni şəkildə Qaçaya "müsbət qəhrəman" pasportu, "mübarizlik" vəsiqəsi bəxş etməmişdi.

Lakin əlbəttə, İsi Məlikzadənin yaratdığı ədəbi qəhrəmanların heç də hamısı Qaçaya oxşamır. Qaçay sadəcə olaraq sadə, təmiz və mənəviyyatlı insanların bir nümunəsidir. Bu qəhrəmanların hamısının qarşısında istisnasız və tərəddüd eləmədən "işıqlı" sözünü bədii təyin kimi işlətmək mümkündür. Lakin İsi Məlikzadənin təsvir etdiyi bu işıqlı insanların hər birinin öz fərdi dünyası, mənəvi aləmi var. Və İsi Məlikzadə hər bir qəhrəmanı təsvir edəndə özünəməxsus bədii boyalar, təravətli ifadə vasitələri tapa bilmişdi.

İsi Məlikzadənin təsvir etdiyi Kənd keçən əsrin 60-90-cı illərindəki Azərbaycan kəndidir. İsi bu kəndi yaxşı tanıyırdı və yaxşı tanıdığı üçün də özündən heç nə uydurmurdu. O, kəndi ideallaşdırmırdı, özündən əvvəlki yazıçılardan fərqli olaraq bu kəndin ordenli - medallı, şöhrətli qəhrəmanlarından söz açmırdı (onsuz da bu mövzuda onlarla əsərlər yazılmışdı). İsi bu kəndin ağrı-acılarından, mənəvi baxımdan ekoloji tənəzzülündən, kənddə yaşayan insanların müxtəlif qayğılarından danışırdı. Bu baxımdan onun üç povestini xatırlatmaq kifayətdir: "Quyu", "Yaşıl gecə" və "Dədə palıd".

Xalq yazıçısı Elçin "Quyu" müəllifinə məktub göndərmişdi və həmin məktubda yazırdı ki: "Bu məktubun əsas səbəbi Sizin "qazdığınız" "Quyu"dur və lap əvvəldən deyim ki, yaxşı "quyu" qazmısınız, suyunun "mət kimi şipşirin, göz yaşı kimi dumduru" olması barədə bir söz deyə bilmərəm, amma bu quyu bədii psixoloji mənada gələcəyin daha dərin "Quyu"larından xəbər verir, Sizin yaradıcılığınızdakı inkişafı, bədii - estetik kamilliyə doğru keyfiyyət dəyişikliyini əyani şəkildə göstərir". Elçin müəllim həmin məqaləsində İ.Məlikzadənin "bədii cəhətdən dürüst və aktual" yaratdığı ayrı-ayrı obrazlardan söz açır və bu povesti İsi Məlikzadə yaradıcılığında irəliyə doğru böyük addım hesab edirdi.

"Quyu"da İ.Məlikzadə həmin dövrdəki Azərbaycan kəndinin mənəvi-əxlaqi mənzərəsini əks etdirirdi. Əlbəttə, demək olmaz ki, bu mənzərə tam və bütöv idi, amma tam və bütöv olmasa da, real idi, inandırıcı idi, yalan deyildi. İsinin təsvir etdiyi insanlar - Umud, Məcid kişi, kolxoz sədri Xalıq, onun arvadı Əsli, qızı Solmaz, qoca anası və bu ailəyə məhrəm olan Piri bir obraz kimi son dərəcə təbii idilər - bütün müsbət insani keyfiyyətləri və qüsurları ilə birgə. Quyu sözünün özü də simvolik, rəmzi bir məna daşıyırdı və oxucu əsl quyu qazanlarla "quyu qazanlar"ı seçib fərqləndirə bilirdi.

İ.Məlikzadənin "Yaşıl gecə" povestindəki Qərib də eyni yolu seçir. Fərq burasındadır ki, Umud üçün yol açıqdır - o, artıq özünü dərk edib, bundan sonra həyatda özünü bir şəxsiyyət kimi təsdiq etməyə çalışacaq. Qərib isə o dünyalıqdır, mənən saf və təmiz olan bu insanın fiziki qüvvəsi tükəndi. "Dədə palıd"dakı Nurcabbar isə təbiət aşiqidir. Lakin təbiətə bu vurğunluğu təkcə heyranlıqla bağlamaq doğru olmazdı, burada həm də rəmzi-simvolik bir çalar var. Nurcabbar təbiətlə insan harmoniyasının pozulduğunu, insanın təbiətə qəsd etdiyini böyük ürək ağrısı ilə dastana, nağıla çevirir: "Quruyacaq Dədə palıd, ayaq üstə can verəcək..." İsinin bu povestində bir haray var - təsadüfi deyil ki, Dədə palıd mişarlananda Nurcabbar da meşəni, təbiəti tərk edir.

Doxsanıncı illərdə İsi Məlikzadə "Qırmızı şeytan" povestini yazdı. Bu povestdə İsi Məlikzadə illərdən bəri içində püskürən qəzəb və etirazını, yaşadığı cəmiyyətdən narazılığını bədii sözlə ifadə etdi. Onun qəhrəmanı Səməndər 20 Yanvar gecəsi şəhid olur.

Və 90-cı illərdə İsi Məlikzadə müstəqilliyin bəhrəsini gördü. Amma... öz yazıçı təbiətinə sadiq qaldı - kapitalizmin özü ilə gətirdiyi mənəvi, ictimai, iqtisadi qüsurlara da kəskin etirazını bildirdi. O illərdə İsi Məlikzadə deyirdi: "Mənim fikrimcə, nə olur-olsun, hansı partiya, hansı siyasi xadim hakimiyyətə gəlirsə-gəlsin, mədəniyyət, sənət biganəliklə üzləşməməlidir. On-on beş ilə əvvəl hər hansı bir şəxs fəxrnən deyərdi ki, mənim filan şair qohumum var, indi isə adamlar yazıçılarla, şairlərlə yox, biznesmen, tacir, kommersant qohumları ilə fəxr edirlər".

Ədəbiyyat hər bir dövrdə insan üçün təkcə estetik zövq, mənəvi qida mənbəyi olmayıb, həm də xalqın sözlə yaradılan tarixidir. Lakin doxsanıncı illərdə mənzərə dəyişmişdi: sənət, bədii söz arxa plana keçib, mənəviyyatda dərin bir çat əmələ gəlmişdi. Müharibənin doğurduğu əhval-ruhiyyə, gün-güzəranın pisləşməsi, əhalinin təbəqələşməsi, Azərbaycanın qaçqın-köçkün ölkəsinə çevrilməsi, soyumaq bilməyən hakimiyyət ehtirasları... bütün bunlar dəhşətli bir xaos yaratmışdı... Ədəbiyyat kimsəyə lazım deyildi, adamlar povest, ya roman oxumaq halında deyillər, onları gündəlik ruzi daha çox düşündürürdü. İsi onda müsahibələrinin birində belə söyləyirdi:

"...Mənim atam deyərdi ki, vallah, oğul, biz Allahın qəzəbinə gəlmişik, bizim axırımız pis qurtaracaq. Kişi düz deyirdi, çünki bilirdim ki, daha belə yaşamaq olmaz, bu cür yaşayış - bir-birimizi aldatmağımız, kələklə, hiyləylə ömür sürməyimiz, hər sahədə "pripiska", total rüşvətxorluq, kökümüzü danmağımız bizə baha başa gələcək.

...Mən döyüş bölgələrində və onlara yaxın olan rayonlarda çox olmuşam. Orada olanda özümü daha rahat hiss edirəm, çünki hər şey gözlərimin qarşısında baş verir. Yanan evlərində, qaçan adamları da, talan olmuş kəndləri də, Laçından, Xocalıdan, Kəlbəcərdən, Ağdamdan gələnləri də görürəm, bu faciə ürəyimdən keçir. Bəli, sevinirdim ki, Qarabağdayam, bu səbəbdən rahat idim. Sonra Bakıya gələndə gördüm ki, Qarabağla çox az maraqlanırlar, çoxu öz alveriylə məşğuldur.

Ancaq mən heç vaxt ümidimi itirməmişəm. Həmişə düşünürəm ki, ola bilməz ki, bu xalq basılsın. Gücümüz də, enerjimiz də, mənəvi qüvvəmiz də, igid oğullarımız da kifayət qədərdir..."

...İsi Məlikzadə - görkəmli Azərbaycan yazıçısı, gözəl povestlər müəllifi bu ümid və inamla da dünyadan köçdü. Ancaq dünyadan köçən onun cismi oldu, İsi Məlikzadənin yaratdığı Söz Dünyası yaşayır. İsi Məlikzadənin əsl ömrü o Sözün ömrü qədərdi.

Vaqif YUSİFLİ

Filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2024.- 3 may,№77.-S.13.