"Böyük Qayıdış"ın sürətlə reallaşması böyük strateji əhəmiyyət daşıyır

Azərbaycan öz torpaqlarını azad etməklə tarixi inkişafının irimiqyaslı bərpa-quruculuq layihələri ilə səciyyələnən, dayanıqlı sülhə, tərəqqiyə əsaslanan və bir çox ölkələr üçün nümunə olan yeni mərhələsinə qədəm qoyub. Vətən müharibəsindən ötən müddət ərzində işğaldan azad olunmuş ərazilərin minalardan və partlamamış hərbi sursatdan təmizlənməsi, müasir yaşayış, istehsal və xidmət infrastrukturunun qurulması, iqtisadi fəaliyyətin, o cümlədən, nəqliyyat-kommunikasiya xətlərinin bərpası, xüsusilə Zəngəzur dəhlizinin açılması istiqamətində mühüm işlər görülüb.

Həyata keçirilən məqsədyönlü və genişmiqyaslı layihələr Qarabağ və Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonlarının sürətlə dirçəlməsinə, əhalinin dayanıqlı məskunlaşmasına və davamlı iqtisadi aktivliyinin təmin olunmasına xidmət edir, habelə həmin ərazilərin yüksək inkişaf etmiş regiona çevrilməsi üçün sağlam bünövrə yaradır.

Politoloq Cümşüd Nuriyev bildirib ki, Azərbaycan hazırda "Böyük Qayıdış" layihəsini həyata keçirməklə məşğuldur: "Ermənilər 30 il müddətində 300-dən çox yaşayış məntəqəsini, ictimai binaları, bütün infrastrukturu darmadağın ediblər. Bunun bərpasına, təbii ki, bir neçə il lazımdır. Nəzərə alsaq ki, Azərbaycan orada əraziləri minalarla çirklənmə səviyyəsinə görə dünyada ilk yerlərdən birini tutur. Üç dəfədən çox ərazi minalarla çirkləndirilib. Bir milyondan çox mina var. Azərbaycan bu minalardan təmizləməni yaxın 10 il ərzində güclə başa çatdıra bilər. Amma çox sürətlə işlər gedir. Azərbaycanın bir neçə yaşayış məntəqələrində köç uğurla həyata keçirilir. Ən yüksək səviyyədə Füzuli rayonunda, Laçında, Laçının kəndlərində həyata keçirilir. Bu ilin may ayında Xocalıya qayıdış başlayacaq. İnanıram ki, Qarabağ Universiteti fəaliyyətə başlayanda Xankəndi və ətrafına daha çox əhali qayıdacaq. Azərbaycan bütün imkanlarından istifadə edir. Heç kimdən bir qəpik almadan bütün bərpa işlərini özü həyata keçirir. Həmin ərazilərin infrastrukturu, demək olar ki, başa çatmaq üzrədir. Burada "Azərenerji", "Azərişıq", "Azərsu", "Azərbaycan Dövlət Avtomobil Yolları" Agentliyi çox gözəl işləyir. Həm də Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi ərazidə kifayət qədər fəaliyyət göstərir. Tikinti işləri də uğurla gedir. Yaxın iki il ərzində oraya təxminən 140 min əhali köçməlidir. Bu da əhalinin beşdən biri deməkdir. Bu, böyük rəqəmdir".

Politoloq qeyd edib ki, qısa zaman kəsiyində müharibə bitəndən sonrakı 5 il ərzində əhalinin 20 faizini geri qaytarmaq çox böyük rəqəmdir. Azərbaycan bunu hədəfləyib və hədəfinə də çatacaq. Çünki burada qardaş Türkiyə və digər ölkələrdən 10-a qədər ölkənin müxtəlif təyinatlı, özəl və dövlət qurumları iştirak edir. Hazırda həm də yeni idarəetmə üsulu həyata keçirilir. Prezidentin nümayəndəliyi sistemi həyata keçirilir. Yəqin ki, gələcəkdə onlar da birləşdiriləcək. Çünki hal-hazırda ərazidə bərpa işlərinə bir-iki adamın nəzarət etməsi mümkün deyil. Bütün hallarda Qarabağda həm dünya standartlarına cavab verən yaşayış məntəqələri, infrastruktur, yeni sənaye sahələri yaradılır. Mən inanıram ki, orada aqrar sektorun da inkişafı ilə bağlı normal planlar var. Onlar da həyata keçiriləcək. Azərbaycan "Böyük Qayıdış"la bağlı nəzərdə tutulan zamanı qabaqlayır".

Beynəlxalq məsələlər üzrə ekspert Əziz Əlibəylinin dediyinə görə, işğaldan azad olunmuş bölgələrdə "Böyük Qayıdış"ın sürətlə reallaşması böyük strateji əhəmiyyət daşıyır və çox mühüm məqsədlərlə bağlıdır. Bu, heç də 100-300 minlik şəxsin geri qaytarılmasını əhatə etmir: "Ən azından bölgələrin məskunlaşdırılması sayını 1 milyon nəfərə çıxarmaq lazımdır. Bu, geniş, əhatəli dövlət proqramına əsaslandığından siyasətüstü məsələ kimi ölçülür. Bir az da mənəvi və ideoloji proqramın tərkib hissəsidir. Bu mənada ərazilərin gələcəyinin şəkillənməsi üzərindən dövlət bir neçə vacib istiqamət üzrə plan həyata keçirir. Əlbəttə ki, ilk növbədə bölgənin minalardan təmizlənməsinə böyük ehtiyac var. Bu proses ardıcıl şəkildə də davam etdirilir. Amma minalarla çirkləndirilmiş dünyanın üç əsas sahəsindən biri Qarabağ bölgəsi olduğundan dərhal orada məskunlaşdırılmanın aparılması insanları təhlükə altında qoyur. Buna görə mərhələli şəkildə "Böyük Qayıdış"ın öncə minalarla zəngin olmayan, daha təhlükəsiz hissələrinin məskunlaşdırılması həyata keçirilir. Artıq şəhər mərkəzləri, xüsusilə də, Xankəndi, Şuşa, Ağdərə, Laçında yaşayış var. Dövlət qısa müddət ərzində qayıdışın müəyyən hissəsini təşkil edə bildi. Amma qarşıda Ağdam, Füzuli, Zəngilan, Cəbrayıl, Qubadlı, Kəlbəcərin yenidən qurulmasının şahidi olacağıq. Dövlət buralarda mütləq yeni baxışlar ortaya qoymalıdır. Burada da iki vacib istiqamət izlənilir. Birinci, "Smart Qarabağ"ın qurulması üzərində qiymətləndirilməlidir ki, yeni standartlara uyğun həyat şəraiti təmin olunsun. İT dövləti yaratmaq ideyası üzərindən böyük yüklər ortaya qoymuş olsun. "Böyük Qayıdış" o bölgədə özü ilə potensial olaraq təhsili, mədəniyyəti yenidən qurmağa səsləyir və bunun əsasında başlamalıdır. Ona görə biz köç prosesi haqqında ilk olaraq həm də onu deməliyik ki, 2030-cu ilə qədər minimum yarım milyon vətəndaşı bölgəyə qaytarmalıyıq. Buna həm də məcburuq. İndiki vəziyyətdə isə Zəngilanın Ağalı kəndindəki ilk köçdən etibarən yeni dalğa yaşanır. Məncə, elə gün olmur ki, Bakıdakı qaçqın şəhərciklərindən Qarabağa doğru yük karvanı getməsin. Onlar yeni həyat, ocaq qurmağa gedirlər. Azərbaycanın sərhədini güclü şəkildə təmin etməyə doğru gedirlər".

İqtisadçı-ekspert Rəşad Hüseyn bildirib ki, Qarabağa "Böyük Qayıdış" proqramı çərçivəsində ilk olaraq əhalinin məskunlaşması və məşğulluğunun təmin edilməsi əsas proitet məsələlərdəndir. Məskunlaşma ilə eyni vaxtda infrastrukturun qurulması gələcəkdə turizm, nəqliyyat, logistika, kənd təsərrüfatı, emal sənayesi və yaşıl enerji istiqamətində görüləcək xeyli işlər var. Adları çəkilən sahələrin hərəkətə gətirilməsi üçün insan resursları potensialına ehtiyac var. Əhalinin məskunlaşması və məşğulluğunun təmin edilməsi üçün geniş perspektivlər mövcuddur. O qeyd edib ki, yerli və xarici investisiya hesabına yeni zavod və fabriklərin, o cümlədən, turizm infrastrukturunun yaradılması nəzərdə tutulur. İlkin olaraq bölgənin inkişafı üçün yerli investisiya proqramları həyata keçirilir. Gələcəkdə məskunlaşma başa çatdıqdan sonra investisiya mühitini tam şərtləndirən amillərin təmin edilməsi nəticəsində daha böyük həcmdə xarici investisiya gəlməyə başlayacaq. Yaponiya, Böyük Britaniya, İsrail və Avropanın bir sıra ölkələri Qarabağa investisiya yatırmaqda maraqlıdırlar. Təbii ehtiyatlardan daha səmərəli istifadə etməklə mədənçilik sənayesini də genişləndirmək olar. Belə ki, ərazidə zəngin qızıl, mis, perlit, əhəng, gips, pemza, qum-çınqıl yataqları mövcuddur ki, bunun hesabına kimyəvi məhsullar, o cümlədən, tikinti materialları istehsalı üçün geniş xammal mənbələri kimi istifadə etmək olar. Təbii yataqlardan səmərəli istifadə, həmçinin xammal idxalından asılılığı da minimumlaşdıracaq. Bunun hesabına ixrac istiqamətli mallar istehsal edib xaricə satmaqla daha böyük həcmdə valyutanı ölkəyə gətirmək imkanları yaranacaq.

Qarabağın relyefinə görə unikallığı turizm sahəsi üçün son dərəcə əlverişlidir. Həm ərazinin təbiəti, həm də tarixi faktorlar bölgəni turizm üçün daha da cəlbedici edir. Otellərin saylarının artırılması, tarixi yerlərin yenidən bərpası, tələb edilən standartlara cavab verən turizm infrastrukturunun qurulması turizm potensialını daha da genişləndirir.

Nəqliyyat və logistika sahələrinin inkişafı xüsusilə önəmlidir. Gələcəkdə Zəngəzur dəhlizi ilə daşınılacaq yüklər Qarabağdan keçərək aparılacaq. Bu səbəbdən də yol infrastrukturunun genişləndirilməsi, yükdaşımalar üçün əlverişli yolların çəkilməsi son dərəcə əhəmiyyətlidir: "Ən vacib məqamlardan biri ərazidə yaşıl enerji istehsalını artırmaq və bunun üçün imkanları araşdırıb ortaya çıxarmaqdır. Ərazidə günəş, su, külək, elektrik stansiyaların tikilməsi üçün lazım olan imkanlar araşdırılır, bu istiqamətdə tərəfdaş ölkələrlə əməkdaşlıq edilir. Buna misal kimi, Zəngilan və Cəbrayılda BP şirkəti ilə Azərbaycan Energetika Nazirliyi arasında 240 Mvt gücündə günəş elektrik stansiyasının tikilməsi haqqında razılaşmanı göstərmək olar. Bundan başqa, Kəlbəcər və Laçın rayonlarında külək elektrik stansiyalarının tikilməsi də planlaşdırılır. Kənd təsərrüfatı və heyvandarlıq Qarabağın hər zaman aparıcı sahəsi olmuşdur. Burada kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardan istifadə etməklə taxıl əkinlərinin sahələrini genişləndirmək, o cümlədən, meyvəçilik, tərəvəzçilik istiqamətli kənd təsərrüfatı məhsullarını yetişdirib daxili tələbatı təmin etdikdən sonra ixrac edərək ölkəyə əlavə valyuta cəlb etmək mümkün olacaq. Göründüyü kimi, Qarabağ iqtisadi rayonunun və Şərqi-Zəngəzur iqtisadi rayonunun çox geniş inkişaf potensialı var. Köç davam etdikcə, əhali məskunlaşdıqca qarşıda nəzərdə tutulmuş işlər daha sürətlə davam edəcək".

Politoloq Elçin Mirzəbəylinin dediyinə görə, işğaldan azad edilmiş Azərbaycan ərazilərinə qayıdış dövlətimizin prioritet hesab etdiyi vəzifələrdəndir: "Bu gün həyata keçirilən bütün tədbirlərin, görülən bütün işlərin təməlində Qarabağa və Şərqi Zəngəzura həyatın sözün tam mənasında qayıtması dayanır. Bu gün görülən işlərin, bütün müstəvilərdə həyata keçirilən tədbirlərin anonsu ilə diqqətli insanlar Prezident İlham Əliyevin 44 günlük müharibənin gedişində və 10 noyabr bəyanatının imzalanmasından dərhal sonra xalqa edilən müraciətlərində tanış ola bilərlər. Ermənistan hakimiyyətinin bütün manipulyativ davranışlarından, məğlub ölkədəki revanşçıların, separatçı tör-töküntülərin atılıb düşmələrindən, prosesdə birbaşa və dolayısı ilə iştirak edən subyektlərin soyuqqanlı diplomatik ifadələrindən asılı olmayaraq, Azərbaycan Prezidenti ölkəni elan etdiyi, geriyə dönüşü olmayan hədəflərə doğru aparır. İşğaldan azad etdiyimiz torpaqlarımıza, Qarabağa, Şərqi Zəngəzura qayıdışla bağlı tam təsəvvürə malik olmaq üçün isə qənaətimə görə, bu ərazilərdə görülən işlərin, həyata keçirilən tədbirlərin miqyasına nəzər salmaq yetərlidir. Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, bu ərazilərdə həyata keçirilən layihələrin prioritetlərindən biri və bəlkə də birincisi, bu torpaqlarda azərbaycanlıların əbədiyyətə qədər təhlükəsiz və firavan yaşamaları üçündür. Bu baxımdan, həyata keçirilən hər bir layihə özündə bir neçə komponenti birləşdirir. Şübhə etmirəm ki, 44 günlük Vətən müharibəsində Azərbaycanın qəhrəman əsgər və zabitlərinin nümayiş etdirdikləri misilsiz rəşadət dünyanın hərb tarixinə qızıl hərflərlə yazıldığı kimi, işğaldan azad etdiyimiz ərazilərimizdə görülən işlər də özünün universallığı baxımından nümunəyə çevriləcək".

Sevinc QARAYEVA

525-ci qəzet.- 2024.- 4 may,№78.-S.23.