Tarixin faciəli və ibrətamiz əhvalatları

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Perikl əsl mərhəmət simvolu idi

Qəddarlıq, haqsızlıq, qonşu millətə düşmənçilik hissi bəsləmək lənət ünvanına səbəb olduğu kimi, rəhmdillik, alicənablıq təkcə ömrü boyu yox, dünyanı tərk etdikdən sonra da hər bir insan, xüsusən, hökmdar üçün ən gözəl şöhrət çələnginə çevrilir, adamlar onu həmişə böyük ehtiramla yad edirlər. Afina strateqi Perikl ölərkən dostları ona çox tərifli sözlər desə də, o, özü haqqında bircə söz demişdi ki, heç bir afinalıya şəxsən ona görə matəm paltarı geyinmək nəsib olmamışdı. Bu onu göstərir ki, o, öz əleyhdarlarına qarşı da daim mərhəmətlilik nümayiş etdirmişdi. Perikl Afina teatrında özü barədə həcv xarakterli, həqiqətdən uzaq olan dram əsərlərinin oynanılmasını qadağan etmək barədəki təklifləri ağılsız məsləhət kimi qiymətləndirirdi.

Bu sadə bir sadəlövhlük sayıla bilər ki, çoxları guya bu yolla getməyə üstünlük verir, axı Perikllərə nadir halda rast gəlmək olur, ötən əsrlərdə isə çoxları qanlı əməlləri ucbatından xalqının matəm paltarından çıxmasına imkan vermirdi. Bütün bunlardan daha qorxulusu odur ki, bəzi qana susayan hökmdarlar həm DƏ xüsusi məkr qabiliyyətinə malik olurlar.

L.N.Tolstoy bir dəfə gündəliyində yazmışdı ki, insan axır, yəni dəyişir və onda hər cür imkanlar var. Burada zəngin mənəviyyata malik olan insanlardan söhbət gedir, onlarda yaxşılığa doğru hərəkət qeyri-məhduddur, davam edəndir, dəyişəndir, axandır. Ruhən kasıb və bəzən mənəviyyatdan məhrum olan qəddarların yaratdıqları bataqlıq isə təkcə ona ayaq basanları batırıb məhv etmir, həm də ətrafa metan qazı buraxmaqla bütün ətrafı zəhərləyir. Bir Şərq ölkəsindən olan yol yoldaşım, mən onunla Milandan Praqaya uçarkən təyyarədə tanış olmuşdum, xalqının faciəsi barədə maraqlı və ibrətamiz şeylər danışdı. Onun fikrincə, qəddarlığın hakim kəsildiyi cəmiyyət bütövlükdə öz xüsusiyyətini dəyişməyən, hər şeyi çürüməyə məhkum edən məhz belə bataqlığa bənzəyir. Onun səbəbini məhv etmədən, nəticəsinə - buraxdığı üfunətə qarşı mübarizə aparmaq qeyri-mümkündür.

Qəddarın hökmdarlıq etdiyi ölkə xüsusi düşərgə olaraq qalmır, onun hakimiyyətinin daha yaxşı fəaliyyət imkanından ötrü ölkənin özünü iyrənc qanunların nəzarət etdiyi məhbəsə çevirmək lüzumu ortaya çıxır. Hitler Almaniyası əvvəlcə öz xalqı, sonralar isə digər Avropa xalqları və slavyan xalqları üçün ölüm düşərgələri şəbəkəsi yaratmışdı. Axı ölkəni Göylər altındakı nəhəng məhbəsə çevirmək olmaz. Belə ölkələrdə ən böyük uğursuzluğu belə, uğur adına, irəliləyiş adına xalqa təlqin etmək olur, çünki məhbəsdə, ölüm düşərgəsində təkcə dəhşətli qaydalar qoyulmur, həm də bu qaydalara nəzarəti valideyn və ya adi insan deyil, vəhşilik təlimi keçmiş gözətçilər həyata keçirir. Şah dövrümndə İranda siyasi dustaqlar üçün olan Evin xüsusi həbsxanası ora düşənlərin həyatla vidalaşmalarınıı yaxınlaşdırırdı.

Əxlaqı qorumağın eybəcər üsulları

Cəmiyyətin hər bir üzvünün istənilən fəaliyyətinə əxlaq adı altında polis nəzarəti mövcuddursa, polis və xəfiyyə sistemi istənilən vaxt ailə və yaxın adamlarla olan münasibətə də telefon danışığına qulaq asmaq, digər texniki vasitələrlə şəxsi həyata müdaxilə etmək imkanına malikdirsə, bu ölkə sərhədçilərin keşikçi kimi qoruduğu həqiqi məhbəsdir, buradan qaçıb qurtarmaq belə faciə ilə nəticələnir. İranda hicab geyinməməyə görə qızların cəzalandırılması adi hal hesab olunur. Əfqanıstanda isə Taliban hakimiyyəti qızların, qadınların təhsil almaq, işləmək hüquqlarını ləğv etmişdir, onları hüquqsuz varlıqlara çevirmişdir. Ərsiz qadın, onların sayı isə uzun sürən müharibələrin nəticəsi kimi olduqca çoxdur, körpə uşaqlarını necə dolandırsın. İnsan haqlarının addımbaşı pozulduğu ölkələrdə yeganə çıxış və xilas yolu kimi artıq fəaliyyət deyil, ancaq düşünmək qalır. Axı hələlik siyasi polisin insanların beynində gedən biokimyəvi reaksiyaları kənardan müşahidə etmək və ona nəzarət etmək imkanı yoxdur.

Yaxşı ki, düşünmək hələlik hər bir adamın öz muxtar hakimiyyətindədir, onun öz səlahiyyətindədir, ona müdaxilə oluna bilinmir. Əgər bu əraziyə də, mənsub olduğu bütün məkanı və varlıqları idarə edən dövlət hakimiyyəti müdaxilə etsəydi, onda Qədim Romanın iyrənc imperatorlarından biri olan Kaliqulanın arzusuna yaxın bir hadisə baş verərdi, bütün xalqın bir boynu olmasa da, bir cür düşünən və əslində, vahidə çevrilən başı olardı və onu fiziki cəhətdən məhv etməyə də ehtiyac olmazdı. Cəmiyyətin bütün ciddi-cəhdlərinə baxmayaraq, hələlik təbiət adamları bu dəhşətli "taledən" - dövlət adlanan Leviafana tam mənsub olmaqdan qoruyur. Ancaq düşünməklə, koqnitiv qabiliyyətini mühitə görə nizamlamaqla, adam bir balaca öz vəziyyətini yüngülləşdirirsə, nisbi rahatlıq tapırsa, mütləq vəziyyət ya dəyişilməmiş qalır, ya da daha artıq pisləşməyə başlayır. Əcnəbi yol yoldaşım israr edirdi ki, qəddarlığa qarşı mübarizə zəruridir. Qəddarlıq böyük gücə malik olduğuna görə, onu məhz güc tətbiq etməklə dəf etmək olar, onun zəncirindən xilas olmaq olar.

Yaxın Şərq ölkələrindən birinin vətəndaşı olan bu adam öz ölkəsindəki vəziyyətdən olduqca narazı idi, dövlətin pulunun ABŞ dollarına görə məzənnəsinin kəskin sürətdə aşağı düşməsindən, sosial vəziyyətin çox pisləşdiyindən şikayətlənməyə başladı. İstehza ilə dedi ki, siz bizim paytaxtda 150 dolları yerli pula dəyişsəniz, asanlıqla milyoner ola bilərsiniz, çünki o məbləğin hesabına 6,7 milyon yerli valyutaya sahib olacaqsınız. Bu barədə vətənimi yalnız Venesuela ilə müqayisə etmək olar. Ona görə də ölkədə narazılıqlar baş verir, lakin hökumət müxtəlif vasitələrdən istifadə etməklə vəziyyətə nəzarəti öz əlində saxlayır. Bizə yalnız görkəmli Norveç rəssamı Edvard Munkun məşhur "Qışqırıq" tablosundakı ümidsizliyin ifadəsi olan epizodu təkrar etmək qalır. Onu da qeyd etdi ki, mənim sizə şikayətlənməyimin də elə bir faydası yoxdur.

Mən onun öz sözündən istifadə edib, dahi Hötenin hikmətli fikrini yada saldım. Höte yaxşı demişdir: "Fikirləşmək asandır, hərəkət etmək isə çətin. Fikirləşdiyin kimi hərəkət etmək isə dünyada ən çətin şeydir". Fikirləşəndə buxovları qırıb atdığın kimi, fəaliyyətində də nə qədər çətin olsa da, buna cəhd etməlisən, amma bu fəaliyyət həm də siyasi Don Kixotluqdan uzaq olmalıdır. Cəmiyyətin bədənini sarımış çibanları sadəcə seyr etmək yalnız onu infeksiya yuvasına, doğulan hər bir canlı üçün zəhərləyən mühitə çevrilməsinə imkan yaradır. Qəddar hakimiyyət müqavimətə rast gəlmədikdə, bütöv bir xalq üçün xərçəng xəstəliyinin yayılması kimi qarşısının alınması mümkün olmayan amansız cəzaya çevrilir: Yeganə xilas yolu, xərçəng metastaz verməyənə qədər bu şişi kəsib atmaqdır.

Qəddar hakimiyyət davam etdikcə, ictimai və sosial xəstəlik cəmiyyətin bütün toxumalarına, hüceyrələrinə sirayət edir və onun bədəninin normal vəziyyətinin qorunması cəhdi və ya qısa müddətə sağalması imkanı olduqca müşkül məsələyə çevrilir. Blez Paskalın yazdığı kimi: "Hər bir oyunda risk şübhəsizdir, uduş isə şübhəlidir". Ona görə də uduşun şübhəli göründüyü şəraitdə riskdən yayınmaq qeyri-mümkündür. Böyük filosofun dediyi kimi "oyuna nəhayətsizlik qatılmışdır, uduzmaq imkanı isə sona çatandır, heç bir tərəddüdə yer olmamalıdır, hər şey riskə qoyulmalıdır". Əgər söhbət əbədi insanlıq və mənəviyyat anlayışlarından gedirsə, ötəri, müvəqqəti olan hər şey, bu oyunda yüksək amallara qurban verilməlidir. Bir Roma imperatorunun dediyi kimi, yaxşı çoban qoyunları qırxır, ancaq onun dərisini soymur. Qəddar hökmdar isə dərini soymaqla güman edir ki, Prometeyin qartalın gəmirdiyi qara ciyəri kimi, soyduğu dəri də yenə bərpa olunacaqdır.

Abort ediləndə qadınların bətnindən dünyaya gələcək yeni insanın rüşeymi, embrionu qaşınıb məhv edildiyi kimi, qəddarlığın baş alıb getdiyi cəmiyyətdə mənəviyyatın zorla sıradan çıxarılması və belə atmosferdə ümumbəşəri dəyərlərin kütləvi aşınması, eroziyası gedir. Belə cəmiyyət fiziki cəhətdən öz üzvlərinin hamısını itirməsə də, onlar tərəfindən mənəviyyatın bütünlüklə itirilməsinə cəhd edir və buna nail olur. Mənəviyyatın ayaqlar altına atıldığı bu Sodom və Qomorranın cəzasını, bəlkə, Bibliyada olduğu kimi Allah özü verməlidir. Müasir tarix isə əvvəl ki, tək demokratiyanın ayaq basmadığı bir sıra ölkələrdə baş verən kütləvi haqsızlıqların yalnız şahidi olaraq qalır.

Hökmdar cəllad rolunda olmamalıdır

Əcnəbi yol yoldaşım bir məsələni də yada saldı ki, axı öz xalqını qula döndərən hökmdar, hiss etmədən özünə də qəzəb buxovu döyür. Belə hökmdar özü üçün xeyirli siyasəti aparmaqdan ötəri başa düşür ki, ona öldürtmək, kütləvi qırğın törətmək xalqı yedirtməkdən daha asandır. Ona görə də cəlladlıq roluna daha çox üstünlük verir. On illər ərzində Suriyada məhz belə qayda hökm sürmüşdü.

Orta əsrlərdə cəlladlar tanınmasınlar deyə, üzlərinə qara maska örtürdülər və öz xidməti dövründə o, ən çoxu yüzə qədər adam haqqındakı ölüm hökmünü, başqasının verdiyi hökmü icra edir, məhkum olunanın boynunu vururdu. İndiki bəzi ölkələrdəki fövqəlcəlladın əlində isə iki hüquq cəmləşmişdir: o, həm hökm verir, həm də həmin ölüm cəzasını icra edir. İkinci hüququn məhdudlaşmaması üçün o, birinci hüququndan maksimum istifadə etməyə, həm də istədiyi qədər sui-istifadə etməyə başlayır. Ona görə də vurulan başların sayı-hesabı olmur. Şəxsi düşmənini, öz ölkəsinin başqa dövlətdəki diplomatik orqanına müraciət etdikdə də öldürmək olar, çünki arxayındır ki, mövcud qaydaya müvafiq olaraq, yaxınları qan pulunu aldıqdan sonra qatilə qarşı heç bir iddia irəli sürməyəcəklər.

Orta əsr cəlladı öz xidməti işini hamıdan, o cümlədən, yaxın adamlarından, hətta ailə üzvlərindən gizli saxlayırdı, çünki o, intiqam hissindən, dənizin çəkilməsinin bir gün qabarma ilə əvəz olunacağından ehtiyat edirdi, qorxurdu. İndiki cəllad isə müasir kütləvi informasiya vasitələrindən, xüsusən "sehrli yeşiyin" insanların təhtəlşüuruna göstərdiyi böyük təsirdən istifadə edərək, öz qəddar fəaliyyəti ilə xalq qarşısında təkrar-təkrar öyünür, vurulan başların statistikasını, qalib sərkərdənin məğlub olmuş ordudan götürdüyü əsirlərin sayı və qarətin həcmi barədəki qələbə raportuna bənzər bir şəkildə iftixarla xalqa elan edir. Paytaxtı Kinşasa olan Konqonun prezidenti Mobutu 1980-ci illərdə açıq havada, bağ ərazisində verdiyi ziyafətləri televiziya ilə nümayiş etdirirdi, arvadı ilə stollar arasında gəzib, qonaqları fransızca salamlayırdı. Bununla o, göstərmək istəyirdi ki, xalqdan tam fərqlidir, onun əsl ağasıdır. Mobutu öz təbliğatına xüsusi diqqət verirdi, telviziya studiyasının aparıcıları , həm qız, həm də oğlan ekrana onun rəngli portreti olan ağ köynəklərdə çıxırdı.

Cəlladın "pərəstişkarları" isə, Qədim Romada olduğu kimi hökmdara belə "parlaq qələbə üçün" zəfər, triumf mərasimi düzəltməyi tələb edirlər. Xalqın xeyli hissəsi bu itkilərə ağı demək əvəzinə, daha çox qan axıdılmasına tərəfdar olduqlarını bəyan edir və hökmdara bu fəaliyyətdə istirahət nə olduğunu bilməməyi arzulayır. Axı hər sahədə dağıdıcı fəaliyyəti ilə məşhur olan hökmdarın, bu sahədəki miqdar nəticəsi itaətkar çoxluğun ilham və sevinc mənbəyinə çevrilir. Bununla kifayətlənməyən hökmdar təkcə uşaqlar içində deyil, valideynlər içərisində, qoca adamlar arasında da yeni satqınlar, çuğulçular nəsli yetişdirmək həvəsinə düşür və çox istəyir ki, kəsilən başları onların sahiblərinin valideynləri də hökmdara itaət və məhəbbət rəmzi kimi, parfiyalıların teatrında səhnədə məğlub olmuş Roma sərkərdəsi Krassın başı tək dığırlatsınlar ki, hamı bu səhnəni alqışlamaqla, əslində, cəllada yenidən öz məhəbbətini və sədaqətini, günahsız qurbana isə nifrətini izhar etsin. Məgər Səddam Hüseynin və Myəmmər Qaddafinin dövründə İraqda və Liviyada belə səhnələr azmı təkrar olunurdu. Suriyada isə hakimiyyət paytaxt daxil olmaqla ölkənin yalnız kiçik bir ərazisinə nəzarət edir, köməyə çağırdığı yad dövlətin qoşunu isə xeyli böyük ərazidə başqa idarəetmə üsulu həyata keçirir. 1980-cı illərdə Anqolada ölkə prezidenti böyük ərazisi olan öz dövlətinin ancaq paytaxtını idarə edirdi.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2024.- 11 may,№82.- S.22.