BƏDBƏXT GÜNLƏR İÇİNDƏ XOŞBƏXT GECƏ

Bütün bunlar olub keçib. Tarixin o vaxt qopmuş tozanaqları çoxdan yatıb. Daha nə o adamlar qalıb, nə o nəsillər. Bu hekayətlər də indikiləri - artıq başqa dövrünkü olan adamları heç cürə o köhnə adamlar kimi təsirləndirən, düşündürən, xiffətlə yükləyən, nəhayət ki, keçmişlərdə deyilə, yazıla bilməyənlərin hamısının aşkarlanması ilə onları ürəklərindən tikan çıxaracaq qədər toxtadan, ovudan deyil. El deyib axı: "Keçən günə gün çatmaz".

Ancaq bu deyişi də iki cür qavramaq olar. Yəni bir tərəfdən, doğrudan da, nə qədər günləri bir-birinə calaq edib dünənə körpü salmaq istəsən də, daha ora qayıtmaq, ora çatmaq mümkün olmaz. Amma "ötən günə gün çatmaz" məsəli həm də gələcəkdəki heç bir günün o keçmişdəkilərə çata bilməyəcəyi, onları əvəz etməyə gücü çatmayacağı mənasını verir -artıq acıları unudulmuş, hər anının xatirələri hətta nisgilləriylə belə şirinləşmiş, əzizləşmiş, qoynunda heç vəchlə unuda bilmədiyimiz, daim həsrətini çəkdiyimiz doğmalarımızın, məhrəmlərimizin, qəlbimizə yaxınların surətlərinin sayrışdığı sovuşmuş, bitmiş, amma yaddaşımızda, ürəyimizdə davam etməkdə olan dünən!

Böyük alim Əkrəm Cəfər ruh adamı idi. Mənə və onu tanımışların hər birinə yaxşı bəlli olan bu həqiqətə 2024-cü ilin 5 may günündə bir daha heyrətlə yəqin kəsildim. Sanki gəldi və məni özümdən asılı olmadan ondan qalan qovluqları açmağa və gecənin dərin saatlarına qədər bir daha onun səliqəli xətti ilə qələmə alınmış səhifələri oxumağa sövq etdi. 5 may onun doğum günüdür - bu, dəqiqdir. Amma doğum ili ilə bağlı özü də tərəddüdlü idi. Hətta rəsmən tərcümeyi-halını yazanda belə xüsusi vurğulayırdı ki, 1904, ya 1905-ci ildə anadan olmuşam. O vaxt təvəllüd tarixini bir kitabın arxa qapağında günü,ayı doğru göstərsələr də, ili yazanda nəsə təsadüfi yanlışlıq olubmuş, özü söyləyirdi ki, evimizdə də həmişə bunun höcəti gedərdi. Əlbəttə, doğrusunu Allah bilir, ancaq bu ilin 5 mayında unudulmaz Əkrəm müəllim gələrək heç hiss olunmadan məni onun haqqında yazmağa yönəldəndə istər-istəməz fikirləşdim ki, elə həqiqətən 1904-cü ildənmiş. Axı bu hesabla düz 120 yaşı tamam olur.

...Qiymətli bir daş günəş şüaları altında necə bərq vurarsa, Əkrəm Cəfər də on barmağında on mərifət olan şəxsiyyət kimi bütün yönləriylə maraqlı idi. Bütün başqa məziyyətlərindən savayı, o həm də şair idi və onun şeiri də əslində həmişə müəyyən cəhətləriylə elmini davam etdirmişdi. Amma çox sevdiyi və dərindən bildiyi poeziya onunçün həm də mütəmadi olaraq çəkildiyi bir təsəlli adası idi. Adətən çox yazmazdı, yazdıqlarını da özünəxas məharət və bəlağətlə dost məslislərində, ildönümlərində, elmi məclislərdə ürəklə oxuyardı, onun ifasında şeirləri olduğundan da gözəl görünərdi.

Ancaq o üç iri qovluq ki onlarda Əkrəm müəllimin həyatının təqribən yarım əsri boyunca yazdığı üç poema-epopeya qovuşub, onların hamısını da deyil, bəzi parçalarını üç-beş nəfər ən məhrəm bildiyi, ürək qızdırdığı adamlara oxumuşdu.

Bu üç əsər onun öz ömrü və dövrü, taleyi və mübarizələri, dostları və düşmənləri, itirdikləri və qazandıqları haqqında düşüncələridur: "Bolşeviknamə", "Leninnamə", "Cəlladnamə".

Bu üç qovluq Azərbaycan etiraz ədəbiyyatının çoxdan bəri izlədiyim 1300 illik tarixinin ən iri həcmli əsəridir (Ancaq Əkrəm müəllimin etirazçı şeirləri bunlarla bitmir və o haqda "Azərbaycan etiraz ədəbiyyatı" əsərimizin ayrıca bir fəslində geniş bəhs edilir). Əlyazmaları arasında rusca yazdığı, "Qırıq fikirlər" adı qoyduğu bir şagird dəftəri də var ki, orada 1953-cü ilin 21 noyabrında belə yazırdı: "Əkrəmdən soruşdular: "Türmədə olmusunuzmu?" Cavab verdi ki, bəli, olmuşam, bir dəfə də olacağam.

- Aha, bir də olacaqsınız?

- Mütləq!

- Türmədə nə vaxt və müddətə olmusunuz?

- Mən türmədə 1904-cü ilin ikinci yarısından 1905-ci ilin 5 mayına qədər olmuşam - 9 ay 9 gün neçə saat.

- Sizi başa düşmürəm. Deyirsiniz 1905-ci ildə doğulmusunuz, amma 1904-də həbsdə olmusunuz? Siz o vaxt həbsxanada deyil, ananızın bətnində ola bilərdiniz.

- Tamamilə doğrudur. Məhz ana bətni mənim ilk həbsxanam olub.

- Bəs ikinci həbsiniz nə vaxt olacaq?

- İkinci həbsxanam mənim məzarımdır. O da əgər olarsa. XX əsrdə ölənlərin çoxu məzarsızdır. Ya müharibədə həlak olublar, ya həbsxanalarda, ya həbs düşərgələrində).

Üçlüyünün sərlövhələrinə, illah da ilk ikisinə nəzəriniz sataşınca elə gümana düşməyin ki, bunlar sovet dövrünün basmaqəlib təbliğat mənzumələri zümrəsindədir. Əsla! Hər üç əsərdə Əkrəm Cəfər açır sandığı, tökür pambığı, müasiri olduğu zamandan, quruluşdan və cəmiyyədən öz ömrü içərisində gördükləri və çəkdiklərini çılpaqlığı ilə təsvir edir. Ancaq elə başlanğıcdan çap üçün nəzərdə tutulmasa da (sovet senzurasının qırmızı qələminin qılıncdan iti olduğu çağlarda kim idi belə dikbaş yazıları çap edən?!), hər halda Əkrəm Cəfər hansı sistem içərisində yaşadığını yaxşı anlayırdı və ilk iki əsərinin adı ilə də, məzmunu ilə də bəyan edirdi ki, əslində bu haqsızlıqlar, ədalətsizliklər, yolundanazmalar hamısı Leninin, partiyanın qoyduğu doğru yoldan sapanların əməlləridir. Yəni ifşa etmək, qamçılamaq, astarı avanda çevirməkçün leninizmi, bolşevizmi, kommunist partiyasını bir zireh kimi qabağa verirdi. Müəllifçün bu epopeyada Əhrimənin rəmzi Stalin idi, amma hədəf nə qədər birbaşa söyülsə də, oxuduqca anlaşılır ki, Əkrəm Cəfərin nişan aldığı bütövlükdə belə rəzalətlərin maneəsiz baş verməsinə meydan açan quruluşun, məfkurənin özüdür. Əlyazmalarının arasında 1950-ci illərin əvvəllərinə aid rusca yazdığı belə bir vərəqçə də qalır: "Faşist bandasının Mərkəzi Komitəsi. Quldurlar qərargahı. Xalqın qəddar düşmənlərinin yuvası. Parazitlər və müftəxorlar şurası. Əxlaqsızlar yığnağı. Cəlladlar diktaturası, qatillər diktaturası. Soyğunçular və başkəsənlər hakimiyyəti - Stalinizm").

Əkrəm əvvəlindən sonunadək ifşalardan ibarət bu epopeyasını yazmağa evinin rahatlığında, haradasa yaşıllıqda-güllükdə, səfalı bir məkanda dincələ-dincələ deyil, şaxtası iliyə işləyən, hər növbəti günündə ölüm təhlükəsi və ehtimalı gizlənən həbs düşərgəsində, bəlli nömrəli məhbus - "xalq düşməni" kimi başlamışdı:

Ey günahsız ailəm, məni gözləmək hədər,

Bəlkə mənə bu yerdə ölüb-qalmaq müqəddər.

Gözləməyin, gözünüz yaşlarla dolacaqsa,

Unudun, bu gözləyiş əbədi olacaqsa.

Bu nə çirkin həyatdır, can çəkişdiyim həyat,

Nə uğursuz saatmış o doğulduğum saat!

İnsanlar insanlara neçin versinlərəzab?

Bu mənasız sorğuya kimsədən gəlmir cavab.

Yalnız çürük bir ümid, avamların qidası,

Aldadıcı laylalar çalıb yatırdın bizi.

Axmaqların qidası yalnız məlun bir ümid,

Ağızlara, gözlərə vurmuş qara bir kilid.

Beləcə şikayətlərlə başlayan Əkrəm sürgünlüyün ölümü dustaqlara həyatdan daha arzulanan edən əzablı günlərinin təsvirinə keçir və əsəri məhz o soyuq uzaqlarda, 1945-ci ildə yazmağa başladığını da xəbər verir:

Qırx beşinci ildə qırx bir yaşında,

Yazıldı "Bolşeviknamə"yə giriş.

Bu min misralı, min qanadlı dastan

Bir də ümidimin tutdu qolundan.

Etiraf edir - o cəhənnəmdə onu həyatdan sonacan bezməyə qoymayan, var olmaq ümidini şölələndirən, yenidən azad günlərin başlaya biləcəyinə inandıran qüvvə elə sözmüş!

Əkrəm bu sətirləri yazanda faciələrin baş memarı İosif Cuqaşvili-Stalin də, onun başkəsən əli Lavrenti Beriya da, Azərbaycandakı cəlladbaşısı Mircəfər Bağırov da sağ idi, şər püskürməkdə davam edirdilər, gözüqıpıq sovet adamları dövlətin başında duranlar, əlində yüksək səlahiyyətlər olanlar haqqında artıq-əskik danışmağın birbaşa dövlət əleyhinə söz demək olduğunu anlamağa alışmışdılar və ona görə də bu mövzularda nəinki əks nəsə söyləmək, hətta qəlbindərinliyində tərs düşünməyə belə çəkinirdilər. Əkrəmsə daha qorxmurdu, onsuz da hər gün ölümün ovcunun içində idi və yazdıqlarının aqibətinin nə olacağını bilməsə də, əlinə kağız-qələm düşdükcə ürəyini boşaldırdı, yazdıqlarını dürmələyib sırıqlısının astarında gizlədirdi:

Çox uzaq deyildir intiqam günü,

Nərələr qopacaq leninçilərdən.

Onların qatili Cuqaşdan, yəqin,

İntiqam istərləronda hər yerdən.

Cuqaşdan intiqam vaxtı gələndə

Cavab istəyəcək sovet xalqları,

Mavzoley dalında olan büstünə

"Rədd olsun!" deyəcək sovet xalqları.

Lenin vətəninin hər guşəsində

Lənət lövhələri asılsın gərək.

Onun it adına minlərlə rəngdə

Qisas damğaları basılsın gərək.

Cinayətlərinə, qan işlərinə

Romanlar, dramlar yazılmalıdır.

Onu xatırladan hər yer daşında

Nifrət şeirləri yazılmalıdır.

...Nəyi vardısa, onları Əkrəm Cəfərə Şura hökuməti vermişdi. Azərbaycanın ucqar dağ kəndində - o çağlar Şamaxınınkı olan Lahıcda doğulmuş misgər oğlu tək-tənha, boş ciblə, üz tutası, bel bağlayası kimsəsi olmadan paytaxt Bakıya gəldisə, burada yaşamağına yer verildisə, oxumağına hər şərait yaradıldısa (İstiqlaliyyət küçəsində, indi Əlyazmaları İnstitutunun yerləşdiyi binada - Darülmüəllimində təhsil aldı, elə yataqxanaları da orada idi), sonra pillə-pillə irəliləməsi üçün imkanlar əsirgənmədisə (1925-1927-ci illərdə Lənkəranda ibtidai və orta məktəbdə müəllimlik etdi, 1927-1929-cu illərdə Qazax Pedaqoji Texnikumunda və o şəhərdəki orta məktəbdə dərs dedi), elə həmin təhər bir başında səhər açılanda o biri ucunda gecə düşənnəhəng ölkənin paytaxtına gedib çıxaraq orada özünü təsdiq etdisə (1929-cu ildə komsomolun Mərkəzi Komitəsi və Yazıçılar İttifaqının xətti ilə Ümumittifaq Moskva Dövlət Universitetinə qəbul edilərək orada Dil-Ədəbiyyat Bölməsini bitirdi, SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi yanındaElmi Tədqiqat Millətlər İnstitutunun aspiranturasına girdi, bitirincə Moskvanın 4 ali məktəbində ümumi dilçilik üzrə müəllim oldu - bu ömür yolu mərhələlərini ona görə bircə-bircə yazıram ki, ustadın bioqrafiyası haqqında məlumatları əks etdirən ən müxtəlif ensiklopediyalarda, fərqli qaynaqlarda yanlışlıqlar ola bilər. Bunlarısa onun öz xətti ilə yazdığı, dürüstlüyünə tam inandığım əlyazmasından köçürürəm), sovet dövlətinin ən "hündür yeri" Kremlədək gedib çıxaraq orada da vəzifələr aldısa (1936-1937-ci illərdə SSRİ Xalq Komissarları Soveti İşlər İdarəsi yanındakı "SSRİ Hökuməti Qanun və Sərəncamlarının Toplusu"nda redaktor, eyni zamanda "Sovet Ədəbiyyatı Ensiklopediyası"nda Azərbaycan və türk ədəbiyyatı üzrə məqalələrin müəllifi), yalnız Azərbaycanın yox, bütün Sovet İttifaqının aparıcı alimlərindən birinə çevrildisə (1937-ci ildə o vaxtlar əsas və ali idarəedici orqan sayılan Mərkəzi Komitənin göndərişi ilə Bakıya gəldi, 1937-1939-cu illərdə V.İ.Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda, 1939-cu ildən Azərbaycan Dövlət Universitetində kafedra müdiri işlədi, 1941-ci ildə namizədlik dissertasiyası müdafiə edib alimlik dərəcəsi aldı, sonra siyasi repressiya zərbəsini alaraq bir müddət Vətəndən ayrı düşüb 1955-ci ildə sürgündən qayıtdı, yenidən parlaq elmi yüksəlişlər yoluna çıxdı, o ildən, 1961-ci ildən Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Ədəbiyyat İnstitutunda, həmin ildən ta 1991-ci ilə, ömrünün sonunadək Şərqşünaslıq İnstitutunda baş elmi işçi vəzifəsində çalışdı, 1969-cu ildə doktorluq dissertasiyası müdafiə etdi, Azərbaycanda, Sovet İttifaqının bütöv şərqşünaslıq mühitində, İranda, İraqda, Türkiyədə, Avropa ölkələrində, Amerikada - tanındığı, eşidildiyi, oxunduğu hər yerdə alim böyüklüyü danışıqsız qəbul edildi), ev-eşik sahibi oldusa - hamısına görə kasıb-kusubunku hesab edilən sovet dövlətinə borclu idi.

Ancaq Allahın Öz böyüklüyünə uyğun olaraq Əkrəm Cəfərə verdikləri bir dövlətin, nə qədər səxavətli olsa da, verə biləcəklərindən daha əzəmətli idi.

Pərvərdigarın ona bəxş etiyi, bəndələrinin ən seçilmişlərinə rəva gördüyü cilovsuz istedadının, misilsiz yaddaşının, coşqun şövqünün, usanmadan oxumaq, öyrənmək, yazıb-yaratmaq eşqinin, elmi sərrastlıq və yığcamlığın şairanə, poetik ifadə tərzi ilə qovuşuğından törəyən cazibəli yazı dəsti-xəttinin, axtarıcılıq fəhmi, istənilən auditoriyanı bir neçə dəqiqədə ram edərək ona məftunluqla qulaq asmağa kökləyən şirin nitqinin - bunca çoxcəhətli istedadının müqabilində bəxtinə düşmüş sosializm dövrü və sovet dövləti nəinki ona layiq olduqlarını yetərincə qıymadı, əksinə, məhz həmin zəka üstünlüyünə görü onu cəzalandırdı, həyatını məhvərindən çıxardı, müdhiş dustaqlıq zillətlərinə məruz qoydu, tamamilə haqq etdiyi mümkün yüksəlişlərinin qarşısını aldı, onu daim özündən qat-qat aşağıda duran (bunu özləri də gözəlcə anlayırdılar), heç bir şəkk və şübhəsiz məhz Əkrəm Cəfərə daha əvvəlçatmalı yüksək elmi ad və titullara ondan xeyli əvvəl yiyələnmişlərə tabe etdi.

...Hələ sovet yerində idi və Əkrəm Cəfər ömrü boyu bütün başqa işlərini görə-görə bir bütöv olan bu üç əsər üzərində işini də davam etdirirdi - yeni parçaları da yazırdı, qayıdaraq köhnə hissələri cilalayırdı, yeni məlumatlar əldə etdikcə, o nəhs illərin qoynundan keçənlərdən hansı iləsə rastlaşaraq təzə xatirələr eşidəndə poemalarının uyğun hissələrinə nələrisə artırırdı. Əkrəm Cəfər sovet yumruğunun dadını görmüş insan idi. Ona görə də hər ehtimala qarşı bütün ideoloji tənqidlərində, hətta kimsəyə oxumadığı, yazı masasının gözündə qalacaq sərt yazılarında da bunları ilk növbədə kommunist məfkurəsi baxımından qələmə aldığını, sadiq bir leninçi kimi düşündüyünü xüsusi vurğulayırdı.

Əkrəm Cəfər bu epopeyası ilə milyonlarla insanın yaşamış olduğu, öz ömründən də keçmiş, təqribən elə 1941-1945 müharibəsindəki qədər itkilərə bais olmuş (ancaq bu hesabla müharibədən daha dəhşətli! Çünki müharibə ağına-bozuna məhəl qoymadan, ucdantutma qırır, sovet siyasi repressiyaları isə xüsusi siyahılarla bircə-bircə seçərək yaxşıları məhv edir, cəhənnəm əzablarına məruz qoyurdu) faciələrin bədii tarixini yaradırdı. Əkrəm Cəfərin əsərində zəngin surətlər qalereyası vardı. Elə onun özü kimi Stalin rejiminin, sovet siyasi repressiyalarının dəhşətlərini yaşamışların qəmli portretlərindən ibarət qüssəli, əzabkeş bir qatar.

1990-cı illərin sonlarından, 1990-cı illərin əvvəllərindən etibarən keçmiş Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin arxivlərində saxlanan cinayət işləri ilə tanış olmaq imkanı yarandı, qiymətli insanlarımızın onillərcə gizli qalmış ürək sızladan sonları barədə xeyli məqalələr də yazıldı, kitablar da nəşr edildi və yəqin, gələcəkdə də bu iş davam edəcək - hökmən edilməlidir də! Ancaq Əkrəm Cəfərin əksəri həyatını itirmiş, ömrü məhvərindən çıxmış, bir çoxu büsbütün unudulmuş o günahsız müqəssirlər haqqında yaratdığı tablonun vacib bir üstünlüyü budur ki, o, haqqında bəhs etdiklərinin hər biri ilə şəxsən tanış idi, bir çoxu ilə yaxın dost olmuşdu, hansıları iləsə elə sürgün və həbs yollarında görüşmüşdü də. Bütün bunları Əkrəm ustad həm bir tarix nişanəsi, həm də dünya görmüş və bu cəfaçı dünyada çox zülmlərlə rastlaşmış ağsaqqalın gəncliyə nəsihəti, vəsiyyəti kimi qələmə almışdı.

Əkrəm müəllim 1991-ci il avqustun 18-də vəfat etdi. O, SSRİ-nin süqutunun rəsmən elan edilməsindən, sovet bayrağının birdəfəlik endirilməsindən az öncə həyatdan ayrılsa da, artıq addım-addım dərinləşən bu parçalanıb dağılmanın labüd iflasa doğru apardığını görür, hiss edirdi. Ona görə də əsərinə 1985-ci ilin oktyabrında yazdığı "Gənclərə nağıl" adlı şeirini sabahdakılara bir xəbərdarlıq kimi əlavə etmişdi: birdən gələcəkdə sovet keçmişini sizə arıtlayaraq bər-bəzəkli təqdim edərlər, insanaqənim çöhrəsini mələkləşdirərlər və siz də inanarsınız, hətta sovetin neştərlərini bütün müdhişliyi ilə dadmamış hansısa yaşlılar xiffət çəkər, onlarda ötmüş əyyamlara nostalji də yaranar - etməyin! Oxuyun bunları və yaxşıyla yamanı daim öz riyakar arşını ilə ölçmüş o gorbagor monstırı - insan ömürlərinə həris divi yaxşı tanıyın.

Və bu öyüdü başı daşlardan-daşlara dəymiş, yazdıqlarının taleyində və ömründə yeritutulmaz şırımlar açdığı bəlakeş və müdrik bir şahid verirdi:

Biri vardı, biri yoxdu,

Bir kişi vardı.

Bu kişinin övladı çoxdu,

Onun bunlarla böyük-böyük işi vardı.

Bu kişi ataydımı - "Atayam!" deyirdi,

Ögeymi, doğmaydımı - "Doğmayam!" deyirdi.

Bu atanın övladı içində

Tənbəli, çalışqanı,

Rüşvətə-oğurluğa alışqanı,

Karı-koru,

Yalançısı, müftəxoru,

Ürəklisi, ürəksizi,

Həm yaxşısı, həm də pisi,

Qarğa xasiyyətlisi,

Bülbül keyfiyyətlisi,

Hər çeşidi vardı,

Hamısı bu kişinin övladı sayılardı.

Amma bu kişi, bu ata

Sözlə, dillə

ağıl, şüur sata-sata

Qarğanı bülbülə,

bülbülü qarğaya döndərərdi.

Qarğanıqaldırar

bülbülü endirərdi.

Bunu görən qarğalar

cuşa gəlib

Bu atanı müdrik,

Dahi sanardı,

Bülbüllər də yavaş-yavaş

huşa gəlib

Yana-yana susardı,

Susa-susa yanardı...

...Hansı ən məşhur yazıçı bussenarini qursa, oxuyan etiraz edərdi ki, inanılmazdır, qeyri-təbiidir. Ancaq Allahın yazısının qarşısında kim nə söz deyə bilər! Bu görüş onlara Pərvərdigarın qatı zülmət içərisində bir parça işıq bağışlaması, sönməkdə olan ümidlərini təzədən közərtməsi idi.

Bu görüş heç ağla gələrdimi?

Onu sonra daha heç kim görməyəcək - şair Əlirza Xızılı o gedər-gəlməzdən geri dönməyəcək. Əkrəm Cəfər bu gənc şairlə axırıncı tuş düşən, ailəsinə xəbər çatdıra biləcək və misraları ilə də həmin görüşün tarixdə həmişəlik qalacaq şəklini çəkəcək tək adam idi. Hərçənd o görüş baş verəndə İlahidən savayı, kimsəyə bəlli deyildi ki, bu qasırğalar kimləri biryolluq aparacaq, kimlər salamat çıxacaq. ...Təsadüfən rastlaşmışdılar. Bu gecə də Allahın qisməti idi. Ertəsi gün sübhdən onları doluşduracaqlar kirli vaqonlara, sürgün qatarları onları fərqli həbs düşərgələrinə aparacaq. Hələliksə onları ağır yüklər aparan, mal-qara daşıyan vaqonlardan bölüşdürülmək üçün əli silahlı nəzarətçilərlə əhatələnmiş boş bir meydana yığmışdılar.

Əkrəmi gendən ilk görən Əlirza olmuşdu. Hələ düşərgə zillətlərini çəkərək çox dəyişməmişdilər, hələ üzdən tanınan halda idilər və Əlirza bu qədər dərdin və dərdlinin arasında bir tanış üz gördüyünə sevinərək Əkrəmi səsləmişdi, sarılmışdılar bir-birlərinə.

"Cəlladnamə"də belə yazırdı:

Saratov-Engels-Krım çölündə

Yarıqaranlıqda minlərcə dustaq.

Yatab mərəkəsi. Adım çəkildi,

Gördüm Əlirza... Təsadüfə bax.

Şair Əlirza - Müşfiqin dostu,

Mənim Müşfiqimin şair yoldaşı.

İki suçsuz məhbus qucaqlaşmışdıq,

Stalin zülmünün iki dərddaşı.

Əkrəm Cəfər "Mənim Müşfiqim"i elə gəlişigözəl söz kimi demirdi. Gerçəkdən də Müşfiq onunkuydu. Qardaşca yaxın olmuşdular, o, şeirlərini buna, bu, ona oxuyarmış, bir-birindən aralı olduqları günlərin də hərarətli məktublaşmaları qalıb. Müşfiq ona məktublarını "Sevgili böyük Əkrəm!", Əkrəm cavablarını "Sevgili qardaşım Mikayıl!" kəlmələri ilə başlardı - kəc dövran onlardan çox şeyləri alsa da, o məktubların qalanları var.

Ancaq Müşfiq 1908-ci ildən idi, Əlirza isə 1916-cı il təvəllüdlü. O dövrdə isə hətta iki-üçyaş təfavüt də ünsiyyət, isinişmə yaranmasına ciddi maneə ola bilirdi. Ancaq aralarında 8 illik yaş ayrılığına rəğmən, Müşfiqlə Əlirza arasında möhkəm olduğu gendən də duyulan dostluq yaranıbmışsa, elə bunun özü Əlirzanın necə istedadlı olmasından deyir. Çünki Əlirza şeirə gələndə Müşfiq artıq şairlər sırasında seçilənlərdən, həm də ruhca, tərzcə, yenilikçilik baxımından üstünlərdənmiş. Müşfiqlə Əlirzanınkı tutmuşdu ki, Əlirza onun ürəyinə yatmışdı ki, bu gənc şairə üstdən baxmamışdı, onu qəlbinə yaxın qəbul etmişdi.

Əlirzanın şeirlərindən Müşfiq əks-sədası aydınca eşidildiyindəndir ki, ona "ikinci Müşfiq" deyirmişlər. Müşfiqin ədəbiyyatımızdan qoparılmasından sonra Əlirzanın yazdıqları həmin nisgilli boşluğu doldurmağa qadir ümid verən bir gəncin ədəbiyyatımıza gəlişinin soraqçısıydı:

Nazlı qız, səhər erkən sən yuxudan durmamış,

Umutsuz ürəkləri nəşəylə doldurmamış,

Yanağında Günəşin səpdiyi işıq deyil,

Mənim dəli könlümdü,

Dərgahından pay umdu.

...Nazlı qız, pəncərəmi açarkən ilk duyduğun,

Pərdə-pərdə səslənən nəğməsinə uyduğun,

O bülbül həsrət çəkən sadə bir aşiq deyil,

Mənim dəli könlümdü,

Dərgahından pay umdu.

Müşfiqi oxuyurmuş kimi olmadınızmı?!

Əlirzanın bu qəbil sevda çırpıntılı şeirlərinin neçəsinin ünvanı da bəllidir. Bunu həmin Ünvan özü etiraf edib - unudulmaz yazıçımız Əzizə Cəfərzadənin (1921-2003) avtobioqrafik "Rübabə Sultanım" romanında "Şair Əlirza" adlı bir bölüm də var ki, orada elə söhbət gənc şairin yenicə baş vermiş həbsindən gedir. Romanda Əzizə "Əzimə" olub. Və belə anlaşılır ki, aralarında sıcaq könül münasibətləri də yaranmaqdaymış: "Əzimə bu ucaboylu, gözəl, qarayanız, daşqın ilhamı lan, 1937-ci ildə itirdiyimiz Müşfiqi xatırladan Əlirzanı bəlkə də qəlbinin dərinliklərində sevirdi. Bu sevgi onların arasında ikitərəfli idi. Əlirza ona bir sıra şeirlər də həsr etmişdi, amma Əzimə bunlara cavab verməmişdi.

...Bu misraları o, dönə-dönə təkrar edirdi. Əlirzanın ona yazdığı ikinci şeirdən bir neçə misra idi:

Yadındamı, gül qoxulu gecəydi,

Bir can kimi seyrə çıxdıq hər yanı?

Yadındamı onda sahil necəydi,

Dalğalandı eşqimizin ümmanı?

Yadındamı sən dedin ki, yetər, dur,

Dur ayrılaq, mən səninki deyiləm?

Olmadın mənimki, səninki olmadım. Mənim əzizim, sən xalq dostuydun, millət dostuydun. Səni kim, neyçün güdaza verdi?"

Və Əlirzayla Əkrəm birgə olduqları o uzun gecədə bir-birinə NKVD zindanında başlarına gələnlərdən, onlardan hansı suallara cavablar istənildiyindən, müstəntiqlərin hansı yalanları onların boynuna qoymağa çalışdıqlarından danışırdılar.

O illərin çox cinayət işlərini vərəqləmişəm və belə bir qanunauyğunluğu tutmuşam ki, savad dərəcələrindən, səviyyələrindən asılı olmayaraq dindirmələri aparan müstəntiqlərin hamısı (adətən onların çoxu orta təhsilli idi, amma nədirsə, hamısının xətti rahat oxunan, səliqəlidir) səy edirmişlər ki, protokollarda formal cəhətdən hər şey yerli-yerində, sübutlu-dəlilli olsun - yəni dustaq özünü günahkar sayaraq irəli sürülən ittihamların hər birini mütləq nəyin bahasına olur-olsun boynuna götürsün, hökmən şahid ifadələri alınsın, üzləşdirmə protokolları da qovluğa əlavə edilsin. Bunları əldə edənədək məhbusdan əl çəkmirlərmiş, anadan əmdikləri südü burunlarından gətirərək nəhayətdə hökmən istədiklərinə nail olurlarmış. Hansısa qovluqda bu baxımdan əyər-əskik varsa, səbəb odur ki, məhbus "namərdlik" edib -

istintaq gedişində həlak olub. Çünki üçüncü yol yox idi. Cəbr alətləri və cəza üsulları elə mükəmməlmiş (heyif bu sözdən) ki, "insan" deyilən bəndə nə qədər dirəşsə belə, müəyyən həddən sonra yumşalmağa məhkumdu.

Həbsə alınan ziyalıların da dairəsi elə idi ki, təxminən hamısı bir-birini şəxsən də olmasa, uzaqdan tanıyırdı və bu, bəs idi ki, onların hər birindən obirinə qarşı lazım olan ifadəni alsınlar. Elə Əkrəmgilə də çox cəhətdən oxşar suallar vermişdilər.

Şairi Bakıda xeyli döymüşlər,

Ki sübuta yetsin hər yalan-palan...

Desin həm özünə, həm yoldaşına

Olmazın iftira, olmazın böhtan.

Tələb etmişdilər ikimizdən də

Sataq Əfəndiyev Adil Necdəti.

Müstəntiq deyirdi: "Yaxşı yol budur -

Unudun vicdanı, insaniyyəti.

Nə qədər çox adam satsanız bizə,

O qədər cəzanız yüngül olacaq.

Satın dostunuzu, yoldaşınızı",

Belə söyləyirdi bizə o alçaq.

Beləcə, NKVD zirzəmisindəki quduz dindirmələrdə verdikləri cavablar əsasında yalnız məhbusların öz taleyi həll edilmirdi, hələ azadlıqda gəzənlərin də sabah bura gətirilməsi üçün bünövrə hazırlanır, tədarük görülürdü.

Adil Əfəndiyevi xəbər alırdılar, demək, nişangahda o imiş. Adil Necdət milliyyətcə axısxa türkü idi. O, Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərq fakültəsinin dilçilik şöbəsini bitirmişdi, tələbəlik dövründən - 1924-cü ildən "Kəndli qəzetəsi"ndə işləyirdi, 1925-ci ildə artıq "Qızıl qələmlər" ittifaqının katiblərindən biri idi, 1940-1946-cı illərdə nəşr edilən "Rusca-azərbaycanca" dördcildlik və 1956-1959-cu illərdə işıq üzü görən ikicildlik "Azərbaycan türk xalq ləhcələri" kimi mühüm lüğətlərin tərtibçilərindən oldu, o çağlarda hələ tək nəşriyyat olan və ziyalılığı qovuşduran ən önəmli mərkəzlərdən sayılan"Azərnəşr"də, 1939-1953-cü illərdə Radio Verilişləri Komitəsində yüksək vəzifələrdə çalışdı, ta vəfat etdiyi 1973-cü ilədək də məsul vəzifələr tutdu. Əgər Əlirza kimi, Əkrəm sayaq diqqət mərkəzində olan, şeirlər yazan, tərcümələr edən, ədəbi-mədəni aləmdə yaxşı tanınan Adil Necdət də o illərin başqa parlayanları kimi həbsə atılmamışdısa, yolunu davam etdirə bilmişdisə, yəqin ki, bunun bir çox başqa səbəblərinin yanında bu da vardı ki, məhz Əlirza kimi, Əkrəm kimi qeyrətli oğullar tapılmışdı ki, NKVD bayquşları onları divara dirəyəndə sanki sözləşiblərmiş kimi onun haqqında heç bir mənfi ifadə verməmiş, heç bir ləkələyici sənədə qol çəkməmişdilər.

Ancaq dindirmələr əsnasında Əlirzadan da, Əkrəmdən də oturub-durduqlarından daha biri - şair Abdulla Faruq haqqında da soruşmuşdular. Həm də belə sualları Əkrəmdən daha çox Faruqa vermişdilər. Səbəbsiz də deyildi. Çünki bu son həbsindən əvvəl də Əlirza şərlənərək tutulmuşdu. Özü də Faruqla birlikdə. Abdulla Faruq (1907-1944) 1930-cu illərdə ədəbiyyata gələn və qısa müddətdə mübariz şeirləri, tərcümələri, "Kommunist", "Ədəbiyyat qəzeti", "Şərq qadını" kimi redaksiyalardakı jurnalistlik fəaliyyəti, ali məktəblərin tələbə fakültələrində pedaqoji fəaliyyəti, bir-birinin ardınca nəşr edilən "Üfüqlər qızaranda" (1929), "Yarış" (1933), "Talış dağları" (1936), "Dalğalar" (1937), "Qızıl əsgər şeirləri" (1938) kimi kitabları ilə ədəbi-mədəni həyatda önə çıxan, cavan ədəbi qüvvələr sırasında ən ümidverənlərdən idi. 37 yaşında İkinci Dünya müharibəsində, Taqanroqda gedən döyüşlərdə həlak olan Abdulla Faruq bu qısa ömrü ərzində həbsə də düşmüşdü, əlifba dəyişikliyinə - latından kirilə keçidin əleyhinə olduğuna görə siyasi təzyiqlərə də məruz qalmışdı və kim bilir, bəlkə cəbhəyə getməsəydi, hələ başına daha hansı qorxunc işlər gələcəkdi.

Əlirza Xızılı ilə Abdulla Faruq canbir qəlbdə olan dostlarmış və bunu da yalnız onları tanımışların söyləməsinə əsasən deyil, Faruqun gündəliklərində oxuduqlarıma söykənərək belə arxayınlıqla təsdiqləyirəm (amma Faruqla belə səmimi, aralarından su keçməyəcək qədər simsar münasibətləri yenə məni Əlirzanın sənədlərdə əksini tapmış doğum tarixi barədə şübhəli düşünməyə sövq edir. Aralarında yetərincə nəzərəçarpacaq - 9 yaş fərq var. Digər yandan, bu da var ki, Əlirzanın bacısı Fatma da 1907-ci ildənmiş. Ata-anası da, Dövlət Təhlükəsizlik Xidmətinin arxivində saxlanan cinayət işində göstərildiyinə inansaq, 1921-ci ildə yetərincə yaşlıykən vəfat ediblərmiş.

Əlirza valideynlərinin yolunu çox gözlədikləri gec dünyaya gəlmiş oğul idi, ya hansısa səbəbə görə təvəllüd tarixi sənədlərində yanlış göstərilmişdi? Söz soruşulası adam qalmayıb ki, axıracan inanmadığım sənədin dəqiqliyini yoxlaya bilim. Ancaq Əlirzanın 1916-cı il göstərilən təvəllüd tarixi doğrudursa, Müşfiqlə, Əkrəmlə olan sayaq, elə Faruqla qardaşca yaxın dostluğunun özü də onun tez yetişməsindən, yaşından qabağa getməsindən, ağlı, istedadı ilə özündən daha yaşlılar tərəfindən də elə tay-tuş kimi qəbul edilməsindən xəbər verir.

Abdulla Faruqun gündəliklərini açıram. 1942-ci il, 8 fevral. "10 gün olmaq üzrədir ki, həbsdən azad olmuşam. O günlər mənə yuxu kimi gəlir. Mən ancaq bugündən yenidən gəldiyim həyata ayaq basmağa başlamışam.

...Pasport almaq məsələsi üçün rayon milis idarəsinə getdim. Pasport naçalnikinin otağı bağlı idi. Qəbul vaxtı keçmişdi. Qayıtdım, gəzə-gəzə mərkəzi küçələrə gedib çıxdım".

Əlirzayla ikisini birlikdə tutublarmış, sonraların məşhur, amma elə o vaxt da tanınmışlar cərgəsinə qoşulmağa başlayan bir yazıçını "İnturist" mehmanxanasında döyüblərmiş. Həbs edilməkləri öz yerində, hər iki cavan yazıçını camaat arasında biabır etməkçün "Ədəbiyyat qəzeti"ndə "İki dost, iki xuliqan" adlı məqalə də dərc etdirilibmiş.

Ancaq həbsdən çıxıb gəlmişdilər, yenə Faruqla Əlirza birgəydilər.

"12 fevral. Yazıçılar İttifaqından çıxanda Əlirzaya rast gəldim. Onunla gəzə-gəzə evə qayıdarkən həbsxanada kamera yoldaşlarımızdan birinin çıxılmaz vəziyyəti yadıma düşdü. O özü Naxçıvandandır. Xuliqanlıqla mübarizə haqqındakı qərarın qızğın vaxtında trenlə Naxçıvandan Tiflisə gedərkən birisilə dava etmiş, ona bir şillə vurmuşdu. O əclaf da tez götürüb onu məhkəməyə vermiş, yazıq cavan müəllim bir şillə üstündə bütün gələcəyinin pozulmasına məhkum edilmişdi. Onun adı Rəhimdi. Şəhərdə dayısı qızı varmış. Adresini bilmirdi, harada yaşadıqlarını, həyətini mənə təxmini demişdi ki, xəbər çatdırım. Əlirzanı da çəkə-çəkə ora apardım. Qızı tapıb bibisi oğlu Rəhimin Keşlə həbsxanasında olduğunu, yanına gedib ondan xəbər tutmaq lazım olduğunu söylədim.

Gəzə-gəzə Əlirzadan ayrılıb evə qayıtdım".

Fevralın 13-də Faruqun başı qarışıq olub, Əlirzayla görüşməyiblər. Ancaq ayın 14-də səhər yenə işlərinin dalınca evdən çıxıb bir neçə saat sonra qayıdanda görür ki, artıq Əlirza onu gözləyir.

"Bir xeyli nərd oynadıq. Əlirzanın yeznəsi Məmmədəli də gəlib çıxdı. O da nərd xəstəsi idi. Oynadıq, iki şüşə araq aldırdım".

Yeyib-içirlər və söhbət əsnasında bu da məlum olur ki, sən demə, Faruqla Əlirzanın həbs edilməsi üçün xüsusi cəhdlər də olubmuş: "Məhkəmə sədri Nağıyev bu ölkənin iki şairini bir neçə min rüşvətə, bir boşqab yağlı... satmış..."

Gündəliyin bu parçasından o da məlum olur ki, Əlirzayla Faruqun dostluğu artıq ailələrin yaxınlaşmasına da səbəb olubmuş. Çünki Faruqun evinə Əlirza xəbərsiz gələn kimi, bacısının yoldaşı Məmmədəli də elə həmişə gəlib-gedən adam kimi baş çəkmişdi.

Gündəliyin sonrakı səhifələrində də tez-tez birgədirlər.

"14 mart. Əlirza ilə bərabər kinoya getdik. "Qızıl Şərq" kinoteatrında "Salavat Yulayev" filminə tamaşa etdik".

Kasıb, yarıac-yarıtox günlər yaşayırlar, amma xoşbəxtdirlər, filmlərə baxırlar, kitablar oxuyub müzakirə edirlər, bir-birlərinin şeirlərini dinləyirlər...

"31 mart. Axşam Əlirza bizə gəlmişdi. Sabah maaş alacaq olursa, mənə bir qədər borc pul verməyi vəd etdi".

...Hələ dəhşətli dünya müharibəsinin Sovet İttifaqına, o sıradan Azərbaycana gəlib çatmadığı,sovetin "Böyük Vətən müharibəsi" adı qoyacağı savaşın başlanmasına 2 ay 21 gün qaldığı çağlardır. Bütöv SSRİ-də və həmçinin bizdə 1937-1938-ci illərdə tüğyan etmiş faciələrin yarası hələ qaysaq bağlamayıbsa da, qəzetlər bir ucdan Avropada şiddətlə davam edən müharibə haqqında xəbərləri çatdırırsa da, buralarda nisbi sakitlikdir. Ən azı mənim bu anda izləyə bildiyim nadir tarixi sənəddə - müasir Azərbaycan ədəbiyyatını yaradan qüvvələrin həyatını gün-gün dəqiqliyi ilə əks etdirən Abdulla Faruq gündəliklərində görünən mənzərə belədir ki, 1940-1941-ci illərdə dəhşətli müharibənin astanasında dayandığımız bir vaxtda ziyalı aləmdə, ədəbi mühitdə xüsusi vahimə, təlaş hiss edilmir, sanki həyat adi axarı ilə gedir. Abdulla Faruqun təqvimində 1941-ci il aprelin 1-idir: "Yazıçılar İttifaqına gedib Leonid Pervomayskidən (1908-1973) etdiyim tərcümələri və "Nizaminin qəbri" sərlövhəli şeirini verdim. "Azərnəşr"ə - Əlirzanın yanına getməyi qət etdim. Orada Əlirzadan başqa Mir Mehdi Seyidzadə, Mikayıl Rzaquluzadə, Fövziyəvə başqalarına rast gəldim. Əlirza maaşını aldı, Seyidzadə bizimlə bərabər çıxdı. Əvvəlcə yeməkxanalardan birinə getməyi məsləhət gördülər. Sonra Əlirza: "Bax, sizə 30-40 manatdan yuxarı xərcləməyəcəyəm, - dedi. - İstəyirsiniz yeməkxanaya gedək, ya da araq-pivə alıb evə gedək". Seyidzadə razılıq verdi ki, balıq alın, bizdə bişirtdirək.

Gedirlər Mir Mehdigilə. Böyükağa Qasımzadə də gəlib çıxır. Sonra daha iki yazıçı. Yeyib-içirlər, ədəbi söhbətlər gedir, Böyükağa Faruqun qəzəllərini oxuyur və məclisə təzə gələnlərdən biri, deyəsən, hansısa iradlar söyləyir, Əlirza başlayır dostu Faruqu müdafiə etməyə, mübahisə qızışır. Bir neçə saat sonra dağılışırlar, Faruqla Əlirza Quba meydanı tərəfdə bu yaz gecəsində qaranlığa bürünmüş sakit Bakı küçələrindən keçərək söhbətləşirlər.

...Və sanki o vaxtdan heç çox da keçməyib. Ancaq indi o günlər əlçatmaz uzaq keçmişdir. Faruq haçandır ki, cəbhədədir, Əlirza aylarla sürən istintaqdan sonra 1942-ci il noyabrın 20-də antisovet təbliğatı kimi ağır ittihamla 10 il iş alaraq cəza yerinə gedir. İlahi təsadüf bir neçə gün sonra mənzilbaşına yetişəcəyi və dustaq həyatını sürməyə başlayacağı ərəfədə onu Əkrəmlə rast salıb. Hər ikisi düçar olduqları müsibətə görə özlərini nə qədər küskün, sınmış, talesiz sansalar da, bu təsadüfi görüşü Allahın lütfü hesab edirlər.

Gecə, Əlirza, mən, Krım çölü -

Yatdıq rütubətli qumlar üstündə.

Söhbət arasında bildim ki, o da

Suçsuz, məhkəməsiz gedir sürgünə.

Nə qədər əzgin olsalar da, böyük dərdləri bir an belə hafizələrindən getməsə də, saatlar ötdükcə yolun yorğunluğu göz qapaqlarından asılsa da, yuxuya getmək istəmirlər, bir-birlərindən doymurlar, istəyirlər ki, birgə olduqları bu dəqiqələr, bu bəxtəvər gecə uzandıqca uzansın və o anlarda xoşbəxtdirlər...

7 may 2024

Rafael HÜSEYNOV

Akademik

525-ci qəzet.- 2024.- 11 may,№82.- S.14-15;16.