Dünya mətbuatının Qarabağ mövzusuna baxışı

"Müstəqillik dövründə ingilisdilli mətbuatda Azərbaycan obrazı (1993-2003)" kitabı bu mövzuya dair zəngin mənbədir

Ümummilli lider Heydər Əliyevin həyat və fəaliyyəti haqqında çox sayda kitablar yazılıb, elmi-tədqiqatlar aparılıb. Həmin kitablar içərisində ən əhəmiyyətlilərindən biri akademik Kamal Abdullanın layihə rəhbərliyi ilə hazırlanaraq ərsəyə gəlmiş "Müstəqillik dövründə ingilisdilli mətbuatda Azərbaycan obrazı (1993-2003)" adlı nəşrdir. Kitabda Ümummilli lider Heydər Əliyevin prezidentliyi dövründə ingilis dilində ABŞ, İngiltərə, Avstraliya, Kanada və başqa dövlətlərin mətbuat orqanlarında dərc olunmuş məqalələrdə kənardan görünən Azərbaycan və Ulu öndərin apardığı uğurlu siyasət göz önünə gətirilir.

Müstəqillik dövründə ingilisdilli mətbuatda Azərbaycan obrazı (1993-2003)" kitabında ən çox toxunulan məsələ 1990-cı illərin əsas gündəm hadisəsi olan Qarabağ problemidir. Mətbuatın Qarabağ uğrunda mübarizədə iştirakı əslində, müstəqillik uğrunda mübarizə tarixi ilə üst-üstə düşür. Qarabağ mövzusunda real fakt və hadisələrə söykənən publisistik materialların tarixi gerçəkliklə əlaqəli surətdə öyrənilib araşdırılması süni şəkildə erməni ekstremistlərinin uydurduqları Dağlıq Qarabağ probleminin meydana çıxmasının siyasi-ideoloji kök və səbəblərini üzə çıxarmaqda, böhtan dolu erməniyönlü mətbu yazılara faktiki cavab kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

1990-cı illərdə Azərbaycan mətbuatında sərt senzura nəzarəti, mətbu orqanlara "yuxarıdan" edilən təzyiqlər, münaqişələri işıqlandırmaq təcrübəsizliyi və sair kimi amillərin təsiri altında olan Azərbaycan mətbuatı həmin dövrdə çox şeyi açıq söyləməyə cəsarət etmirdi. 1992-ci ildə Xocalı soyqırımının baş verdiyi zaman dünya mətbuatında faciəni həqiqətə uyğun şəkildə işıqlandırılmasında ən böyük fəallığı qardaş Türkiyə mediası göstərmişdi.

XX əsrin Qarabağ müharibəsi görünməmiş dəhşətləri ilə tarixdə və yaddaşlarda qaldı. ABŞ jurnalisti Steve Levine 1993-cü ildə EBSCO-da dərc olunan "Qurban zorakıya çevriləndə" məqaləsində müharibə dəhşətlərini belə təsvir edir: "Son yeddi ayda erməni qoşunları və tankları Azərbaycan torpaqlarını işğal edərkən, serblərin Bosniyada etdiklərini də üstələdi".

Hər zaman özünü məzlum millət kimi dünyaya təqdim edən ermənilər isə Qarabağ müharibəsini dünyaya xristian-müsəlman müharibəsi kimi təqdim edərək, özlərini "azərbaycanlılar tərəfindən əzilən xalq" kimi göstərmişdilər. Hələ 70 illik sovet rejimi dövründə Azərbaycan mətbuatı xalqlar dostluğu tendensiyasını qoruyub saxlayanda ermənilər yalan informasiyalar yaymaqda çoxdan böyük təcrübə qazanmışdılar. Hətta kitabda yer alan Rashit Gurdelikin ABŞ-ın "The Press Democrat" qəzetinin 4 sentyabr 1993-cü il sayındakı "Türk qoşunları sərhəddə" adlı məqaləsində Türkiyənin hərbi aktivliyinin olduğunu məhz ermənilər iddia edirlər. Həmin dövrdə Türkiyə mətbuatının Azərbaycanı müdafiə etməsi erməni mətbuatını qıcıqlandırır, buna görə "Hürriyet" və "Milliyet"in 26 fevral 1992-ci il saylarında ermənilər Türkiyəni yalan informasiyalarla Azərbaycana silah yardımı etmək kimi böhtanla günahlandırırdı. "Tercüman" qəzetinin 26 fevral 1992-ci il sayında ermənilərə Polşanın silah yardımı etdiyini qeyd edən iqdırlı müxbirin verdiyi məlumata görə, ermənilərin törətdikləri soyqırımlarla hətta fəxr etdiklərini vurğulayır.

Hələ 1992-ci ilin fevralın əvvəlində Türkiyə qəzetlərində çap olunan qəzetlərdən aydın olur ki, ermənilər soyqırımları planlı surətdə həyata keçirirdilər. Moskvada barış sazişi etməyə çalışanlar ermənilərə silah yardımı edərək azərbaycanlılarla döyüşə yardım etməsi, ermənilərə İsrail, Fransa, Rusiyadan silah yardımı gəlməsi kimi xəbərlər yer almışdır.

El Messanyan Qriqoryan Beyrutda çıxan "Zartunk" ("Oyanma") qəzetində (1992-ci il, 24 mart) "Bir erməni yardımı", Fransada nəşr olunan "Valer aktuel" jurnalı 14 mart 1992-ci il sayında yazısında dünyanın 24 ölkəsində zəngin erməni iş adamının hesabına maliyyələşən "Arsax yardım fondu"nun Xocalıda döyüşən erməni "qəhrəmanlar" üçün ayrıldığını qeyd edir. Kitabda ABŞ-ın "Daily Herald" qəzetinin 3 avqust 1993-cü il sayında Edith M.Lederer "Qələbəsinə ümidini üzən Ermənistan Azərbaycandan uzaqlaşır", Avstraliyanın 27 avqust 1993-cü ildə "Sydney Morning Herald" qəzetində çap olunan Robert Hauptun "Ermənilərin azərbaycanlılar üzərində yeni hücumu", ABŞ-ın "Pittsburq Post-Gazette"də 9 sentyabr 1993-cü ildə çap olunan Deborah Sevardın "Türkiyə lideri Qafqaz müharibəsini müzakirə etmək üçün Rusiyada" adlı məqalələrində, döyüşən ermənilərin Rusiyadan və xarici dövlətlərdən həm əsgər, həm də maddi-texniki yardım aldığını bir daha təsdiq edir.

1990-cı illərdə çap olunan xarici mətbuatda yeni müstəqilliyinə qovuşmuş Azərbaycanı zəif dövlət kimi görənlər də var idi. "Nyu York Tayms" qəzetinin müxbiri Serge Schmemann 9 iyul 1993-cü il sayında "Müharibə və siyasət Azərbaycanın zənginliyinə gedən yolunu bağlayır" adlı məqaləsində Stepanakerti Qarabağın paytaxtı adlandıraraq Azərbaycanın ağır vəziyyətdə olduğunu qeyd edir: "Azərbaycan biabırçı məğlubiyyətin astanasındadır". Əvvəla, Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin 1991-ci il 26 noyabrında qəbul etdiyi "Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin ləğv etmək haqqında" qanununa əsasən, Stepanakert şəhərinin tarixi adı özünə qaytarılmış, Xankəndi kimi adlandırılmışdı. Ancaq ABŞ jurnalisti Serge Schmemann bu qanundan 2 il sonra 1993-cü ildə yazdığı məqaləsində jurnalist etik qaydalarını pozaraq Xankəndini "Qarabağın paytaxtı Stepanakert" kimi adlandırır ki, bu, çox böyük yanlışlıqdır. 2020-ci il "Europamaps" statistikasına əsasən, vətənpərvər millətlər içərisində Azərbaycan birinci yerdə dayanır. 8 noyabr 2023-cü il tarixində Xankəndi şəhərində Vətən müharibəsində əldə edilən Zəfərin üçüncü ildönümünə həsr olunan hərbi paradda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Ali Baş Komandan İlham Əliyev də bunu böyük qürurla qeyd etmişdi: "XXI əsrdə heç bir ordu bizim qədər peşəkarlıq, fədakarlıq göstərməmişdir. Heç bir xalq öz doğma torpağını bu qədər əziz tutub uğrunda ölümə getməyə hazır olmamışdır. Bunu biz hamımız yaxşı bilirik, bunu dünya da bilsin".

1993-cü ildə Azərbaycanı "biabırçı məğlubiyyətin astanasındadır" yazan "Nyu York Tayms" qəzeti 30 ildən sonra, 17 noyabr 2023-cü il sayında II Qarabağ müharibəsində torpaqlarımızın erməni separatçılarının əlindən işğaldan azad olunduğundan bəhs etdi.

Qarabağ məsələsi ilə bağlı kitabda yer alan məqalələrdə diqqəti çəkən digər məsələ öz yurd-yuvasından didərgin düşmüş məcburi köçkünlərdi. ABŞ-ın Azərbaycandakı ilk işlər vəkili Robert Finn "Nyu York Tayms" qəzetinin 28 avqust 1993-cü il sayındakı "Azərbaycandakı müharibə köçə təkan verib" adlı məqaləsində azərbaycanlı məcburi köçkünlərə ABŞ yardımının gecikdiyini bildirir, insanların acınacaqlı vəziyyətindən bəhs edərək yazırdı: "Mən dünyanın müxtəlif hissələrində çox qaçqının vəziyyətini görmüşəm. Bu, gördüyüm ən pislərindən biridir". Bu məqalə çap olunduqdan sonra 5 fevral 1994-cü ildə ABŞ-ın EBSCO İnformasiya xidmətində dərc olunan "Azərbaycan" məqaləsində 1993-cü ilin dekabrında ABŞ Azərbaycana 34 milyon dəyərində humanitar və 2 milyonluq texniki yardımı göstərdiyini yazır.

1993-cü ilin dekabrından 1994-cü ilin yanvarın 6-dək davam edən Horadiz əməliyyatı nəticəsində Azərbaycan Ordusu Füzuli rayonunun 24 kəndini və Horadiz qəsəbəsini işğaldan azad etmişdi. Jonathan Rudman İngiltərənin 22 fevral 1994-cü ildə "The Guardian" qəzetində çap olunan "Neft Rusiyanın Qarabağda Sülh planını asanlaşdırır" başlıqlı məqaləsində Azərbaycanın əldə etdiyi bu qələbənin Ulu öndər Heydər Əliyevin apardığı uğurlu siyasətin nəticəsi kimi görürdü. Bundan sonra 12 may 1994-cü ildə Qarabağ münaqişəsilə bağlı Azərbaycan və Ermənistan arasında atəşkəs müqaviləsi imzalandı.

BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələrində Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyü, işğalçı qüvvələrin (ermənilərin adı qeyd olunmamış) Azərbaycan ərazisindən dərhal çıxarılması tələbi ilə bağlı müddəalar yer alsa da, əməl olunmadı. 4 mart 1994-cü ildə İngiltərənin "New Statesman" jurnalında dərc olunan Dilip Hironun "Azərbaycanlılar rus oyunu oynayır" adlı məqaləsində BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələrinə ermənilərin əməl etməməsi, Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəldikdən sonra Rusiyanın Azərbaycana təzyiqinin azaldılmasından bəhs açılmışdı.

Xarici mətbuat orqanlarını izləyəndə çox hissəsi Qarabağ məsələsinin həlli yolunu Rusiyanın və ATƏT-in Minsk qrupunun verəcəyi qərarda görürdü. "Nyu York Tayms" qəzetində Douglas Frantz, Jane Perlezin, Michanel Wines, "The Washington Post" qəzetində Steve Guttermanın məqalələrində bu istiqamətdə aparılan davamlı və nəticəsiz danışıqlar barədə məlumat verilir. Ancaq 1994-cü ildən sonrakı illərdə çap olunan xarici mətbuat məqalələrində əsasən diqqət Ulu öndər Heydər Əliyevin apardığı neft siyasəti üzərində dayanıb. Ümummilli liderin liderliyi sayəsində 1994-cü il sentyabrın 20-də Əsrin Müqaviləsinin imzalanması və yeni neft strategiyasının həyata keçirilməsi nəticəsində Azərbaycan güclü dövlətə çevrildi, 30 ildən sonra Qarabağı işğalçı ermənilərin əlindən azad etdi.

Nəzərə alsaq ki, Azərbaycan və Ermənistan münasibətləri hələ də dünya gündəmində müzakirə mövzusudur, buna görə "Müstəqillik dövründə ingilisdilli mətbuatda Azərbaycan obrazı (1993-2003)" kitabında yer alan mətbuat nümunələrinin araşdırılması həm mətbuat tariximizin, həm də tarixşünaslığımızın öyrənilməsi baxımından böyük aktuallıq və əhəmiyyət kəsb edir.

Aynurə HÜSEYNOVA,

Azərbaycan Dillər Universitetinin dosenti, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2024.- 8 may,№80.- S.12.