DAĞLAR, ÇAYLAR, AĞACLAR, ÇİÇƏKLƏR KİMİ SAF

Kimə bu sözlərlə müraciət edilsə, özünü təhqir olunmuş sayar, dərhal qabarar, ona belə deyəni yerində oturtmağa çalışar. Çünki "alçaq", "əclaf" ağır sözlərdir və kimsə bu layiqsiz kəlmələri üstünə könüllü götürməz. O isə etiraf edirdi ki, bu sözləri ən ali ləqəb kimi qəbul etməyə, bu sözlərlə iftixar etməyə də hazırdır.

Azadlıq aşiqi olanı, bu yolda çarpışanı, əlbəttə ki, düşmən sevməz, onu bu deyilənlərdən də kəskin sözlərlə yamanlayar.

Sabir düşmənin hansı hərzə-hədyan deməsini eyninə alan deyildi, mühüm olan bu idi ki, onun məhz hürriyyət sevdalısı olmasını hətta düşməni də birdəfəlik görüb anlasın, bu həqiqətlə barışmaq məcburiyyətində qalsın. Sabirin nəzərində hürriyyət ülviyyətin, müqəddəsliyin elə bir qatı idi ki, o ucalıqlardan aşağıda söyüş, təhqir nədir, hətta boranlar, qasırğalar da adiləşirdi, ən qorxunc sellər də topuqdan yuxarı qalxmayan arxlara dönürdü.

Ey dilbər-i hürriyyət, olandan bəri aşiq,

Könlüm sənə çarpışmadadır ruz ü şəb ilə!

Derlərsə əgər işbu səbəbdən mənə fasiq,

Pək müftəxirəm mən də bu ali ləqəb ilə!

İstiqlal yolunun yolçusuna çevrilmək, hürriyyəti amal saymaq və azadlıq pərisinə aşiq olmağın fəlsəfəsi elə budur - hər mübarizəyə, o mübarizəni apararkən hər məşəqqətə mətanətlə sinə gərmək, bu gedişatda başına yağan məlamət daşlarını da şikayətsiz qəbul edərək SEVGİLİNƏ DOĞRU yürüşünü dayandırmamaq!

...Sabir mənəviyyat adamı idi, insanı sözündən, tərpənişindən, davranışından tanıyan idi. Ancaq 1910-cu ilin yayından, səhhəti ciddi şəkildə laxlayandan sonra asta-asta yalnız insanın ruhuna deyil, elə bir həkimcə vücuduna da bələd olmağa başlamışdı.

Dünyadan köçüşündən sonra kitablarına da salınacaq bu dördlüyü Sabir 1911-ci il fevralın 6-da, "ruhum, canım" dediyi sirdaşı Qurbanəli Şərifzadəyə bərk soyuqları başladığından soba yanından ayrılmadığı Tiflisdən, elə buralar kimi şaxtalar düşdüyündən, yəqin ki, dostunun da isti kürsü böyründən ayrılmadığını fərz etidyi Naxçıvana göndərdiyi məktubda, səhhətindəki nasazlıqlardan söz açandan sonra əlavə etmişdi.

Ariz-i qəmlər əlindən ki başım şişmiş idi,

Zənn edirdim ona bəlkə edə çarə ciyərim.

Bəxt-i mənhisimi gör, mən bu təmənnadə ikən

Başladı şişməyə indi üzü qarə ciyərim.

Qaraciyərin bədəndə hansı vacib yükü daşıdığını elə həkim peşəkarlığı ilə nişan verir. Belə yazırsa, demək, beynin də, ürəyin də, həmin iki başlıca mərkəzə aparan qan damarlarının da əsas yükünü qaraciyərin çəkdiyini tibbi baxımdan dürüst bilirmiş və o mənada ümid bəsləməkdə haqlıymış ki, məhz başının şişməsinin - əsəb gərginliyinin, ruhi darıxqanlığının toxtamasına ciyəri kömək edə bilər. Ancaq indi bəxtinin qaralığından qara ciyərinin şişməsi ilə yaranan gərgin vəziyyətin bütün bədəni çökdürə biləcəyindən təşviş keçirməsi də yenə həkimanə -peşəkarcasına əsaslı narahatlıqdır.

Sabir gözü dünyada qalaraq gedənlərdəndir. Böyük qardaşı Mehdiqulunun oğlu Zeynalabdin Tahirzadənin (1883-1976) xatirəsi ürək sıyırır. Deyir, Sabir əlyazmalarının hamısını bir yerə toplayıb taxçaya qoymuşdu, xəstə yatanda tez-tez qanrılıb həmin taxçaya tərəf baxır, "onlardan muğayat olun" söyləyirmiş. Ölümündən bir dəqiqə əvvəl Zeynalabdini yanına çağırır, nə isə demək istəsə də, halsızlıqdan danışa bilmir. Son sözü nə olacaqmış Sabirin? Axırıncı sözlərini də elə nəzərlərini taxçaya zilləyərək söyləyəcəkmişmi? Yox, güman etmirəm. Əlyazmalarının taleyi ilə bağlı daha əvvəl vəsiyyətini Səhhətə etmişdi. Bu da Sabirin hələ yazmadığı şeirləri kimi, özü ilə biryolluq apardığı məchullardandır.

Son sözlərini çatdırıb deyə bilməyib. Bəlkə bunun özü daha mənalıdır? Sabirin sözü, necə ola bilər ki, onun sonsuzluğu, bitəcəksizliyi artıq əbədi olaraq gələcəkdədir?!

Elə başlayıb tamamlaya bilmədiyi bu şeirinin də ardı keçmişdə yox, gələcəkdədir. Bu həmin şeirdir ki, indiyədək "Hophopnamə"nin heç bir nəşrinə daxil edilməyib - Sabirin baş tutmamış son təşəbbüsünün qəlpəsi - "Molla Nəsrəddin"in bütünlüklə şeirlə yazmağı düşündüyü xüsusi Novruz buraxılışı üçün başladığı, amma tamamlamağa macal tapmadığı parça.

Novruzla bağlı ədəbiyyatımızda Nizami Gəncəvidən üzü buyana yüzlərlə şairimiz, aşığımız sayı bilinməyəcək qədər şeirlər qoşub, onların bir çoxu hər kəsə bəllidir. Ancaq o şeirlərin heç biri bu gözəllər gözəli bayrama Sabir gözü ilə baxa, mövzunu Sabir qədər geniş ölçüdə və fəlsəfi seyr edə, gözəllikdən yaza-yaza milli müqəddəratımız məsələlərinə də toxuna, bayramçılığımızda hansı əskiklərin olmasına da nəzər sala bilməyib.

Sabir ən üzdə olandan başlayır, Novruzun yeni il bayramı olmağını önə çəkir və ürcah olduğumuz təqvim nahamarlığının üstünə gəlir ki, bizdə iki ilbaşı var - biri hicri-qəməri ilə məhərrəm ayının 1-dən başlanan, digəri də səmsi təqvimlə, Novruzla başlanan təzə il. Onunla bunun fərqini - ağlayıb-sıtqamaqla müşayiət olunan o biri ilbaşıyla deyib-gülməklə işıqlanan öz ilbaşımızı qarşılaşdırır. Sabir tarixlərə baş vuraraq bizim əsl milli bayramımızın məhz Novruz olduğunu, ərəblərin türkləri işğal edib islamiyyəti gətirməsindən sonra dədə-baba dinimizi - odpərəstliyimizi də yerlə-yeksan etdiyini, biz də bütün adətlərimizi atsaq da, bircə bu müqəddəs bayramı əzəm - çox gərəyimiz olduğu üçün indiyə qədər qoruyub saxlaya bildiyimizi söyləyir.

Həmdülillah ki, bu gün bəxtəvər oldu başımız,

Gəldi Novruz, deməli, artdı bir il də yaşımız,

Bütün əqvamə görə gərçi çox azdır yaşımız,

Bavücud-in ikidir bir sənədə ilbaşımız,

Biri Novruz, biri mah-i məhərrəmdir, əmu!

Birisi maye-yi işrət, birisi qəmdir, əmu!

Bu səbəbdən bir ili biz də iki pay edərik:

Bir payı onbir, ikinci payı bir ay edərik,

Onbir ay nalə çəkib, ağlayıb ah-vay edərik,

Bir ayı ləbləbi-kişmiş yeyib oxqay edərik;

Çünki bu eyd biz islamdə əzəmdir, əmu!

Şive-yi məzhəb-i Zərdüşt, əsəri-Cəmdir, əmu!

Tapdı vəqta ki, ərəb ləşkəri ətrakə zəfər,

Din-i abaimizi eylədi həp zir ü zəbər,

Biz də atdıq bütün adatımızı, bircə məgər

Bu mübarək günü təqdis ilə bu anə qədər

Saxladıq, çünki biz islamə çox əzəmdir, əmu!

Bərşikəstə olan ərbab məgər kəmdir, əmu!

Ancaq Sabirin bizim gözlərimizlə müqayisədə cəmiyyət mikroskopu olan gözlərinin başqa müşahidələri də varmış. Növbəti bənd elə həmin müşahidəsinin nədən ibarət olmağından bəhs edəcəkmiş. Belə başlayırdı:

Leyk bu eydimizin bircə qüsuru yenə var:

Ardı gəlmir, qələm burda dayanıb. Görünür, ciyərindən qopan ağrı, ürəyindəki sancmalar onu nəfəs dərməyə, ovqatı babatlaşanacan fasilə verməyə vadar edib. Ümidlər puça çıxıb, daha halı şeir yazacaq qədər münasib olmayıb və günlər ötsə də, "Novruz" şeiri bitirilmədən qalıb. Həm də bu əl boyda kağızı Sabirin özü yox, "Molla Nəsrəddin" redaksiyasındakı qovluqda - Mirzə Cəlil və Ömər Faiqin Tiflisdə olmadığı aralıqda jurnalın işlərinə rəhbərlik etmiş Məhəmmədəli Sidqi saxlayıb. Həm də yalnız o vaxt deyil, sonrakı çox onillər ərzində də həmkar, dost sədaqəti ilə hifz edib.

Olsun ki, qarşıdakı sabahlarda dünya da, insanlar da dəyişəcək, başqalaşacaq, bizim tanıdığımızdan, bildiyimizdən büsbütün fərqli görkəm və məzmun alacaq, süni intellekt hökm sabibi olacaq, ənənəvi şeirə də, şairliyə də rişxəndlə, keçmiş qalığı kimi baxacaq. Süni intellektin icraçı maşınlarından könül istəyən üslubda və tərzdə, arzulanan mövzuda şeir istəniləcək, maşın da tapşırığı alınca əmr edəni çox intizarda saxlamayacaq, saniyələr müddətində müəyyənləşdirilmiş vəzifəni yerinə yetirib məhsulu ortalığa qoyacaq. Məhz tirajlana bilən məhsulu! Tutalım, süni intellektli kompüterə "Hophopnamə"ni bəlli proqramlar içində yükləyərək şərt qoyacaqlar ki, elə həmin "Novruz" şeirini də Sabiranə tərzdə tamamla. Bilgisayar da qafasını qurdalayacaq, ortada olan bəndlərə bənzədərək onlara oxşar, hətta bunlar əlin altında olduğundan onlardan da qəşəng misralar qoşub düzəcək, saniyələr sonra sənə bütövləşmiş "Novruz" şeirini təhvil verəcək. Ancaq dünyanın ən uzaq sabahlarındakı ən bərkgedən süni intellekt "yazarı"nın hünəri çatarmı Sabirin ardı olmayan misrasını davam etdirsin, onun qoyduğu suala növbəti bəndlərlə cavab verə bilsin?! Heç vaxt mümkün olmayacaq! Ona görə də Sabir həmişə heyrətləndirməkdə, mat qoymaqda davam edəcək.

Vaxtı yetişəndə süni intellekti də!

Belə müstəsnalığı idi ki, müasiri olan gəncləri, yeniyetmələri Sabirə əfsun, qeyri-adi kimi baxmağa səfərbər edirdi.

Gənclikləri Hüseyn Cavidin şöhrətli vaxtlarına təsadüf etmiş insanları az dinləməmişəm. Xalq rəssamı Tağı Tağıyev danışırdı ki, Cavid əfəndi İstiqlaliyyət küçəsi ilə qalxaraq Darülmüəllimin tərəfə - iş yerinə və evinə - ağır addımlarla irəlilədikcə biz də düşərdik onun ardınca, hər qədəmini izlərdik, arada dayanıb ətrafa baxanda biz də ayaq saxlardıq, dilimizin əzbərində də səhər-axşam Cavidin sözləri idi, hamımız onun aşiqi idik.

Cavid Sabirdən 20 yaş kiçik idi və Sabirin də şöhrətli vaxtları onun gəncliyinə düşmüşdü. Cavid də sonralar onun özünə heyran olan gənclik kimi, 1900-cü illərdə Sabirin məftunu imiş, ona möcüzə kimi baxırmış. Sabiri itirəndən lap az sonra - 1912-ci il mayın 14-də "İqbal"da çıxan yazısında Cavid bu düşüncələrini açıqca bildirir, Sabirin əvəzolunmazlığını bir daha təsdiqləyirdi: "Onu Tiflisdən Şamaxıya, yəni məzar-i ədəmə doğru yollandığı sırada görmüşdüm. O lətif və düşkün sima hala gözümün önündə təcəssüm edib duruyor. Qafqaz öylə nadir bir vücuda çətinliklə malik ola bilir".

XX yüzilin əvvəllərinin Sabir heyranı gənclərindən biri də əvvəlinci mürəttiblərimizdən, Tiflisdəki Azərbaycan teatrının seçkin aktyorlarından, fədakar mədəniyyət xadimlərimizdən olmuş İsmayıl Həsənzadə-Həqqi (1884-1938) idi. 1937-ci ildə "Revolyusiya və kultura" jurnalında dərc olunan və sevimlisi Sabirə həsr edilən "Bir xatirə" adlı məqaləsi onun Gürcüstan dövlət təhlükəsizlik orqanları tərəfindən həbs edilərək növbəti ilin iyununda baş verən güllələnməsindən öncə Azərbaycan mətbuatındakı son yazısıdır. Nə yaxşı ki, bu yaddaşlarını quduz rejimin repressiya girdabı onu təkinə sovuranadək jurnal səhifələrində tarixləşdirməyə macal tapıb. Həbsindən sonra zəngin kitabxanası və arxivi, bütün əlyazmaları, məktublaşmları, fotoları - nəyi varsa, hamısı müsadirə olunaraq məhv edilmiş, 1957-ci ildəki bəraətinədək adı mətbuatda, kitablarda gözə dəymədən, dilə gətirilmədən "xalq düşmənləri" cərgəsində qalmışdı.

İsmayıl Həqqi Sabiri ilk dəfə 1907-ci ildə Bakıda, mürəttiblik etdiyi "Kaspi" mətbəəsində gördüyünü yada salırdı. Şair ora iki nəfərlə gəlibmiş. Bu üç nəfər çıxıb gedəndən sonra cavanlar xəbər tutur ki, demə, onlardan biri Sabir imiş. Çox heyifsilənirlər, İsmayıl Həqqinin sözlərindən bu da anlaşılır ki, o da, digər gənc yoldaşları da Sabirgilin ardınca qaçaraq şairlə tanış olmağı çox istəyirlərmiş, ancaq o arada mətbəədən aralanmağada işə görə imkan tapmırlar. Ancaq 1909-cu ildə vaxtın gərdişi İsmayılı çoxdankı arzusuna çatdırır, əvvəlcə barmaqları hər həftə Sabirlə görüşməyə başlayır. Gürcüstandan olan İsmayıl həmin il Tiflisə qayıtmış, mürəttib kimi "Molla Nəsrəddin"də çalışmağa başlamışdı və hər təzə nömrədə Sabirin yeni şeirləri gedirdi, təbii ki, onların da hamısı əvvəlcə mürəttibin əllərindən keçirdi: "Hər həftə böyük Sabirimizin ləzzətli və mənidar şeirlərini düzürdüm".

1910-cu ilin payızında Sabir müayinə və müalicə üçün Tiflisə gələndə onu şəhərdəki ən yaxşı hesab edilən Birinci şəhər xəstəxanasına da Məhəmmədəli Sidqi ilə İsmayıl Həqqi aparıb yerləşdirmişdilər.

Gənc İsmayıl Sabirə necə vurğunmuş, xatirəsinin bu parçasındakı hər cümlədə bütün hərarəti ilə duyulmaqdadır: "Hər gün onun yanına gedirdik. Onu atadan artıq sevdiyimizdən xəstəxanadan ayrılmaq istəməyirdik. Hətta mən deyirdim ki, "Sabir əmi, kaş mən də xəstə olub səninlə bərabər olaydım". O isə cavabında mənə acıqlanıb deyirdi ki, "Oğul, elə demə, sağ can ələ düşməz, sən cavansan, başının ağrısını bilməyirsən, Allah heç mənim düşmənimi də xəstə etməsin".

Bir neçə gün sonra Sabir xəstəxanadan çıxıb redaksiyaya gələndə, burada qalmağa başlayanda Ustadla daha çox saatları birlikdə olmağın xatirinə İsmayıl gecələr evə getməz, elə "Molla Nəsrəddin"də qalar, ayrıca çarpayı olmadığından Sabirlə eyni otaqda, stolun üstündə yatarmış. Onun həmin günlərlə bağlı xatirələri ətrafdakı cavanların Sabirə pərəstiş həddində sevgi bəsləməsinə dəlalət edir: "Hər gün həkimə gedirdi, evdə də lazım olan kompres və başqa həkim göstərişlərini edirdik, halı bir az yaxşılaşırdı, sevdiyi "Molla Nəsrəddin" idarəsində yaşaması da ona yaxşı təsir bağışlayırdı. İdarədə olan adamlar və gələn qonaqlar hamısı ona bir ata kimi baxırdılar, məhəbbət bəsləyirdilər. Hətta o, şəhərə çıxmaq istədikdə hamımız onun paltosunu və əl ağacını tutmaq istərdik, bunun üstündə bir-birimizlə çəkişərdik, axırda qayda qoyduq ki, hər gün birimiz onun paltosunu tutub ağacını hazırlayaq".

Bir tərəfdən şairin düçar olduğu xəstəlik, çəkdiyi ağrılar yanındakı cavanları qəmləndirirdisə, digər tərəfdən xoşbəxt idilər ki, Pərvərdigar onlara günlər boyu Sabirlə birlikdə olmaq xoşbəxtliyini bəxş edib. Sabir də onlara bərk isinişibmiş, gecələr İsmayıl çıxıb evə getmək istəyəndə şuxluqla onu yolundan saxlayırmış: "Sabir əsla təklik sevməzdi, həmişə yoldaşları ilə bir yerdə işləmək, bir yerdə yaşamaq və bir yerdə gün keçirmək istərdi, bununla da dərdini bir az unudurdu. Bəzən mən evimizə getmək istədikdə mane olurdu, evimizə getməyə qoymayırdı. Deyirdi ki, "Adə, hara gedirsən? Evlisən?" Cavab verirdim ki, "Nişanlıyam, hələ evimizə gətirməmişəm". Deyirdi: "Onda evinizə getməyin heç mənası yoxdur, nişanlıbazlığa da getsən, vurarlar, əngin əzilər. Yaxşısı budur ki, nə get, nə də başın qalmaqala düşsün, bax mən də indi subayam, nişanlımı Şamaxıda buraxıb buralarda gəzirəm".

İsmayıl Həqqi şairə "Sabir əmi" deyirdi - bir yandan ona ülvi bir şəxsiyyət, əlyetməz qədər azman sima kimi aşağıdan yuxarı baxır, obiri yandan da ən yaxın qohumu, doğması kimi sevirdi.

İsmayıl Həqqi də, Məhəmmədəli Sidqi də, Əziz Şərif də, Əhməd Pepinov da həmin Sabirli günlərində nadir adamlar idilər, əlbəttə ki, özləri də Tanrı sovqatı olan bu təmaslarla nə qədər bəxtiyar olduqlarının fərqində idilər və möcüzə adam onların gözü qarşısında hər gün, günaşırı yeni möcüzələr doğururdu, "Molla Nəsrəddin"in səhifələrinə qonan təzə şeirlərini onların şahidliyi ilə yaradırdı. Amma onlar həm də nə jurnalın səhifələrinə çıxan, nə də hər hansı dəftərdə-kağızda qalan, elə məqamı düşdükcə Sabirin bədahətən dediyi, səslənən və uçub gedən, onlardan başqa heç kəsin eşitmədiyi, oxumadığı və oxuyub eşitməyəcəyi də duzlu misraların, beytlərin də yeganə dinləyiciləri idilər. Sabir özü o misralara, beytlərə, bəndlərə əsl ədəbiyyat kimi yox, elə sözlə zarafatlaşma, qafiyəli-vəznli şux məişət deyişləri kimi yanaşırdı, onlara kağıza köçürüləcək qədər ciddi məna vermirdi - sözün dəmi gəlirdi, o da deyirdi, keçirdi.

Ancaq sonralar həmin şahidlərdən hərəsi yadında qalan hansısa misranı, hansısa parçanı o sətrin, o qitənin yarandığı tarixçə ilə birgə başqalarına da nağıl edəcək, dahinin ömrünün son aylarında dodaqlarından qopmuş neçə belə inci qayıdışsız unuduluşdan qurtaracaq, çevriləcək ondan bizə qalan söz mirasının ayrılmaz hissəsinə.

Həmin anidən doğularaq bircə dəfə səslənmiş, elə Tiflisdə, bir vaxtlar "Molla Nəsrəddin" redaksiyasının yerləşdiyi otaqdaca əriyib itmiş qoşa sətirlərdən birini yoxluqdan xilas edən İsmayıl Həqqidir.

Xatırlayırdı ki, "Molla Nəsrəddin" idarəsində qəribə hallar vardı, gah qapının zəngi xarab olurdu, gah redaksiya ailəsindəki adamların sayına görə onsuz da kiçik samovar su axıdırdı, ya da başqa nəsə sıradan çıxırdı. Bunları Mirzə Cəlilə deyəndə o da qayıdırmış ki, görürsünüz, "Molla Nəsrəddin"in də çox işləri qaydasında getmir, gərək biz də jurnalımıza oxşayaq, əgər bizim hər işimiz nizamlı olsa, "Molla Nəsrəddin"ə bənzəmərik.

Çöldə-bayırda, cəmiyyətdə hər nöqsanı alıcı quş kimi gendən tutan Sabir heç olardımı ki, burdan-bura evin içərisində bir belə kəm-kəsiri görməyə. Görürmüş və ona xas dillə bunları da elə dilucu söylədiyi ötəri misralarla şeirləşdirirmiş. İsmayıl Həqqi anırdı: "Sabir əmi bu nöqsanların hər birinə duzlu bir qitə deyib bizi güldürürdü. Xüsusən samovar məsələsi onu çox mütəəssir edirdi. O, çay içməyi çox sevirdi, amma samovarın suyu bizə çatmadığından adama bir stəkan çay içib yenidənsu tökürdük. Nəhayət, bir gün samovarın bu halından təngə gəlib söylədi:

Molla, samavarından dərda, həzar dərda,

Bir istəkan indi, bir istəkan fərda (sabah - R.H.).

Çox heyif ki, zəngə və başqa şeylərə söylədiyi beytlər yadımda qalmamışdır".

Parisdə dahi heykəltaraş Ogüst Rodenin muzeyində onun müxtəlif rəsm məşqləri, sonradan məşhurlaşacaq heykəlləri üzərində işləyərkən hazırladığı ilkin fraqmentlər və neçə cür belə-belə qaralamalar qorunmaqdadır. Fikir vermişəm ki, bəzən sanki böyük sənətkarın şəxsiyyəti və yaradıcılığı baxımından ikinci, üçüncü dərəcəli olan bu yadigarlar daha artıq tamaşaçı cəlb edir, daha artıq duyğulandırır və düşündürür.

Axı ölməz sənətkarların soyumayan izini, isti nəfəsini, diriliyini yaşadan hər tarix saxlancının öz cazibəsi var. Onda qalmış Sabirin irili-xırdalı söz gövhərləri ola. Kədərlə düşünürəm ki, müstəsnalığını hamımızın dərk etdiyimiz, xatirəsini də uca tutduğumuz Mirzə Ələkbər Sabirdən bizə gəlib çatmış irili-xırdalı ədəbi nümunələrin hamısı indiyədək bir kitabda qovuşaraq nəşr edilməyib. İnanılmazdır, amma həqiqətdir - hələ Azərbaycan oxucusuna elə bir kitab təqdim edilməyib ki, orada Sabir ixtisarsız olmasın. 1962-ci ildə Sabirin 100 yaşı tamam oldu. Sabirin 100 yaşı Azərbaycanda o çağacan baş tutmuş ədəbi bayramların ən möhtəşəmlərindən idi. Sabiri gərəyincə araşdırıb xalqa təqdim etməyə qadir bir qatar görkəmli alimlər meydanda idi. O vaxt Sabirin indiyədək olmuş nəşrlərinin ən kamili, bütün akademik tələblərə cavab verən üçcildliyi də, haqqında məqalələr, xatirələr topluları da buraxıldı, şeirlərinə musiqilər bəstələndi, əsərlərinə yeni-yeni karikaturalar, rəsmlər çəkildi, nə qədər şeirinə müasir cavablar - bənzətmələr yazıldı. O vaxt Sabirin işlərinə ağsaqqallıq edən, qabağa düşən Abbas Zamanov, Əziz Mirəhmədov, Məmməd Məmmədov, Əkrəm Cəfər, Nazim Axundov kimi sanballı ədəbiyyatşünaslar, püxtə mətnşünaslar vardı. Nə qədər ki Abbas Zamanov sağ idi, nə qədər ki ənənəvi Sabir poeziya günlərinə rəhbərlik edən Rəsul Rza həyatda idi, Sabir özü də sanki bizim günlərin içərisində idi, bizə daha yovuq idi. Bu gün böyük Sabirin o sanbalda olan dayaqlarına, arxalarına çox ehtiyacı var...

...İndi dünyanın, insanlığın üzü ayrı səmtə gedir. Bəlkə gün gələcək, elə indiki insanlıq da ən uzaq keçmişlər kimi xatirəyə çevriləcək, fərqli dünyada yaşayan başqa insanlar ayrı zövqün və mənəviyyatın sahibi olacaqlar. Ancaq süni intellekt zamanında ümumən zövq və mənəviyyat da olacaqmı? Texnolojilərin indiki inkişafını kim təsəvvür edə bilərdi? Köhnə ağ-qara filmləriniz boyanıb olur sanki bu gün çəkilibmiş kimi parlaq rəngli kinolar, həmin obrazlardan, hətta onların səslərindən istifadə edərək onları başqa cür hərəkət etdirib ayrı təhər danışdırmağı da indi bacarırlar. Ancaq süni intellekt tərəqqi edə-edə nə qədər təbiiləşsə belə, haçansa ikinci gerçək Sabir ola, o zəkanı olduğu kimi təkrarlaya bilərmi? Ya Sabirin doğurduqlarından bircəsini sırf onun özü kimi yarada bilərmi? Qətiyyən! Misli olmayanlara oxşar quraşdırmaq, bənzər çıxarmaq alınar, ancaq heç vaxt onlar olmaq mümkün olmaz! Yoxsa nədir ki, keçmişlərdə də nəzirəçilər nə qədər desən vardı, indi də istənilən şairin yazdıqlarını mükəmməlcə oxuyub mənimsəyəndən sonra onun biçimində qoşa alma kimi onun əsərlərinə oxşayanları, taydaşları, ekizləri doğurmaq mümkündür. Ancaq plastik əməliyyatdan çıxmış xanımların ütülü-redaktəli vücudları, dərisi dartılaraq ifadəliliyini itirmiş simaları, eyni gəlinciyin bir maşın ağzından çıxmış yüzlərcə surətinin olduğu kimi təkrarlanan yontanmış burunları sayaq, bu şeirlər də könül titrətməyəcək, içərimizi qızdırmayacaq, qondarmalığı ilə bizi özündən kənara itələyəcək.

Aktyor Hacağa Abbasov Sabirin hələ Balaxanıda məktəbdə müəllim işlərkən bir gün fəhlə-kəndli klubunda sosial-demokratların yığıncağına aparılmasını, orada fəhlələr qarşısında şeirini oxumasını və savadı heç də dərin olmayan bu zəhmətkeş insanların onun hər misrasından riqqətə gəldiyini, elə həmin hisslərin təsiri ilə şairin Şamaxıda qoyub gəldiyi ailəsinə yardım məqsədi ilə vəsait topladıqlarını, üstəlik, ovaxtkı Nikolayevski, indiki İstiqlaliyyət küçəsindəki dərzixanada şəkili usta Mirzə Əhmədə Sabirçün bir dəst kostyum tikdirtdirib pay verdiklərini, varlı-hallılardan birinin Maştağada Sabirin ailəsini gətirərək onlarla birlikdə yaşaya bilməsi üçün ayrıca mənzil də düzəltdiyini yada salırdı. Bütün bunlar təmənnasız sevgidən doğurdu, nazik mənəviyyat telləriylə açıq könüllərə ötürülən məhəbbətin bəhrəsi idi və heç bir insan ən gözəl şeir örnəkləri istehsal edən maşını o cür həssaslıqla sevə, bunca vəcdə gələrək məhəbbətinin müqabilində həmin maşınçün nəsə etməyə sidq-ürəkdən can atmaz.

Hacağa Abbasovun başqa bir yaddaşı da yenə sadə insanların ürəkdən sevdikləri Sabirə məhəbbətinin fədakarlıq tərəfini, üstü mazutlu mədən fəhlələrinin Sabirin yolunda hər çarpışmaya hazır olduqlarını göstərməkdədir. Ramanadakı fəhlə klubunda "Pəhlivanan-i zəmanə" göstərilirmiş, teatrı çox sevən Sabir də baxmağa gəlibmiş. Tamaşa başa çatanda fəhlələrdən biri - Muxtar Cəbiyev Sabiri aparır səhnəyə. Zalı dolduran fəhlələrin Sabirin hədələnməsindən xəbəri varmış. Həmin Cəbiyev Sabirə hamının qarşısında üz tutaraq deyir ki, biz fəhlələr daim sənin dostun və tərəfdarınıq, sənə barmaq uzadanın fəhlələr əhdini kəsər.

...Hamını hökmən tapacaq o ayrılıq (və qovuşma) anı Sabirçün də gəlib çatmışdı. Ondan əsrlər öncə Füzuli də həmin an yetişincə könlünə öyüd verirdi, qəflət içində gəzməyin sona yetdiyini, uçuş anının yetişdiyini pıçıldayırdı, ölümdən əsla qorxub-hürkmədiyindən bu dünyada vücudu üçün qazana bilmədiyi azadlığı indi ruhuna bağışlamağa, onu bədən qəfəsindən açıb buraxmağa tərəddüdsüz hazır olmasını bəyan edirdi:

Bu qəfəsdən mən səni, əlbəttə, azad eylərəm!

İndi növbət ona gəlib çatmışdı və sakit idi, təlaşsız idi, könlütox idi və ruhu ilə danışırdı, ona "bu bədən darısqallığından qurtul", "qanadlan" deyirdi, bu bədəndən ayrılmana sıxılma, "boş ver" söyləyirdi, ruhunu başa salırdı ki, mən bu bədən deyiləm, mən elə sənəm:

Ruhum, ey şahbaz-i ülviyyət,

Himmətimtək fəzadə pərvaz et!

Uç! Uç! Övc-i səmadə pərvaz et!

Təngna-yi bədəndə var xiffət!

Boşla bu cismi, cism mən deyiləm;

Sana müşkül olursa hicranım -

Mən sənin, sən mənim dil ü canım,

Mən sənin kəndinəm, bədən deyiləm!

O, dünyaya, özünə, insanlara hesabat verirdi. Cəfaçı aləmdə ağ gün görmədiyini, qısa müddət sərnişini olduğu dünyada dərdlərinə çarə tapılmadığını, bir ucdan elə hey düşmənlərinin artdığını deyirdi və bu, nə şikayət idi, nə gileylənmə, nə də gerçəkliklə mübarizədə uğranılmış məğlubiyyətin boyuna alınması. Bu, yorğun bir müdrikin ömürə vurduğu yekun, axırıncı vergülləri, nöqtələri yerinə qoyması idi, çünki yaşayışının nədən belə alınmasının niyəsini o hər kəsdən yaxşı anlayırdı və düçar olduqlarına haqpərəstliyinin səbəb olduğunu bildiyindən son nəticəyə görə də peşman deyildi, bunu elə qismət hesab edirdi.

Dəhr bir müddət oldu mənzilimiz,

Onda həll olmadı bir müşkilimiz.

Yaşadıqca çoxaldı düşmənimiz,

Nə edək, doğru söylədi dilimiz!

Dərk edirdi ki, beləsənsə, aqibətin də bu cür olmalıdır. Ondan əvvəl də belə olmuşdu, onun zamanında da həyat həmin cür keçdi. Ancaq hər halda inanırdı. Dünyanı nə qədər yaxşı tanısa və özü də təcrübədən keçirmiş olsa da, sabaha ümidli idi, "Mən gedərsəm, var olsun amalım! Yaşasın şəhriyar-i hürriyyət!" deyirdi.

Bu şeirini Sabir 1910-cu ilin bitəcəyində, artıq canının ağrılarla dolu olduğu yaxın sonu içərisi ilə duyduğu çağlarda yazmışdı və "Yeni füyuzat" vəsiyyət-qoşqunu dekabrın 28-də çap etmişdi. Ancaq dərginin o sayını tapıb baxsanız, misralarda "hürriyyət" sözünü görməyəcəksiniz. Heç "Hophopnamə"nin Sabirin vəfatından az sonrakı Səhhət nəşrində də həmin şeirdə o kəlməni tapmayacaqsınız. Sözün yerində nöqtələr düzülüb. Senzura həmin kəlməni ixtisara salmışdı. Guya iqtidarlı olan hakimiyyət nəinki azadlığın özündən, onu ifadə edən kiçicik sözdən də hürkür, çəkinirdi. Demək, Sabir qalib idi. Özü dünyadan köçəndən sonra da amalı olan hürriyyət sadəcə səslənişi ilə belə hövlləndirirdisə, deməli, arzusunda olduğu günlərin gələcəyinə, sözü doğru söyləməyin yalnız müşküllərə bais olmayıb məqsədə də çatdıracağına ümid bəsləməkdə haqlı imiş!

Sabirin həmin şeirindəki böyük çağırışa ilk səs verənsə elə "Yeni füyuzat" özü olmuşdu. Jurnalın naşiri və məsul redaktoru Əlipaşa Səbur Hüseynzadənin həmin şeirə redaksiya adından yazmış olduğu qeyd əslində bir nəfərin, bir redaksiya heyətinin də deyil, millətpərvər, vətənsevər azərbaycanlıların Sabirə andı kimi idi: "Sabir, böyüklüyün ən böyük sifəti səbrdir. İştə sən də bu sifətlə mövsum (adlandırılmış - R.H.) və mövsufsan (vəsf edilmiş - R.H.). Əzizim, səni incidənlərə həmpa (yoldaş, ayaqdaş - R.H.) olmamaq üçün sabir ol, sən ölmə!

Fələk hər dürlü əsbab-i cəfasın toplasın, gəlsin,

Dönərsək, alçağız millət yolunda bu əzimətdən".

...Sabir həyatının çətin günlərində, səhhət böhranlarının imkansızlıqla əl-ələ verərək onu küncə sıxdığı çağlarda qohum-əqrəbadan görmədiyi qayğını Mirzə Cəlil ailəsindən hiss etdiyi üçün, təbii ki, çox mütəəssir idi və hətta bu diqqətin düşündüyündən də artıq olmasına görə bir qədər sıxılırdı da. Özlərinə deyə bilməsə də, altından heç vəchlə çıxa bilməyəcəyi, ona görə qarşılığını İlahinin verməsini dilədiyi yaxşılıqlarına görə sonsuz razılığını və bu nəvazişi heç öz ailəsinin göstərmədiyini 1911-ci ilin 15 iyununda Abbas Səhhətə məktubunda açıqca yazırdı: "Müalicədən ötrü Tiflisə gəldikdən sonra sənə məktub yazmamışam; zira ki, halım müsaid olmayıbdır. Mirzə Cəlil və Həmidə xanım cənablarından çox razıyam. Bilmirsən mənə nə qədər ehtiram edirlər! Bu neçə müddətdə təmam məxaricimi və zəhəmatımı mütəhəmməl olmuşlar. Məni mehmanxana, ya xəstəxanada yatmağa razı olmadılar, öz evlərində mənzil vermişlər. Xülasə, bilmirəm nə dil ilə təşəkkür edəm, Rəbb-İ Təala həzrətləri əvəz versin. Bu qədər bil ki, öz evimdən artıq mənə pərəstariş edirlər". Bir az sonra - iyunun 27-də, vəfatına 15 gün qalarkən, artıq əlinin qələmi zorla tutduğu taqətsiz çağlarında Səhhətə göndərdiyi sonuncu məktubunda etiraf edirdi ki, Mirzə Cəlilgilin ona göstərdiyi diqqətin həddən ziyadəliyindən sıxılırmış və müalicəsini tezbazar yola verməyə, Tiflisdən bacardıqca tez çıxıb getməyə çalışırmış ki, canı yaxşılıqların bunca şiddətindən daha tez qurtulsun. "Mənim əhvalım sabiqdə sənə məktub yazdığım halda indiki haldan min dəfə yaxşıraq idi; özüm öz bədbəxtliyimə bais oldum. Doğrusu, Mirzə Cəlil və Həmidə xanım cənablarının həddən artıq iltifatlarından xəcalət çəkdiyimə görə çalışdım ki, bəlkə bir az tez səhhət tapım; daha da xəstəliyim şiddət elədi. Böylə ki, burada bir nəfər Qandəmirov adlı doktor var, - İran konsulunun məxsusi həkimidir, Rusiyada və Yevropada təhsil etmişdir, osmanlı türkcəsilə də gözəlcə danışır, - getdim onun yanına. Məni müayinə etdi, soruşdu ki, kimdən əlac edirsən. Dedim:

- Doktor Kasparyansdan.

Dedi:

- Kasparyans eyi bir doktordur, lakin bir qədər ixtiyarlaşmış.

Doğrusu, onun bu ibarəsi ğayətdə mənim xoşuma getdi. Türklərə məhəbbətimin kəsrətindən xəyal etdim ki, bu adamın danışığı yalnız mənə əlacdır.

Ondan əlac istədim. Mənə bir həb və bir içmə dərman yazdı. Dedi ki:

- Bu həbdən gecələr yatan vəqtdə iki dənə atarsan və içmə dərmandan da iki saətdə bir xörək qaşığı içərsən. Bir az vəqtdə bütün-bütün səhhətyab olarsan, şişmanlaşarsan. Vətəninə gedib, qəzetələrdə məni mədh edərsən.

Bu adamın yazdığı davaları Mirzə Cəlil cənablarına məsləhət etməmiş aldım. Çünki bilirdim ona məsləhət etsəydim, razı olmayacaqdı. Həkim iki həb demişdisə, mən gecə bir danə həb atdım. O qədər məni ishala apardı ki, daha taqətim qalmamışdır. Xəcalətimdən əhvalatı Mirzə Cəlil cənablarına deməyə utanıram. Yenə də doktor Kasparyansa ricu' etmişəmsə də, lakin həyatımdan bilkülliyyə qət'-iümidəm. Axır nəfəslərim olduğun dərk edib də, bu məktubla sənə əhvalımı xəbər verirəm".

Sabir bunu da hiss edirdi ki, Mirzə Cəlil ailəsindən gələn bu qayğıkeşliyin əsas səbəbkarı ona əsl ana, bacı kimi yanan, məsrəflərə də məhdudiyyət qoyulmamasında təkid edən elə Həmidə xanımdır. Könlündən çox keçirdi ki, tale nəsib etsin, bu yaxşılıqların əvəzini nə şəkildəsə çıxa bilsin, lakin bunun ağlabatan olmadığını, artıq Əzrayılın qapını kəsdirdiyini də bütün acısıyla duyurdu və heç olmazsa farsca yazdığı bu bir beytlə ürəyini boşaltmağı vacib saymışdı:

Nəgərdəd k-əz əcəl poştəm xəmide,

Keşəm dər duş-e xod rənc-e Həmide.

Əcəl, qəddim qılmaz isə xəmidə,

Çəkərdim mən hər zəhmətin, Həmidə.

Və həmin beyti də təsadüfən farsca yazmayıbmış. Şamaxıda, son günlərindən birində bu əhdini qızına söyləyibmiş, o da illər sonra qardaşı Məmmədsəlimə danışıbmış ki, Xurşidbanu Natəvanın içərisinə farsca "Neşinəd ba mələk zanu be zanu, Kəniz-e Fateme Xurşidbanu" (Mələklə diz-dizə görürəm onu, Fatimə kənizi Xurşidbanu) beyti yazılmış qızıl üzüyü olubmuş, Allah qismət eləsin, sağalım, imkan tapıb bir üzük düzəltdirəcəyəm, içərisinə də elə həmin vəzndə yazdığım beyti ovdurub Həmidə xanıma hədiyyə edəcəyəm.

Həmidə xanıma xatirə olaraq Sabirin qurtuluşsuz mərəzin titrətdiyi qələmindən çıxan, bəlkə də vida şeiri olan bu iki sətir qalır.Xudavəndi-aləm, üzüyədək yaşamağa möhləti əsirgəyir...

Bircə az qala bütün Azərbaycanın əzbər bildiyi bu qoşqunu oxuyun ("Şeir" deməyə dilim, yazmağa əlim dönmür, çoxdan bizimkiləşsə də, istənilən halda gəlmə kəlmədir):

Gəl, gəl, a yaz günləri,

İlin əziz günləri!

Dağda ərit qarları,

Bağda ərit qarları;

Çaylar daşıb sel olsun,

Taxıllar tel-tel olsun.

Ağaclar açsın çiçək,

Yarpağı ləçək-ləçək.

Bircə dənə də yad söz yoxdur. Gül kimi təmiz, bulaq suyu kimi duru. Elə mən Sabirin özünü də həmişə bu qoşqusundakı kimi görürəm - saf, pak, aydın, qarları əriyən dağlar, suları daşan çaylar, budaqları çiçəkli, yarpaqları ləçək incəlikli ağaclar kimi təbii, doğma...

1 may 2024

Rafael HÜSEYNOV

Akademik

525-ci qəzet.- 2024.- 8 may,№80.- S.10-11.