Güneydə "fləş fikşn": Məlihə Əzizpurun "kibriti öykülər"i

Hansı vəzndə, hansı üslubda, yaxud tərzdə yazırlarsa-yazsınlar, çağdaş Güney yazarlarının yaradıcılığının baş mövzusu Vətənin azadlığı, istiqlal, bağımsızlıq duyğuları, milli kimlik, ana dilinin əsarətdən qurtuluşu, Uluyurda məhəbbət, el-obaya sədaqət hissləridir. Şeiri insan həyatının aynası kimi dəyərləndirən Məlihə Əzizpur müsahibələrində daim vurğulayır ki, o, şeirlərində məhz Güney Azərbaycanı, doğma xalqının real həyatını tərənnüm edir. "Flash fiction (Fləş fikşn") - minimalist, yaxud, özünün dediyi kimi, "kibriti öykülər" yazan M.Əzizpur Güneydə dinamik inkişaf edən yeni ədəbiyyatda xüsusi tərz yaratmağa çalışır. Keçən əsrdə Avropada formalaşmağa başlayan "fləş fikşn" ifadəsi fləş fantastika - mikrofizika, mikroskoplar, qısa qısametrajlı filmlər, qısa hekayələr, çox qısa hekayələr, ani fantastika, açıqca fantastika və nanofantastika daxil olmaqla, bir çox adla da anlaşılır. Sözlərin sayına əsaslanaraq fləş fantastikanın dəqiq tərifini təyin etmək çətin olsa da, onun bəzi xüsusiyyətlərinin qiymətləndirilməsi bu sıxılmış qısa hekayənin forması haqqında aydınlıq gətirməyə köməklik edə bilər.

Güney Azərbaycanın çağdaş dövrdə yazıb-yaradan bəzi söz ustaları ən qısa həcmli - kibriti şeir və hekayələr, eləcə də hekayənin çox sıxılmış formasında əsərlər - sözlərin sayına da əsaslanan, bir çox özəllikləri nəzərə alınan qısa öykünün daha da sıxılmış formasını yaradırlar. Belə ki, özəl söz sayından asılı olmayaraq, fləş qurğu bədii hekayəni mümkün olan ən az sözə çevirməyə, başqa bir şəkildə nəzərdən keçirmək üçün, müəyyən bir söz sərhədi içində mümkün olan ən böyük, ən zəngin, ən mürəkkəb bir hekayəni izah etməyə çalışır... Məlihə Əzizpurun "Kibriti hekayələr" silsiləsindən on beş hekayə//öyküsü fləş fikşnın gözəl örnəkləri sayıla bilər. Tanınmış şair, istedadlı öykü yazarı, eleştirmən və çevirmən Əziz Səlami bu öykülərə çox yüksək dəyər verir, onların bədii-poetik özəlliklərindən ürəklə söz açır. Məlihə xanımın "Kibriti hekayələr"in həcmcə ən qısa olanlarını diqqətə çatdırmağı gərəkli sayırıq:

Əziz xəyal - Dünyanın üzərində heç nə, hətta uzaqdan ağaran yiyəsiz tikinti belə onun qədər yalqız deyildi. Ürəyi bir dost üçün sıxıldı. Və O... gecə səhərədək oyaq qalıb tanımadığı birini fikirləşdi...

"100 tümən" - Sapsarı saralmışdı. Üzərində qan ləkəsi görünürdü. Asta-asta sürünüb dayanırdı. Maraqlandı. Ona doğru getdi. Qulağından tutub götürdü: "1383 di, 1425 ziqədə, yanvar 2005, birinci il, ikinci sayı, 12 səhifə, 100 tümən".

"Yazı" - Demişdi ki, yazacaq. Yadında idi, amma nə yazacağını bilərkən, gərəkli sözcükləri tapa bilmədi. Bütün yazdıqlarını qaralayıb kağızı ovcuna bürgələyib fikrə daldı.

"Yaramaz" - Dünyada heç işə yaramaz idi. İnsancasına yaşamağı da bacarmazdı əslində. Xiyavandakı dəli ondan daha dəyərliydi. O, bir yazıçı idi..."

Bayram - Yenicə evlənib. Ən böyük yatırımı biləyindəki gücüdür, bir də ürəyindəki ümidi... Adı Bayramdır. Bütün bayram günləri də gözləri dolar nədənsə. Nə isə... Bir şirkətdə çalışır. İşi ağır olsa da, qatlaşır... "Kişi özünü qorxutmamalıdır çətinliklərdən" düşünür.

Bütün işçilər nahar yeməyinə çıxıblar. Hər kəs evindən gətirdiyini yeməklə məşğuldur. Bayramı isə yarım saat öncə apardılar. Deyirlər: - Düz biləkdən qırılmışdı əli...

Görüş - Əl-ələ tutaraq yeni çiçəkləmiş ağacın yanında dayandılar. Gözləri dolan qız qəhərli səslə dedi:

- Səni burada gözləyəcəm.

Oğlan isə heç nə demədən baxışlarını onun gözlərinə zillədi.

Tam o ağacın yanında dayanmışdılar. Heç nə dəyişməmişdi. Yalnız qızın qaşları incəlmiş, oğlanınsa saçları bir az seyrəkləşmişdi...

Qasırğa - Gözlərini qapadı. Göz qapaqlarının arxasındakı qasırğa, dərinliyinə uddu beynini. Ürək tökülməsi kimi xoşa gəlməz hiss çiyinlərini titrətdi. Əlini alnına qoyub titrək səslə:

- Ola bilməz... ola bilməz... deyə dizləri üstə çökdü.

- Ax... Yer kürəsi! Bu Əzrayıl yumurtasını sındırıb varlıq quşunu yenidən yumurtlada bilsəydim...

"Bu kiçik və bir çox hallarda, miniatür hekayələrdə, yazıçı, yaşamın belə kiçik durumlarından və gözqırpımlarından yola çıxmışdır. Onun zamandan qoparıb durdurduğu bu ufaq durumlar, bir xalqın ruhunun tən ortasından gəlib keçən acılar, ağrılar, həsrətlər, dəhşətlər, işgəncələr və fəlakətlərlə dolu uzun bir zamanın parçalarıdır".

Bu hekayələrə kədərli bir qapı kimi açılan ən birinci öykü - "Əziz xəyal" yalnız üç cümlədən oluşub və hekayədə dünyadakı, yazarın yanı-başındakı bir çox insanlardan birinin yalnızlığının tanığı oluruq. Əziz Səlami hekayənin içəriyini özü də sanki bu yalnızlığın içindəymiş kimi, o qədər ustalıqla təsvir edir ki, heyrətlənməmək əldə deyil: "Bir yalnızlıq bu azsözlü hekayənin hər bir sözünü qaranlıq dərin və havasızlığıyla insanı boğan bir quyu kimi doldurub. Kimsəsiz bir gecənin içində, uzaqda ağaran yiyəsiz, buraxılmış və unudulmuş o tikintidən başqa dünyada heç nə, heç kim yoxdur! O, bütün yaşamdan ayrılmış, qaranlıqda bir yoxluq kimi ağaran o tikintini belə həsrətlə süzməkdədir! Çünki o, onun qədər yalnız deyil; çünki onun səssizliyini, ıssızlığını bir bayquşun səsi və hənirtisi bir az azalda bilər. Amma onun yalnızlığının soyuqluğunu heç bir hənirtinin bir az isitməyinə belə, ümid yoxdur! Bütün gecəni oyaq qalmaq və tanımadığı bir insanı düşünmək uzaq bir adada təkbaşına qalıb yelkənsiz üfüqlərə göz dikməyə bənzəmirmi?!"

Fləş fikşn (flash fiction), yəni ən qısaldılmış, sıxılmış hekayə mətnində də bir başlanğıc, orta və son olur... Bir vinyetdən və ya əksindən fərqli olaraq, ən çox bənzər fantastik fantaziyanı vurğulamaqdadır. Bu qayda üçün, əlbəttə, istisna olsa da, tam bir hekayəni izah etmək, əslində bu kondensasiya formasında işləyən həyəcanın bir hissəsidir. Sonda oxucunu bir bükülmə və ya sürpriz gözləyir. Yenə də bu qayda üçün çox istisnalar var, lakin gözləntilərin qurulması və daha sonra onları dəyişib qısa bir yerə sıxışdırmaq uğurlu bir fləş qurğusunun əlamətidir. Flash fantastika bütün hekayəni bir neçə abzas boşluğuna sıxışdırır. Fləş fantastika üçün müəyyən edilmiş söz sayı yoxdur, lakin fləş fantastikada ümumi istifadə olunan bəzi söz məhdudiyyətləri qısa sonda cəmi altı sözdən, uzun sonda isə təxminən 1000 sözə qədərdir.

M.Əzizpurun 100 sözü qapsayan sıxılmış cümlələrlə demək istədiklərini Əziz Səlami elə o dərəcədə konkret sözlərlə, əsl tənqidçi-eleştirmən ustalığı ilə təhlil edərək belə açıqlayır: "Uzaq uşaqlıq çağlarında qalmış, amma hələ də göynərtisi və ağrısı azalmamış bir xatirədir. Qonşuluqlarına yenicə gəlmiş, bığ yeri təzəcə tərləməyə başlayan bir oğlan. O, hər gün axşamları qapı ağzında durub eşikdə oynayan uşaqları süzməyi sevir. Çox utancaqdır. Bir gün, həmin oğlan, o zaman 9 yaşında olan qıza bir sarı sərçə tutub verir. O, böyük bir sevinclə o quşla oynayır. Bir gün o quş əlindən qaçıb bağçada gizlənir. Çox sevdiyi quşunu tutub gətirsin deyə, qonşu oğlandan yardım almaq üçün evlərinə getdikdə onların köçüb getdiklərini öyrənir. O, itirdiyi quşunu bağçada, ayağındakı sapla bir qızılgül kolundan asılıb öldüyünü görür!

Bu hekayəni oxuduqda, nədənsə o oğlanla, bağçada qızılgül kolundan asılmış o quşu, görünməz bir tellə bir-birinə bağlanmış kimi duyursan! Bu hekayəni sarmış bir yanğı, oxucunu da, onu yaşayan və yazan qədər ağrıdır... (Əziz Səlami. Axar kitab, s.110)"

Məlihənin qısa öykülərindən də göründüyü kimi, fləş-fantastik hekayə türü gerçəkdən başlanğıcı, ortası və sonu olan bir hekayədir. Bu, onu süjetsiz bir duyğu, yaddaş və ya düşüncəni araşdıra bilən nəsr, şeir və ya vinyetdən fərqləndirir. Böyük fləş fantastika tez-tez sürprizi özündə cəmləşdirir, adətən tvist sonluğu və ya gözlənilməz son sətir şəklində. Bu, hiylə deyil: məqsəd oxucunu hekayənin əsl mənası haqqında dərindən düşünməyə yönləndirmək, kökləməkdir.

"100 tümən" hekayəsi, bəlkə, vergül nəfəs dərməsi ilə, iki cümləlik də ola bilərdi. Ə.Səlami ilk dəfə bu öykünü də oxuyanda, adı olmadığına görə nədən bəhs etdiyini qavraya bilmir və sonra "100 tümən" adını daşıdığını öyrənir.

Demək, yerə düşən, üzərində qan ləkəsi olan və torpağın üstündə sürünən, arada dayanan bu nəsnə 100 tümənlik kağız puldur. Bunca az sözləri olan bir hekayə, daha doğrusu, üzərində qan ləkəsi olan, əldən-ələ keçməkdən sapsarı saralıb köhnələn bu 100 tümən pulun o saralmış, o qanamış varlığında nə qədər... hekayələri gizlədiyini, əl boyda kağızın söyləməyə nə qədər sözü olduğunu təxmin edir! "Bütün o hekayələr, bütün o sözlər bu bir neçə sözdə saxlanır. İnsanların, uzaq bir planetdən gətirdikləri bir ovuc torpaq kimi! Bu hekayələri oxuyarkən, özümdən asılı olmadan, bir çoxunun gecə baş verdiyini sanırdım. Halbuki 15 hekayədən ancaq 2 hekayə gecə ilə bağlıdır. Bu hekayələrin gecə havasına və qaranlığa bürünməsinin nədəni, məncə, onlarda gizlənmiş və deyilməmiş sözlərdədir. Bu hekayələrin sözləri olduqca azdır. Sanki bu sözlər söyləmək üçün deyil, oxucunu bir gerçəyin yanına aparmaq üçün deyilir. Özləri isə susurlar və sonra, nə varsa, oxucu özü görməli və görünməyəni də özü düşünüb tapmalıdır. Elə bu özəllik, onları rəsm sənətinə çox yaxınlaşdırır. Daha doğrusu, onları birbaşa sözlərlə işlənmiş tablolara çevirir. Deyilməmiş sözlərin qaranlığı bu hekayələrin gündüzünün üzərinə çöküb...

Görkəmli alman yazarı İ.V.Höte deyirdi ki, "Hər kiçik bir durum, hər bir gözqırpımı belə, özündə sonsuz bir dəyər daşımaqdadır; çünki o, bitməz bir zamanı təmsil etməkdədir..."

Flash fiction, yəni ən qısaldılmış, sıxılmış poetik mətnlər-kibriti öykülər də özündə böyük dəyər daşımaqla yanaşı, bitməz-tükənməz sonsuz zamanı da təmsil edir.

Ədəbiyyatın, bədii mətnlərin içərisindəki möcüzələr də bu zamanlarda yaranır...

Esmira FUAD

525-ci qəzet.- 2024.- 9 may,№81.- S.11.