Atalı yetimlərin bədii mənzərəsi

İSİ MƏLİKZADƏNİN "DOLAŞALARIN NOVRUZ BAYRAMI" POVESTİ BARƏDƏ QEYDLƏR

İsi Məlikzadə insanın ən kövrək hisslərini açan və bu kövrəkliyə səbəb olan mənəvi-sosial oyanışı əks etdirən istedadlı yazıçıdır. Onun yığcam və həyati povestləri bir növ Turgenevi xatırladır. Əslində, bu günün özünə və oxucusuna belə əsərlər daha gərəklidir: bədii idrak metodu kimi, ədəbiyyat gördüklərimizin yazıçı təxəyyülü ilə təqdimatıdır. Onun üçün dar, geniş epiklik haradasa həyatın təkrarına gətirir, obrazlar əlacsızlıqdan usanırlar, passivləşirlər. Bu qəhrəmanlar insanların surətləridir və həyati situasiyalarda çox vaxt artıq hərəkətlərə yol verirlər, sanki oxucunun gözünə görümək istəmirlər. Bu gün əksinə olaraq həqiqəti görən İsi Məlikzadə ilk qələm təcrübəsindən son əsərinədək üslubuna sadiqdir. Maraqlı odur ki, o, zahirən həyatın üzündə olanı, hər gün şahidinə çevrildiyimiz, yaxud yanından etinasız ötdüyümüz məsələləri bizdən daha həssas görür.

İsinin "Dolaşaların Novruz bayramı" ("Azərbaycan jurnalı, 1988, №5) lirik-psixoloji povesti mənə imkan verdi ki, onun yaradıcılıq məziyyətinə məhz bu əsərdən başlayım və tarixi xroniki metodu pozum: dünəndən bu günə yox, bu gündən dünənə qayıdım. Əslində, burada həqiqət var: yazıçı ilk əsərindən ya cilalana-cilalana bədii yol keçir, ya da ilk uğurlarından sonra bədii tənəzzülə uğrayır. Məncə, əgər yazıçı enişi-yoxuşu birnəfəsə qalxırsa, onda, bir növ, bədii materiala yanaşmada robotsayağı nəfəs var. Onun üçün yazmaq vərdişi əsas amildir. Belələri isə yolun hansısa dayanacağında ilişib qalır, nəticədə onun yaradıcılıq psixologiyası tədqiqatın diqqətindən yayınır. İsi Məlikzadə yaradıcılıq üslubuna görə fərdi dəsti-xəttə malikdir və yuxarıda dediyimiz kimi, in-sanın əxlaqi duyumundan və fəaliyyət damarından keçən prosesləri lirizm mizanı ilə təsvir edən yazıçıdır. Necə ki, bu povest bizi hətta daha irəliyə - müharibədən sonra cəmiyyətdə əyilməyə, aldatmağa, xidməti vəzifələrin şəxsi maraqlara xidmətinə və s. sosial bəlaların qanad taxdığı dövrə aparır. Hər halda internat məktəbinin atalı şagirdlərinin ilişdiyi ədalətsizliklərin daşıyıcıları 60-80-ci illərin vətəndaşlarıdır və bu illərin havasında tərbiyələniblər. Mən bu üçlüyün xətti istiqamətini "Kövrək qanadlar", "Günəşli payız", "Gümüşgöl əfsanəsi" əsərlərindən götürürəm. "Dolaşaların Novruz bayramı"nın övladları kimlərdən törəmişlər? Onlar davadan sonra əlləri çörəyə çatan, özləri üçün yaşamaq ehtirasını həyatda qazanan adamların uşaqlarıdır. Bu ataların əsl ataları bizə tanış olan Cəbrayıl və onun yaşıdlarıdır. Acınacaqlıdır ki, onların belindən gələn kişilər Qurban və Qumralın, Həsən və Hüseynin, Köçəri və Savalanın, Ceyhun və Vasifin atalarıdır. Bu ataların taleyi əsərin epik təsvirində özlərinə yer tutmamışlar. Yazıçının müvəffəqiyyəti və onun özünə xas məziyyətidir ki, bu atalar epizodik, amma yadda qalan təmasla keçirlər. Sanki dünyaya gətirdikləri uşaqlarının taleyinə biganə qalmaq əzabının ağrısından bircə dəfə gözə dəyirlər. Hətta verdikləri vədlərinə əməl eləmirlər. Hətta atalı yetimləri birləşdirən internat məktəbində gözə dəyən Nəsib də, Bulud da, Sultannisə də tərbiyə verdikləri uşaqların dədələrindən fərqlənmirlər. Yazıçının bir aydın niyyəti: "atalar və uşaqlar" paralelinin heç vaxt birləşməyəcəyini ayrıca deməliyik. İnternat məktəbinə düşən günahsız, əqli və fiziki cəhətdən sağlam balalarda təmizlik də, qeyrət də, incə hisslər də, hətta təkəbbürlülük və kobudluq da var. Güman ki, buranı bitirəndən sonra həyata atılacaqlar. Amma hökumətin olan məktəbdə uşaqlar da rüşvətxorluqla, ədalətsizliklə üzbəüz dayanmışlar. Vaxtilə milis sistemindən qovulan, indi yetimlərin məktəbində işləyən Bulud yoxlama niyyəti ilə məktəbə ayaq açan milis işçilərinə Qənimətin bəslədiyi quzusunu kəsib yedizdirir. Aşpaz Münəvvərin təəssüfü:

"Əlləri qurusun Buludun, qonaqlara yedizdirməyə bir ayrı şey tapmırdı? Onu ayağa qaldıranacan yazıq uşaq nə qədər əziyyət çəkmişdir. Əmziknən saxlayırdı onu". Münəvvər xala Qənimətin saçını tumarladı, yupyumşaq səsi ilə elə bil oğlanın başını ağappaq, yupyumşaq, yüpyüngül qar yağırdı. "Qurbanın olum, keç xalanın günahından, vallah qanmamışam, elə bilirəm Bulud mənim, - istədi desin "doğmaca balamın başını kəsib", amma belə deməyə utandı, çünki balası yox idi. Dedi: "Bulud mənim başımı kəssəydi, bundan yaxşı idi".

Bu, qadın etirafıdır və quzunun başını kəsməsiylə özünün başının kəsilməsini eyniləşdirən Münəvvər də povestdə zərif işıqla nəfəs alan surətdir. Bu epizod əsas aparıcı motivdir və sanki bu uşaqları - quzu təkin bərkiməyən, dərisindən çıxanları gələcək necə qarşılayacaq? Axı, bu haqsızlıq körpüsünü uşaqların beyninə, qəlbinə tuşlayanlar elə "Məni qoruyan milislərimdir".

Bu epizoda diqqət edək: "Yaşlı milis işçisi kibrit çöpü ilə dişlərini təmizləyirdi. Cavan milis işçisi gözlərini zilləmişdi Buludun ağzına. Hərdən sinəsini qabardır, güclə nəfəs alırdı, görünür yediyi ağırlıq edirdi ona. Heç səhəri Ceyhunu sorğu-suala tutmamış təkəbbürlü, ədalı milis işçisinə oxşamırdı - boşalmışdı, sustlaşmışdı, gözləri axırdı".

Povestin ən həyati və kövrək səhifələrinin qiyməti təkcə onda deyil ki, ciddi sosial problemlərə toxunulub. Sosializmdə anadan olmuş, oxumuş və işləmiş bəzi şəxslərdə mühit lazımi əxlaqi hiss aşılaya bilməyib və vəziyyət o yerə gəlib ki, öz ciyərparalarını gətirib internat məktəbinə qoyub biryolluq gediblər. Elə bil ki, akvariumdan çıxardıb balığı dənizə buraxırıq, orada yaşaya biləcəklərmi?.. Şübhəsiz ki, hamısı yox.

Povestdə ən zərif, yaz otu kimi - hələ dəryaz ağzında biçilməyən otun qoxusunu verən və bu qoxuyla uşaqlıq xatirələrimizi oyadan epizodlar, duyğuların kövrəkliyi necə də canlıdır. Həsənin qardaşı Hüseynə hər gecə uydurduğu nağıllar və bu nağılların özü kimi hər iki uşağın tale izlərinin fəhm duyğusu, Qumralın qardaşı Qurbandan böyüklərin əlinə aldığı çantadan istəməsi və bu arzu üçün yük daşıması, pul yığması. Və bir də "kassasının" Savalanın oğurlaması, bunun faş olması, amma Qurbanın guya kassanı özü bağışlaması, Ulduzun Vasif üçün yanıqlı-yanıqlı kaman-çanı çalması.

Bir kövrək epizoda qayıdaq: "Ulduz ağzını dəmir şəbəkəyə yaxınlaşdırıb dedi: Vasifçik. Bir oyun havası qoşmuşam səninçün. Sənin adını qoymuşam havaya: "Vasifi". Qulaq as, gör sümüyünə düşür?"

Çaldı. Bir az ağır idi, qoca havasına da oxşayırdı, mahnıya da, amma yapışıqlı idi. Bir-iki uşaq düşdü ortalığa, qalanları da çırtıq vurdular. Oynayanlar Vasifin dövrəsində fırlanırdılar. Vasif də qara gözləriylə gülümsəyə-gülümsəyə gah Ulduza baxırdı, gah da uşaqlara. Öz havasına özü də oynamaq istəyirdi, ancaq utanırdı - bu vaxtacan qol götürüb oynamamışdı. Uşaqların içərisinə hamıdan sonra gələn dağuşağı Əhsənin saf ürəyi, sadə səsi dilindən düşməyən bir mahnıda unudulmur:

Nə gəzirsən, qoca qartal,Dağlar qoynunda, qoynunda,

Dərdin alım, dərdin alım.

Bala gördüm anasının

Ağlar, qoynunda, qoynunda,

Dərdin alım, dərdin alım.

Və bu da dağ uşağının faciəli ömrü...

İsi Məlikzadə povestdə kövrək və zərif səhnələri mənəvi-sosial ədalətsizliklərlə müvazi aparıb. O burada istedadla maraqlı həyati lövhələr, həyata bələdlikdən, həssas müşahidəçilikdən irəli gələrək bu atasızları bütün varlığıyla işıqlandıran Fəxrəddin müəllim surətini yaradıb. Əslən müəllim ailəsində doğulan (onun atası da bir vaxt bu məktəbdə işləyib) Fəxrəddin müəllim incə qəlbli, namuslu ziyalıdır. Uşaqları başa düşür, onların tale ağırlığına tab gətirməyib hətta məktəb direktorluğundan getmək istəyir. O, bunu bacarardı, ancaq bir hiss önünü kəsir: "Əgər mən də uzaqlaşsam burdan, bu uşaqların taleyi necə olar?" Əslində, sual yazıçının qəlbindən keçir. Fəxrəddin müəllim üzünü valideynə tutub deyir: "Uşaqlarınızı ora-bura səpələməyin. Ən müasir, işıqlı, yaraşıqlı məktəb, yataqxana doğmaca komanı əvəz eləyə bilməz. Uşaq valideyn nəfəsinə qızınmalıdır, ailə içində böyüməlidir. Valideyn şərəfindən məhrum olan uşaq susuz ağac kimidir". Onu da deyək ki, Fəxrəddin müəllim surətinin təsvirində yazıçının epik imkanları çox olsa da, nədənsə xəsislik edib. Bu surət sosial ədalətsizliyin caynağından kənarda dayanır. Valideynlərdən sanki qaçır, bircə Əhsənin atasıyla yaxından görüşüb söhbət eləyir. Təkcə bu ünsiyyətlə qanunsuz qanunu pozur, tab gətirə bilməyəcəyindən ehtiyat eləyir. Xüsusilə, milis işçilərilə ciddi konfliktə girmir. Hətta dayə Nəsib və Bulud ayrı-ayrı məqamlarda mənfi xarakter kimi ondan güclü görünür.

Povestin ümumən bütövlüyü ona da zəmanət vermir ki, yazıçı nəsrin poetik imkanlarına rəğmən, sərt xarakter yaratmaqdan uzaqlaşsın. İnternat məktəbində ona qədər uşaq adı çəkilir, hərəkətləri ilə sanki onlar həqiqətən dolaşalardır və qəfildən uçub gedirlər. Bu rəmzi dolaşalar yerinə düşüb, yazıçı talantıdır, di gəl, hara uçdular bu canlı uşaqlar? Öz kiçik dünyalarının diktəsi necə oldu? Niyə bütün valideynləri dönük çıxdı? Bu mənəvi kövrəkliyə bələnmiş sərtlik lazım idimi? Fəxrəddin müəllim tərbiyəçi kimi süni təsir bağışlamır. Qeyd edək ki, bir sıra nəsr əsərlərində müəllim surətləri xaraktercə kasıb, naqis təqdim olunur: onun işlədiyi mühit də həmçinin, çünki yazıçılar var müəllim-məktəb münasibətlərindən xəbərsizdir, uydurma faktlara daha çox sığınırlar. Bu baxımdan İsi Məlikzadə istisnalıq təşkil etmir. Direktor səlahiyyətində Fəxrəddin müəllim zəifdir, fondadır bir növ. Sanki bu məktəb öz uşaqlarıyla uzaq adada yerləşir. Heç bir pedaqoji mühitlə təması yoxdur. Halbuki bu əlaqəlilik sosial-mənəvi naqisliyin dərinə işləməsini əyaniləşdirərdi.

"Dolaşaların Novruz bayramı" povesti yazıçı İsi Məlikzadənin dəst-xəttində səngiməyən yaradıcılıq yolunun zirvəyə tuşlandığını göstərir.

Allahverdi EMİNOV

Pedaqogika üzrə fəlsəfə elmləri doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2024.- 14 may,№83.- S.11.