İstiqlala inamın bədii-publisistik təcəssümü

MÜHACİR ƏZİZ ALPOUDUN "HƏYATIMIN HEKAYƏTLƏRİ" MEMUAR-ROMANINDAKI "AZƏRBAYCAN DAVASI"

(Əvvəli ötən sayımızda)

Hacı Zeynalabdin Tağıyevin oğlu Məhəmmədi öz memuarında Əziz Alpoud "çox millətçi və yaxşı ürəyi olan bir əsgər" kimi təqdim edir və onunla birgə Xalq Cümhuriyyətinin Lənkərandakı ilk qoşun hissələrinin tərkibində hərbi xidmətdə olduğunu, Məhəmmədin faciəli ölümünü göz yaşı, ürək ağrısı ilə qələmə alır. Doğrudur, bu barədə yazıçı Manaf Süleymanovun və milyonçunun qızı Sara xanımın xatirələrində bəhs edilir, lakin Məhəmmədlə dostluq edən Əziz Alpoudun yazdıqları da maraq doğurur. Lənkərandan silah gətirmək üçün Bakıya yollanan Ə.Alpoud Bakıya yenicə çatıbmış ki, arxasınca ağır xəbər gəlir: "Martın 15-i ərəfələriydi, Lənkərandan ağır bir xəbər gəldi, Məhəmməd Tağıyev intihar etmişdi. Tabutu Bakıda gözləməliydim. Qətiyyən inanmırdım, sevimli, təmiz, vətənpərvər dostumun ölümünə. Məhəmmədin tabutunu gətirən dostlarımız hadisəni danışdılar, bir axşam dostlar oturub, bəxt-tale haqqında söhbət edirlərmiş və bir rus ədibinin anlatdığı bir hadisəni təqlid edirmişlər. İlkin təcrübəyə Məhəmməd başlayır. Tapançanın topundan bütün güllələr çıxarılmış və yalnız biri saxlanılmışdır. Sonra bəxtə-bəxt təcrübəsinə başlamazdan əvvəl, əli ilə tapancanın topunu sürətlə fırlatmış və tapançanın lüləsini gicgahına diriyərək tətiyi çəkmişdir. Beləcə, yazıq Məhəmməd də oyuna aludə olaraq tətiyi çəkmiş və əcəl onu məhz həmin gülləyə tuş gətirmişdir. Təbii ki, yazıq uşağı bu oyuna qatan dostlar günahkardır. Nooldusa, məmləkətimizə oldu, dəyərli, milliyyətçi bir gəncimizi itirdik. Hansı milyoner bir uşaq isti yuvasını atıb, Lənkəran obalarında, əsgərlərlə bir yerdə yumşaq yastıq yerinə başının altına yük torbası qoyardı... Məhəmmədin tabutu evlərinin geniş, böyük və bəzədilmiş salonuna qoyulmuşdu. Hər tərəf matəm içindəydi. Nəhayət, dəstəmiz tabutu qəbiristanlığa apardı. Bir yaylım atəşi... və Məhəmmədi məzarda dəfn etdik.

Memuarda Topçubaşılar haqqında yazılanlar da diqqətçəkicdir. Ə.Alpoud "uşaqlıq yoldaşım Ələkbər Topçubaşı" ilə görüşlərindən söz açır, daha sonra yazır: "Şillerin "Çin Şahzadəsi Turanqız" adlı əsərini dilimizə çevirdim. Ayrıca "Zəfər" qəzetinə "Qızıl Asminok" başlıqlı, 22 səhifəlik yazımı təqdim etdim. Soruşanda, "bu gün", "sabah" deyə yubadıldıqca, yazımı geri aldım və dostum Hüseyn Camal Yanara göndərdim. O da Sara Topçubaşının əri Əli Əşrəf Kurdəmir vasitəsilə "Vətən" qəzetinə göndərərək orada nəşr etdirmişdir. Rusiya imperializminə qarşı bir yazıydı: qoy bu qızıl canavarı hamı tanısın, eyni zamanda alnımın təri ilə qazandığım puldu". Göründüyü kimi, bu qeydlər, həm də Əziz Alpoudun yaradıcılıq sahəsindəki fəaliyyətini dəyərləndirmək baxımından da yaxşı tutarqadır.

Bu qəbildən olan misalların sayını artırmaq olar. Məqsədimiz memuara təkcə mütaliə niyyəti ilə oxunan maraqlı bədii-sənədli əsər kimi yox, həm də tədqiqat mənbəyi kimi yanaşmağın vacibliyini diqqətə çatdırmaqdır. Bu mülahizə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qorunub saxlanılması üçün həyata keçirdiyi islahatlarla, o cümlədən, ordu quruculuğu sahəsində, erməni iddialarına qarşı həyata keçirilən tədbirlərlə, əsərdə adları çəkilən digər tarixi şəxsiyyətlərin həyat və fəaliyyəti ilə bağlı fikirlər, həmçinin Azərbaycanda, Rusiyada, Türkiyədə baş verən mühüm ictimai-siyasi hadisələrlə əlaqədar müəllifin irəli sürdüyü mühakimələr üçün də keçərlidir.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından, istiqlal qurbanlarından olan Nəsib bəy Yusifbəylinin işıqlı siması Əziz Alpoudun xatirələrində ustalıqla canlandırılır. Əziz tələbə ikən, hərbi xidmət zamanı, daha sonra toy məclisində Nəsib bəy Yusifbəyli ilə görüşlərini xoş və unudulmaz xatirə kimi yada salır. Latın əlifbasına keçidlə bağlı problemin həllinə Nəsib bəyin diqqət və qayğı ilə yanaşdığını qeyd edir: "Nəsib bəy bizə bu məsələni Vəkillər Heyətində müzakirə edəcəyinə söz verdi. Həqiqətən də, sözünün üstündə durdu. Bir ara da bununla bağlı Maarif Nazirliyində komissiya yaradıldığını və toplantı günü üçün təkliflərin hazırlanmasını xahiş etdi. Çox sevindim".

Ə.Alpoud müəyyən məsələlər barədə N.Yusifbəyli ilə razılaşmasa da, onu "çox təmiz bir vətənpərvər, millətçi və türkçü" kimi dəyərləndirir.

Müəllif Azərbaycanın görkəmli ədibi, ictimai-siyasi xadim, mollanəsrəddinçi, istedadlı publisist Ömər Faiq Nemanzadəni türkçü ziyalı olan atasının qonağı kimi öz evlərində gördüyünü xatırlayır: "Neçə yaşımda olduğumu indi dəqiq xatırlamıram, bəlkə dörd, bəlkə də beş... Amma ildə bir neçə dəfə bizə gələn "əmi"mi yaxşı xatırlayıram. Atam yaşda, atam kimi uca boylu... Amma atam qarayanız, o isə kürəndi. Gözlərinin rəngi, bəlkə yaşıl, bəlkə də mavi idi... Amma üzünün seyrək çopurları yadımda yaxşı qalıb. Bizə gələn başqa əmilərdən çəkinirdim. Fəqət onun səsini eşidər-eşitməz, içəri qaçıb onu salamlayırdım. Hələ məni götürüb, havaya qaldırmasından ləzzət alırdım, sanki yelləncəkdə ən uca nöqtəyə qalxmış kimi olurdum, həyəcandan nəfəsim tıxanırdı. Aşağı enəndə hər ikimiz qəhqəhə çəkib gülürdük".

Heç şübhəsiz ki, Əzizin gələcək taleyində, əqidəsinin formalaşmasında bu cür görüşlərin böyük təsiri olmuşdur.

Əsərdə Azərbaycan istiqlal mücadiləsi tarixində özünəməxsus və şərəfli yeri olan Nağı Şeyxzamanlı obrazı kifayət qədər əhatəli və dolğun təqdim edilib. Müəllif yazır ki, Nağı Şeyxzamanlı ortatəhsilli olmasına baxmayaraq, ağıllı və cəld bir gəncdi. Gəncəli və Nəsib bəyin ailəsiylə köhnədən yaxın olması onu Azərbaycanın Milli Əmniyyət Nazirliyinə gətirmişdi. N.Şeyxzamanlı Milli Təhlükəsizlik təşkilatının rəhbəri olduğundan onu xüsusi xidmət orqanları axtarır. Bundan xəbər tutan və Nağı bəyin güllələnəcəyini bilən Əziz Alpoud vaxt itirmədən onlara gedir, məsələni danışır və N.Şeyxzamanlını Mərdəkandakı bağ evinə qaçırır. Memuaristin həyəcan və təlaşla yazdıqları oxucuda əsərə marağı artırır və o, hadisələrin axarını diqqətlə izləməyə davam edir: "O gecəni Nağı bəy orada keçirtdi. Nə yaxşı ki, mənə qulaq asmışdılar. Sən demə, elə mənim düşündüyüm kimi də olmuşdu. Gecə rusların gizli təşkilat adamları Nağı bəyi evində axtarmışdılar. Orada kimisə tapa bilməyib, Əli bəygilə dəymişdilər. Səlimə ilə Əli bəy gələnlərlə danışmışdılar və demişdilər ki, Nağı bəyin haraya getdiyini bilmirlər, üç gündən bəri evə gəlməyib. Başında bir qəza olduğundan çox narahatdırlar. Və beləcə gələnləri aldatmışdılar". Bu hadisənin üstündən xeyli keçəndən sonra Əziz Alpoud qohumu Nağı bəylə təsadüfən Trabzonda görüşür. Bir müddət sonra N.Şeyxzamanlı İstanbula köçməli olur.

Bədii-publisistik əsərdə Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucularından olan, onun ilk Baş naziri, görkəmli dövlət xadimi Fətəli Xan Xoyski haqqında məhəbbətlə söz açılır, onun böyük diplomat, mahir təşkilatçı, cəsarətli siyasətçi, vətənpərvər ziyalı olduğu ibrətamiz və inandırıcı faktlarla göstərilir. Ə.Alpoud F.Xoylunu "dünya səviyyəli bir dövlət adamı" deyə xarakterizə edir və onun general Tomsonla bir görüşünü qələmə alır: "Türkiyəli qardaşlarımızın yerinə ingilislər məmləkətimizə girdilər. Amma bu arada komandirləri olan general Tomsona şikayətlər göndərilməyə başladı. İngilis əsgərləri sakit (dinc) durmurlar, sərxoş olub xalqa sataşır, silah satırdılar. Baş nazirimiz Fətəli Xan Xoylu Tomsona müraciətlə burada nə axtardıqlarını soruşmuşdu. Əgər qonaq gəlmişlərsə, dinc otursunlar. Özlərini işğalçı qüvvələr hesab edirlərsə, Azərbaycan İngiltərə ilə müharibə etməmişdir. Dolayısı ilə qanuni bir haqları yoxdur, geri çəkilib getməlidirlər. Tomson özünü haqlı göstərməyə çalışanda da Baş nazirimiz: "Müsafirləri biz sevirik və qonaqpərvərliyimizi də bu günə qədər göstərdik. Ancaq artıq əsgərlərinizin pis hərəkətləri hövsələmizi (səbrimizi) tükəndirdi. Zəhmət olmasa, buradan çəkilin. Əks təqdirdə mən kişilərimizə əmr edərəm, evlərinə çəkilsinlər və sizləri buradan qadınlarımız bayıra atarlar".

Müəllif memuarda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Bakının hərbi general-qubernatoru olmuş general mayor Murad Gəraybəy oğlu Tlexas haqqında ürək yanğısı və qədirbilənliklə söz açır: "Zavallı General Tlexas! Allah qəni-qəni rəhmət eləsin bu Böyük Şəhidə, Quzey qafqazlı qardaşımıza! Çaşqınlıq göstərən hökumətə Milli Məclisdə "Mənə səlahiyyət verin; bircə həmləyə bu oğru, quldur sürüsünü darmadağın edim!" -demişdi. Bu sözləri də onun başını yedi. İşğaldan bir müddət sonra rus çapoulçuları Bakı Opera Teatrı binasında məhkəmə qurdular. Və general Tlexası edama - güllələnməyə məhkum etdilər".

General Tlexasın "Rus kölələri, satılmışlar, rus "hakimləri" ilə birlikdə" hazırlanan edam qərarının elan edilməsi səhnəsi memuarın ən təsirli epizodlarından biri kimi yaddaşlara hopur: "Sən, fəhlə-kəndli düşməni, burjuasan! - deyə ittiham irəli sürəndə, general Tlexas qamətini dikəltdi. Uca boylu, başında qəhvəyi rəngli qaragül papaq, əlini "hakim"lərə doğru uzatdı və qürurla hayqırdı: "Mən nə fəhlə, nə də kəndli düşməniyəm! Burjua da deyiləm. Bütün var-dövlətim, namusum bu şərəfli Azərbaycan əsgərinin hərbi paltarıdır!.."

Əvvəlcədən hazırlanmış edam qərarı oxundu. Bu mərd əsgərin heç tükü də tərpənmədi. Bu alçaqlara qartal kimi yuxarıdan aşağı baxırdı. O anda, bizimlə bərabər, iki qız uşağının da göz yaşı axdı. Onlar general Tlexasın qızları idi... Atalarının məmləkətinə gəlmişdi balaları... Rus əsgərini görəndə, nifrətim də artırdı. Onlara əsgər, ordu deməyə şahid lazım idi. General Tlexas haqlıymış. Bu çəyirtkə sürüsünün qarşısı zorla alınıb, süpürülərək çölə tökülə bilərdi. Amma nə etməli? Olan olmuşdu..."

Bu səhnələr Mirzə Bala Məhəmmədzadənin məşhur "Vətən qaldı" sənədli hekayəsini xatırladır. Şimaldan gələn qara buludların - rus istilasının təqibi müəllifi ölkəni tərk etməyə məcbur edir və çətinliklə də olsa, İran sərhəddini keçir. Rəşddəki çayxanaların birində məktəb yoldaşı Rəşidlə rastlaşır. Rəşid uşaqlıq dostundan Vətəndə baş verən hadisələri soruşur. "Şimdi söylə bakalım, vətəndə nə var? Kimlər sağdır, kimlər ölmüş?

- Ölən ölmüş, qalan qalmışdır, - dedim.

- General Səlimov sağmıdır?

- Öldürdülər...

- Ah... qatillər!.. Pəki, general İbrahim ağa?

- Onu da... - Qaydabaşı?

- Onu da öldürdülər...

- General Haşım bəy nerədə?

- Onu da qətl etdilər...

- General Tlexas?

- Onu da...

- Süleyman paşa?

- Onu da... Onu da...

Bir

az susdu... Dərin-dərin nəfəs alıyordu... Sonra yenə müraciət etdi:

- Nəsib bəy nerədə?

- Bəlli deyil...

- Həsən bəy, Fətəli xan?..

- Öldürmüşlər.

O qızdı:

- Həp öldürmüşlər... Nə var öldürmüşlər... O halda kim qaldı! Üzünə baxdım. Sıtmadan solmuş yanaqlarında göz yaşı vardı.

- Sağ qalan, dedim. Çoxdur...

- Bütün rəisləri məhv etmişlər, bir kimsə ki qalmamış!..

- Xeyr, qalmışdır...

- Kim?..

- Onları yetişdirən Millət... Milləti yaşadan Vətən!"

Əziz Alpoudun istiqlal qurbanlarının və qəhrəmanlarının taleyi ilə yazdıqları nə qədər kədərli, ağır olsa da, bu sətirlərdən də Mirzə Balada olduğu kimi, Vətənin istiqlalı sabahına bir ümid boylanır.

Təəssüflə qeyd etməliyik ki, mühacirət tarixində və irsində ara-sıra nəzərə çarpan, şəxsi mənafedən, əsassız iddialardan, yerliçilik, tayfabazlıq kimi naqis cəhətlədən qaynaqlanan, yaxud partiya mənsubiyyətindən asılı olaraq ortaya çıxan münaqişələrə, ayrı-seçkilik təzahürlərinə, böhtan və qarayaxmalara da təsadüf edilir. Şəfi bəy Rüstəmbəylinin, Xəlil Xasməmmədovun, Mustafa bəy Vəkilovun, Fuad Əmircannın, Saffet Zərdabinin bu istiqamətdə pis nümunəsi, təəssüf ki, Əziz Alpouddan da yan keçməmişdir. Ə.Alpoud əsərində daha çox "Müsavat" partiyasını, onun lideri Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni tənqid edir. Bu cəhd real tarixi vəziyyəti, ictimai-siyasi şəraiti nəzərə almadan, qüvvələr nisbətini dəyərləndirmədən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutunda kimləri isə günahlandırmaq, eyni zamanda Azərbaycan tarixində siyasi çəkisi ilə yox, yalnız bir neçə tanınmış nümayəndəsi ilə yadda qalan, Əziz Alpoudun da üzvü olduğu "Əhrar" partiyasının və özünün xidmətlərini şişirtmək naminə atılan addım təəssüratı yaradır. Bu qısqanclıq, ifrat partiya təəssübkeşliyi aşağıdakı cümlələrdən açıq-aydın hiss olunur: "Əslində, son Azərbaycan Hökuməti də təkcə "Müsavat" deyil, "Ədəmi-Mərkəziyyət" və "Müsavat" partiyalarının qurduqları müştərək bir hökumət idi: Ədəmi-Mərkəziyyət və Müsavat. Lakin müsavatçılar diribaşlıq edir və hər yerdə Müsavat hökumətindən bəhs edirdilər. Bunu özləri üçün faydalı bilmişdilər... Halbuki Yurdumuzu qırmızı ruslara təslim edən də onlardı. Rəhmətlik Tlexas Paşa müsavatın qorxaqlığının qurbanıydı. Allah qəni-qəni rəhmət eləsin general Tlexasa... Beləliklə, hökumətdə iştirak etməyən "Əhrar" partiyasının Yurdumuzu təmsil etməyə daha çox haqqı vardı".

Halbuki Aprel işğalı ərəfəsində bir neçə partiya - "İttihad", sosialistlər və "Əhrar" birləşərək Hökumətə etimadsızlıq göstərmiş və bununla da, 11-ci Qırmızı Ordunun müdaxiləsi günlərində hakimiyyət böhranını gücləndirmişdilər. XX əsrin 20-ci illərində Azərbausanda sovet hakimiuuətinə qarşı mübarizə həm silahlı üsyanlarla, həm də siyasi-ideoloji mübarizə yolu ilə həyata keçirilirdi. Bu mücadilənin iştirakçıları əsasən milli düşüncəli ziyalılar, xüsusi ilə də sovet hakimiyyəti tərəfindən fəaliuuəti qadağan edilmiş partiya və qurumların üzləri idi. Onların arasında "Müsavat" və "İttihad" partiyaları və yaratdıqları gizli təşkilatlar, liderləri daha çox fəallıq göstərirdilər. Ə.Alpoudun müsavatçılarılara münasibəti bəzi hallarda, kin-küdurət, nifrət həddinə çatırdı. O, eyni həbsxanada yatdığı M.Rəsulzadə və Abbasqulu Kazımzadəyə xüsusi diqqət, hətta qayğı göstərildiyini belə yazmaqdan çəkinmir. Kamera yoldaşı ona xəbər verir ki, müsavatçılar zirzəmiyə salmayıblar, həm də yaxşı yemək verirlər. Əziz Alpoud sovetlərin işinə təəccüb qaldığını yazır: "Bu işə çaşdım, doğrusu... Bir tərəfdən Azərbaycan kommunist partiyası köhnə iqtidar partiyası olan "Müsavat"a küfr edir, "xanlar, ağalar partiyası" deyir, o tərəfdən də Müsavatın liderinə və onun yaxınlarına hörmət edir... "Müsavat" hökümətində iştirak etməyi qəbul etməyən bizim "Əhrar" partiyasının ikinci başqanı olaraq, mən və bir çox yoldaşlarım, əllərində heç bir dəlil olmadan soyuq zirzəmidə, yerin altında ac-susuz saxlanılır... Bunun da mütləq bir səbəbi olur... Bir mərdiməzar barmağı var! - deyə düşündüm. Yoldaşım da eyni cür düşünürdü". Ə.Alpoudun M.Ə.Rəsulzadəyə qərəzli münasibəti XX əsrin 20-ci və 50-ci illərindəki müxalif qüvvələrdən heç də geri qalmır, onun Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tarixindəki rolu, yeri təftiş, təhrif, tənqid edilir: "Müsavatçıların başqanı Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin bizləri tərk edib, xəbərsiz olaraq Lahıc kəndinə qaçıb gizləndiyini öyrəndik. O adamdan və partiyasından büsbütün soyudum. Bu kənddə olarkən "Əsrimizin Səyavuşu"nu yazmışdı. Halbuki o, daha əvvəl solçuların yaxın dostuydu. Görəsən, qaçmağın səbəbi nəydi? Bu şəxsin daha sonrakı fəaliyyətində də eyni hal müşahidə edilirdi". Ə.Alpoud hər yerdə və hər fürsətdə, o cümlədən, qəzetlərdə latın əlfbasını təbliğ etdiyini, ona keçməyin zəruriliyini izah edir, başa salır, özünə həmfikir yoldaşlar axtarırdı. Amma bu dəfə də... guya M.Ə.Rəsulzadə bu işə əngəl olur: "Lakin qarşımıza köhnə sosialist "Hümmət" partiyası qurucularından, sonradan isə "Müsavat" partiyasının lideri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə çıxdı. Bu adam "islahatçı" idi. Yəni ərəb hərflərinin qorunub-saxlanılması və nəhayət, öyrənilməsini asanlaşdıracaq bəzi dəyişikliklərin edilməsini təklif edirdi. Bir neçə din adamı da onu dəstəkləyirdi. Bu adamın din ilə əlaqəsi yox idi. Keçmişdən bu yana sosialist partiyalarında çalışmış və bu yolda sonralar məşhur kommunist diktatoru olan Stalin (Cuqaşvili) ilə uzun illər dostluq etmişdi". Memuarist, M.Ə.Rəsulzadədən xoşu gəlmədiyini gizlətmir, bunu açıq-aşkar etraf edir. O yazır ki, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə özünü təbliğ eləmək məqsədilə, Qarsda çıxan "Əkinçi" qəzetinin 10 dekabr tarixli nüsxəsində Ceyhun Hacıbəyli ilə yoldaşlarını - yəni Azərbaycan Milli Komitəsinin fəaliyyətini protest edən bir yazı dərc etdirib. Bundan çox əsəbiləşən Ə.Alpoud "Mücahid" imzası ilə "İnsan haqları və Amerika" adlı bir məqalə yazır və Ceyhun bəy ilə yoldaşlarının milliyyətçi ruslara hansı şəkildə qarşı çıxdıqlarını və necə davrandıqlarını açıqlayır. Sonra da əlavə edir ki, "Hər halda "müsavatçıların" heç də xoşuna gəlməyəcəkdir! Özləri bilərlər!.. Bezmişik artıq!"

Diqqətə çatdıraq ki, memuar müəllifinin Rəsulzadənin əleyhinə yazdığı yersiz, hətta təhqiramiz ittihamların bir qismi kitab redaktə olunarkən ixtisar edilib.

Ə.Alpoud eyni və daha kəskin mövqeyini Mirzə Bala Məhəmmədzadəyə münasibətdə də görürük. Müəllif Rəşdə onlara qonaq gələn Mirzə Bala və silahdaşlarını qayğı ilə qarşıladığını, ailəliklə onların Bakıdan qayıqla necə qaçdıqları, bu zaman dəhşətli fırtınaya düşdükləri, güclə xilas olduqları barədə Mirzə Balanın söylədiyi hekayəti dinlədiyini yazır. Ertəsi gün Mirzə Bala yenə - bu dəfə kiçik bir çamadan və iplə sarınmış yorğan-döşəklə Ə.Alpoudgilə gəlir. Ə.Alpoud bu dəfə kinayə ilə yazır: "Mirzə Bala gətirdiyi yorğan-döşəyə işarə edərək: "Bunları anam mənim üçün öz əlləriylə tikmişdi" - deyəndə, uşaqlar gülümsəyərək üzümə baxdılar: - Dayı, bu qalın döşəyi Mirzə Bala bəy dənizdən sahilə necə çıxara bilib? - deyəndə güldüm: - Özündən soruşun! - dedim". Mirzə Bala ilə bağlı Ə.Alpoudun digər qeydləri də qərəzli və qeyri-obyektiv səslənir. Müəllif onu içkiyə meyilli və satqın adlandırmaqdan belə çəkinmir: "Çox vaxt Mirzə Bala Ənzəlidən dönəndə içkili olurdu... Bir gün Həsən məni görməyə gəlmişdi. Qayıdıb mənə birdən: - Yahu, bu adamı (Mirzə Balanı demək istəyirdi) niyə evinizdə saxlayırsınız?

- Nə olub?! - deyə soruşdum.

- Ənzəlidə Zeynallı qardaşları var. Onlar rus ajanlarıdır. Mirzə Bala onlarla tez-tez görüşür. Bir dəfə onu içirdib və cibindən Bakıdakı müsavatçıların siyahısını oğurlamışdılar... Eşitdiyimizə görə, bununla da on bir nəfər adam güllələndi". Əlbəttə, deyilənlər inandırıcı deyil və Mirzə Balaya münasibətin qeyri-səmimiliyindən qaynaqlanır. "...anladığıma görə, partiyalar nə qədər fərqli də olsa, Vətən və Millət savaşında əlbir olarlar" - yazan Ə.Alpoudun silahdaşlarına yönəlik qeydləri təəssüf doğurur. Şübhəsiz ki, məramı, məqsədi eyni olan, lakin mücadilə üsulu, partiya mənsubiyyəti və məsləki ilə fərqlənən istiqlalçının başqa bir istiqlalçıya belə münasibəti yolverilməz və qəbuledilməzdir. Tək liderlərinə yox, ümumiyyətlə "Müsavat" Partiyasına münasibət memuarda az qala düşmənçilik səviyyəsinə enir. Mirzə Bala "Əhrar" Partiyasını tənqid edəndə Ə.Alpoud bacısı uşaqlarına deyir: "Vecinizə almayın, bu, müsavatçıların xasiyyətidir, eynilə kommunistlər kimi... Hər ikisi də "Bizimlə olmayan bizim düşmənimizdir!" - prinsipinə söykənirlər... Əslində, bilənlər bilir: Müsavatın keçmişdən qırmızılarla yaxınlığı vardı... Çünki bunu hadisələr də təsdiq etmişdi... Belə ki, Sibirə sürgün olunan da bizlərdik. Stalinin xüsusi qatarında qonaq olan da Müsavat başçılarıydı... Finlandiyaya əşyalarıyla, kitablarıyla "qaçan" da onlardı... Burada bir oyun sezirdim, mübarizəmizə mane olmaq!.. Sonralar buna da şahid olduq. Səbəbini də başa düşdük".

Ə.Alpoud müsavatçılardan o dərəcədə şübhələnir ki, "Münhenə - Əbdürrəhman Fətəlibəyliyə yazdığım məktublar ona çatmır. Deyəsən, yenə də "müsavatçılar"ın oyunudur!" - yazır. Hər fürsətdə "Müsavat" Partiyasını tənqid atəşinə tutan Ə.Alpoud onu yeri düşdü-düşmədi ittiham da edir. 1918-ci il Mart qırğını haqqında bəhs edəndə yazır: "İsmailiyə" binasına baş çəkib, vəziyyəti öyrənməyə çalışırdıq. Atışmadan əvvəl "müsavatçılar" əllərindəki bol cəbbəxanadan və silahlardan danışdıqları halda, indi susurdular. Hər tərəfdən bəd xəbərlər gəlirdi, xalqımız hazırlıqsız, əsgərlik görməmiş və silahsızdı. Yaxud Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrünün bütün problemlərini "Müsavat" Partiyası ilə bağlayır: "...Rüşvət, haqsızlıqlar ölkəni bürümüşdü. Xüsusilə, "Müsavat" partiyasına mənsub dəyərsiz əməkdaşların yüksək mövqelərə - xüsusi xidmət və sair vəzifələrə gətirilməsi, xalq arasında narazılıq yaratdığı kimi, işlərin də əksəriyyəti uğursuzluqla nəticələnirdi. Üstündən 40 ilə yaxın vaxt keçir, Ə.Alpoud 1958-ci ildə yazır: "Bir neçə gün əvvəl, Parisdən uşaqlıq yoldaşım Ələkbər Topçubaşı gəldi. Bir toplantı keçirtdi, hamını birliyə dəvət etdi... Müsavatçılar yenə də gerizəkalılıqlarını göstərdilər: "İllah da idarəçilik müsavatda olacaq..." Təbii, heç kəs bunu yaxına buraxmadı. Əslində, Vətənimizi ruslara təslim edən də onlardı!!!"

(Ardı var)

Abid TAHİRLİ

525-ci qəzet.- 2024.- 15 may,№84.- S.12-13.