Çaparaq notlar

Landau - dahi fizik və qadın "ovçusu"...

Lev Landau... Dau...

Onun təkcə təltiflərinin hamısını qeyd etmək üçün bir neçə səhifə tələb olunur. SSRİ EA-nın akademiki, Nobel mükafatı laureatı, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Maks Plank adına medalı laureatı, Frits London mükafatçısı, Lenin mükafatı və üç dəfə SSRİ Dövlət mükafatı laureatı, London Kral cəmiyyətinin üzvü, ABŞ Milli Akademiyasının üzvü, Danimarka Kral Akademiyasının üzvü, Amerika İncəsənət və elm akademiyasının üzvü, Fransa Fizika cəmiyyətinin və London Fizika cəmiyyətinin üzvü... Və Nobel mükafatı laureatı.

Lev Davidoviç Landau 22 yanvar 1908-ci il yanvar ayının 22-də Bakı şəhərində neftçi-mühəndis David Lvoviç Landaunun ailəsində doğulub. Levin anası Lyubov Veniaminovna Qarkavi-Landau ixtisasca həkim idi və bu xanım uzun illər Balaxanıda akuşerka, orta məktəbdə və qadın gimnaziyasında həkim işləmişdi, eksperimental farmakologiyaya aid əsərlər yazmışdı.Landau 1916-cı ildən Bakı yəhudi gimnaziyasında təhsil almış, 14 yaşında ikən Bakı Dövlət Universitetinə iki ixtisas üzrə - fizika və kimya üzrə daxil olmuşdur. O, sonralar fizikanı seçmişdir. 1924-cü ildən Landau təhsilini Leninqrad Universitetində davam etdirmişdir.

1927-ci ildə təhsilini başa vuran Lev Landau Leninqrad fiziki-texniki institutunda elmi fəaliyyətə başlayır. Tezliklə 19 yaşlı Landau Kvant nəzəriyyəsinə öz elmi töhfəsini verir, ilk fundamental tədqiqatları ilə elm aləmində parlayır.

Sonrakı dövrdə Lev Landau Almaniya, Danimarka, İngiltərə, İsveçrədə elmi ezamiyyələrdə olur. O, Berlində A.Eynşteyn ilə tanış olur, Kopenhagendə Nils Borun laboratoriyasında çalışır.

Yaxın ətrafı adətən ona "Dau" deyə müraciət edirdilər.

1932-37-ci illərdə Ukraynada çalışan alimin elmi fəaliyyəti artıq ölkədən kənarda da məşhur idi.

Landau Stalin despotizminin qəti əleyhdarı idi. O, Lenini faşist və avantürist hesab edirdi. Elə bu və digər səbəblərə görə daim xüsusi xidmət orqanlarının nəzarətində idi.

Dau Sovet rejimi ilə heç cür barışa bilmirdi. 1937-ci ildə Pyotr Kapitsanın təklifi ilə Fizika problemləri institutunda nəzəri şöbənin müdiri təyin olunur. Stalin diktaturası əleyhinə yazdığı və tələbələrin paylaşdığı vərəqələrə görə həbs olunur. Bir il həbsdə qalan Landau nəhayət Kapitsanın (və eləcə də Borun) çoxsaylı xahişindən sonra azad edilir.

1943-47-ci illərdə Landau MDU-nin professoru kimi fəaliyyət göstərir.

1945-1953-cü illərdə Landau SSRİ-nin Atom layihəsinin hazırlanmasında iştirak edir.

Görkəmli alim 1956-68-ci illərdə MDU-nin kvant nəzəriyyəsi kafedrasında çalışır, mühazirələr oxuyur.

7 yanvar 1962-ci il tarixdə böyük fizik Moskvada Dmitrovs şossesində avtomobil qəzasına düşür, 59 gün komada qalır. Dünyanın bütün fizikləri və eləcə də həkimləri Landaunun həyatının xilası üçün əllərindən gələni əsirgəmədilər. Landau altı il ölümlə çarpışdı. O, 1962-ci il noyabr ayının 1-də Nobel mükafatına layiq görüldü. Nobel mükafatının təltifi tarixində ilk dəfə olaraq laureata mükafat xəstəxanada təqdim edildi.

Zarafatı çox sevən Landau "zarafat günündə" 1 aprel 1968-ci il tarixdə 60 yaşında ikən vəfat etdi.

P.S. Bir qədər də dahi fizikin ailəsi və şəxsi keyfiyyətləri barədə.

Landau hələ gəncliyində üç "prinsipdən" imtina etmək qərarına gəlmişdi. Bu cəhətlərə daxil idi: evlənməmək, siqaret çəkməmək, spirtli içki içməmək. Ümumiyyətlə, Dau ilk gəncliyində qadınlardan qorxurdu. O, həm də çox utancaq idi.

Amma Lev Davidoviç birinci prinsipi artıq məşhur fizik olarkən pozdu. O, gözəl bir xanımla -Konkordiya Terentyevna Drobantseva-Landau ilə ailə qurdu. Onlar bir "müqavilə" əsasında evlənmişdilər. Yəni nə ər arvadın şəxsi işinə, nə də arvad ərinin şəxsi işinə qarışa bilərdi. Hərə öz həyatını yaşamalı idi. Onlar bütün həyatları boyu bu cür də yaşadılar.

Kora (Dau arvadını belə çağırırdı) ərinə sədaqətli idi. Hətta Dau öləndən sonra bu xanım "Mənim ərim dahidir" adlı üçcildlik memuar da yazdı.

Amma ilk gəncliyində qadınlardan utanan, qorxan Dau evlənəndən bir müddət sonra bütün SSRİ-nin elm aləmində təkcə dahi fizik kimi deyil, həm də dahi "qadın ovçusu" kimi məşhurlaşdı.

Qadınlar da onu, bu zarafatcıl, deyib-gülən və ən əsası da əliaçıq kişini çox sevirdilər. Kora daim ərinə qısaqansa da, hirsini və hikkəsini boğmağa çalışırdı. O bilirdi və daim təkrar edirdi ki, dahi ilə ailə qurub. Amma qadın öz dahi ərini itirəndən sonra onunla bütün müşahidələrini olduğu kimi, vicdanla, real faktlar əsasında qələmə aldı. Adını qeyd etdiyimiz kitabda Landaunun zərif cinsə münasibəti barədə də ətraflı söhbət açılır. Burada heç bir bəzək-düzək yox idi.

Yeri gəlmişkən, dahi fizikin oğlu İqor Lvoviç Landau da (1946-2011) tanınmış fizik idi.

P.P.S. Bakının məşhur "Tarqovıy" küçəsindən keçərkən Nəsimi heykəlinin qarşısındakı yeraltı keçidi qalxıb sol tərəfdə qotik üslubunda tikilmiş binanın yaxasından asılmış xatirə lövhəsinə ötəri də olsa nəzər salın...

Yüz yaşlı alim yardıcılığının

çiçəklənmə dövrünü yaşayır

O, dünyanın nəhəng fikir

generatorlarından biridir

Akademik Patonu tanıyırsızmı?

Bu ilin fevral ayında bir neçə gün Ukraynada qalası oldum. Kiyevdə havalar soyuq keçsə də, adamların isti münasibəti qışa meydan oxuyurdu. Bu qədim şəhərdə köhnə dost-tanışlarla görüşdüm. Adətən, başqa şəhərlərə gedərkən teatrlara, muzeylərə, kitab dükanlarına baş çəkirəm. Bu dəfə də adətimə xilaf çıxmadım.

Kiyevdə olarkən Ukrayna Milli Elmlər Akademiyasına getmək arzusuna düşdüm. Vaxtilə bu qüdrətli elm ocağında dəfələrlə olmuşam. Və bu dəfə məqsədim heç də "akademik təəssübkeşlik" səciyyəsi daşımırdı. Doğrusu, fikrim akademiyanın prezidenti Patonla görüşmək, imkan olarsa onunla söhbət etmək, ondan müsahibə götürmək idi. Tanışlarım böyük alimin enerjili fəaliyyətini qeyd etməklə yanaşı, onun vaxt məhdudluğunun ola biləcəyini də qeyd etdilər. Əslində elə mənim də vaxtım çox məhdud idi, Xarkova getməli idim. Ona görə də fikrimdən tez daşındım. Amma bilirəm ki, israrlı olsaydım, bu görüş baş tutacaqdı. İnşallah, qalsın gələn dəfəyə...

Bəs kimdir Paton?

Bilənlər bilir, bilməyənlərin nəzərinə çatdırım ki, Boris Yevgenyeviç Paton 1918-ci ildə doğulub. Bu il bu nəhəng elmi simanın 100 yaşı tamam olur. Onun atası Yevgeni Oskaroviç Paton da görkəmli elm xadimi idi.

Paton 1962-ci ildən UMEA-nın prezidentidir. O, 400 elmi ixtiranın, minə yaxın elmi əsərin müəllifidir. Paton dünya elm və sənayesində metal qaynağı və elektrometallurgiya sahəsi üzrə ən böyük mütəxəssislərdən biri hesab olunur.

Paton həm də böyük təşkilatçıdır. Bu gün onun rəhbərlik etdiyi quruma 160 elmi-tədqiqat institut və müəssisəsi, 180 büdcə təşkilatı daxildir. Akademiyada 40 mindən artıq adam çalışır.

Paton gününün birinci yarısını rəhbərlik etdiyi elektrosvarka sahəsinə, ikinci yarısını isə Akademiyanın ümumi işlərinə həsr edir. Alimin kəşfləri bu gün təkcə fizika sahəsində deyil, geniş bir arenada, habelə tibbi-səhiyyə sahəsində tətbiq olunur.

Boris Yevgenyeviç Paton əsl elm adamıdır.

Hələ ötən əsrdə onu SSRİ EA-nın prezidenti vəzifəsinə irəli çəkmək barədə Moskvada təşəbbüs irəli sürülmüşdü. 1975-ci ildə SSRİ EA-nın prezidenti, məşhur fizik Keldış ağır xəstə olduğuna görə işdən azad olunmağı barədə ərizə yazmışdı.

Ölkə rəhbərliyi Mstislav Vsevolodoviç Keldışın yerini tutmaq üçün layıqli namizəd axtarırdı (Yeri gəlmişkən Keldış milliyyətcə karaim türkü idi). Sov.İKP MK katibi Suslov o vaxt Ukraynaya rəhbərlik edən Şerbitski ilə danışaraq Siyasi Büronun rəyini ona çatdırmışdı. Vladimir Vasilyeviç Şerbitski İttifaq rəhbərliyinin təklifini Patona bildirərkən məşhur alim Moskvaya getməkdən qəti imtina etmişdi. Sonralar Boris Yevgenyeviç bu barədə öz xatirələrində belə demişdi: "Şerbitski məni kabinetinə dəvət etmişdi. Moskvadan gələn təklifi bildirdi. Mən israrla bu təklifdən boyun qaçırdım. O, mənim yanımdaca Suslovla danışmağa başladı. Fikrimi ona bildirdi. Dəstəkdən Suslovun səsi eşidildi: "Necə yəni boyun qaçırır? Axı bu, şəxsən Leonid İliçin təklifidir. Patona deyin ki, o, sabah mənim yanımda olsun". Səhərisi gün mən artıq Moskvada idim. SSRİ EA-nın vitse-prezidenti məni elə vağzalda qarşılayıb MK-nın elm şöbəsinin müdiri Trapeznikovun yanına apardı. Biz üçlükdə "boz kardinalın" yanına getdik. Bir saatdan çox söhbətimiz oldu. Suslov məni nə qədər dilə tutsa da, təklifə razılıq vermədim. MK katibi mənim təpki göstərdiyimi görüb dedi ki, onda hələlik öz işinizlə məşğul olun, biz yenə təkrarən, 9 Maydan sonra görüşüb bu məsələni müzakirə edərik. Mən oradan birbaşa Keldışın yanına getdim. Onunla söhbət əsnasında mənə edilən təklifi bildirdim. Keldış dedi ki, bu təklifi, yəni öz yerimə sənin namizədliyini mən irəli sürmüşəm, yuxarılara da bunu mən bildirmişəm... Qısası, mən yenə təklifi qəbul etmədim... Və az sonra Aleksandrov SSRİ Ea-nın prezidenti seçildi..."

Bax, Paton belə insan, belə alim, bir sözlə belə Patondur.

Paton öz xalqının böyük patriotu, vətənpərvər ziyalısıdır. Krımın Rusiya tərəfindən ilhaqını, Dontskdə gedən savaşı kəskin şəkildə pisləyir.

Bir neçə il öncə alimin qızı vəfat edib. İndi onun yolunun davamçısı qız nəvəsi Olqadır.

Paton bu gün də böyük bir enerji ilə öz fəaliyyətini davam etdirməkdədir.

100 yaşın mübarək, Boris Yevgenyeviç.

Səni ürəyincə yaşayasan.

23.02.18

Psixoloji illüziyalar

Bir dəfə psixoloq dərsdə bir qrupun tələbələrinə bir nəfərin şəklini göstərib deyir ki, bu adama diqqətlə baxın, qatı cinayətkardır, qatilin biridir. Və əlavə edir: "Hə, indi bu fotoya baxıb daha nə deyə bilərsiz bu adam haqda"? Qrupun tələbələri lazım olan bütün mənfi fikirlərini deyir, o adamı şəklinə görə qatı cinayətkar kimi təsvir edirlər.

Həmin müəllim başqa bir qrupda yenə həmin adamın elə həmin şəklini tələbələrə göstərib deyir: "Fotodakı bu adam dahi bir mütəfəkkirdir. İstəyirəm ki, şəklə diqqətlə baxıb bu adam haqda əlavə fikirlərinizi deyəsiz". Həmin qrupun tələbələri şəklə baxıb "dahini" o ki var tərifləyirlər...

...Bir də görürsən ki, hansısa bir "milli caninin" şəkli paylanır və o, müzakirə olunur... bir qismi deyir ki, bunun cinayətkar olduğu üz-gözündən bilinir, o bir qisim deyir ki, bu, dahiyanə adamdır...

Elə həyatda da belədir: "istiqamətvericidən" çox şey asılıdır.

Ta nə deyim?..

Təbliğat və təqdimat çox zaman obyektiv reallığın üstündən xətt çəkir.

Adamlar nədənsə unudurlar ki, hər bir kəs həyatda real "şəklini" öz əməlləri ilə çəkir... Yəni zahirən çox gözəl görünən bir adam mahiyyətcə çox mənfur və idbar, zahirən eybəcər görünən bir başqa adamsa daxilən çox zəngin və müsbət şəxs ola bilər.

Firuz MUSTAFA

525-ci qəzet.- 2024.- 16 may,№85.- S.11.