Füzuli və Azərbaycan
musiqisi
Bu gün Azərbaycan musiqisini və ədəbiyyatını
həm Füzulisiz, həm də Üzeyir Hacıbəylisiz təsəvvür
etmək mümkün deyil. Hər iki sənətkarın Azərbaycan
xalqının mənəviyyatında, tarixində, musiqisində
və ədəbiyyatında xidmətləri misilsizdir.
Müxtəlif əsrlərdə yaşamış iki
böyük sənətkar ülvi, saf məhəbbəti tərənnüm
edən bir əsərdə, "Leyli və Məcnun"
operasında qovuşmuşlar. Bəşər tarixində əbədi
mövzu olan "Leyli və Məcnun" əfsanəsinin
çox qədim olduğu məlumdur. Bu mövzu əsrlər
boyu bir çox sənətkarları həyəcanlandırmışdı.
Bizim Nizami Gəncəvi, hindli Əmir Xosrov Dəhləvi,
özbək Əlişir Nəvai, tacik Cami və
başqaları bunu qələmə almışlar. Lakin
Üzeyir Hacıbəyli Şərqdə ilk opera olan
"Leyli və Məcnun"u yazarkən məhz Füzuli
poemasına müraciət etmişdir. Əvvəla ona görə
ki, Füzulinin poeması doğma Azərbaycan dilində
yazılmışdır, həm də ona görə ki,
şairin qəzəlləri əsrlər boyu
özünün lirikliyi, axıcılığı, ahəngliyi,
musiqiyə yatımlığıyla xalq arasında məşhur
idi. Azərbaycan xanəndələri illər boyu
muğamları oxuyarkən Füzuli qəzəllərinə
müraciət etmişdilər. Füzuli qəzəllərinin
mətnini xüsusi ustalıqla ifa edib dinləyicilərə
çatdıran muğam ustalarımızdan Hacı
Hüsü, Məşədi İsi, Cabbar
Qaryağdıoğlu, İslam Abdullayev, Səid
Şuşinski, Xan Şuşinski və bir çox başqa
xanəndələr məşhur idilər.
Biz Füzuli poeziyasında o dövrün musiqi alətlərinə
və musiqi terminlərinə rast gəlirik. Bu alətlərdən
ney, cəng, ud, qopuz, musiqar, nəfir, tənbur, setar, qanun və
başqa bir çox musiqi alətlərinin adları bu və
ya digər obrazla, təşbihlə, fəlsəfi fikirlə,
estetik təsirlə əlaqədər çəkilir. Məsələn,
ney şairə cavab verərək xəstəliyinin sirrini
açıb söyləyir. Şair də neyin zərif və
incə səsini Leylinin surəti ilə müqayisə edir.
Füzulinin ud aləti ilə söhbəti də fəlsəfi
düşüncələr cəhətdən
maraqlıdır.
Füzuli qəzəlləri sözdə həkk
olunmuş bir musiqi olduğuna görə Azərbaycan bəstəkarlarının
böyük qismi bu poeziyanın əsiri və vurğunu
olmuşlar. İlk növbədə biz Üzeyir bəy
Hacıbəylini göstərməliyik ki, qeyd etdiyimiz
"Leyli və Məcnun" operasından başqa
özünün musiqili komediyalarında dünya şöhrəti
qazanmış "Arşın mal alan"da və "O
olmasın, bu olsun"da şairin poeziyasından geniş
istifadə etmişdir. Bu da bizə haqq və əsas verir deyək
ki, Azərbaycan musiqi teatrının yaranıb
inkişafında şair Füzulinin rolu böyük
olmuşdur. Hacıbəylidən başqa, digər Azərbaycan
bəstəkarları Zülfüqar Hacıbəyli, Müslüm
Maqomayev, Qara Qarayev, Cahangir Cahangirov, Tofiq Quliyev, Süleyman
Ələsgərov, Ramiz Mustafayev və başqaları
müxtəlif janrlarda əsərlər bəstələyərək
Füzuli poeziyasına müraciət etmişlər. Lakin əlbəttə
ki, ən böyük və əhəmiyyətli əsər
Üzeyir Hacıbəylinin "Leyli və Məcnun"
operası olmuşdur ki, biz onun üzərində bir qədər
ətraflı dayanacağıq.
"Leyli və Məcnun" mövzusunda opera yazmaq
fikrinə Ü.Hacıbəyli hələ 1897-1898-ci illərdə
Şuşada yaşayarkən düşmüşdü. Bu illərdə
13 yaşlı Üzeyir Şuşa şəhərində səhnə
həvəskarlarının oynadığı "Məcnun
Leylinin məzarı üstündə" mövzusunda
kiçik bir səhnəni görmüşdü. Həmin səhnədə
məşhur xanəndə Cabbar Qaryağdıoğlu Məcnun
rolunu Füzuli qəzəlləri əsasında ifa edirdi. Bu səhnə
kiçik Üzeyiri elə həyəcanlandırmışdı
ki, bir neçə ildən sonra Bakıya gələndə
onda opera yazmaq fikri daha da gücləndi. Operanın yaranma
tarixini xatırlayan bəstəkar yazırdı:
"Mən xalq yaradıcılığının
klassik nümunələri olan muğamlardan musiqi materialı
kimi istifadə etməyi nəzərdə tutmuşdum. Vəzifəm
ancaq Füzuli poemasının sözlərinə forma və məzmunca
zəngin, rəngarəng muğamlardan musiqi seçmək,
hadisələrin dramatik planını işləyib
hazırlamaq idi". Opera janrının xüsusiyyəti ilə
əlaqədar Üzeyir Hacıbəyli əsərin
librettosunu yazarkən Füzuli poemasının mətnini xeyli
ixtisar etmişdi. Ü.Hacıbəyli Füzuli poemasında
olan bəzi hadisələri, məsələn Məcnunun
doğulmasını, onun atası ilə Məkkəyə
getməsini, atasının məzarı üzərində Məcnunun
naləsini və poemanın axırıncı səhnəsini
verməmişdir. Lakin bununla bərabər, bəstəkarın
yüksək dramaturji hissiyyatı ona Füzuli
poemasının əsas süjet fabulasını, ictimai fəlsəfi,
əxlaqi ideyasını saxlamağa kömək etmişdi.
Ü.Hacıbəyli başqa dövrün sənətkarı
kimi XVI əsrin poemasına öz münasibətini
bildirmiş, məhz ona görə poemadakı Leyli surətini
operaya olduğu kimi yox, daha fəal, öz hüquqsuzluğunu
daha aktiv bildirən qadın obrazı kimi vermişdir.
Ü.Hacıbəyli operanın musiqisində Füzuli
poemasının lirik və romantik ruhunu, ümumi
tonallığını böyük ilhamla verə
bilmişdir. "Leyli və Məcnun" operasında musiqi
poeziyanı rövnəqləndirir, poeziya isə musiqini
yüksəldir. Operadakı xor səhnələri dramaturji cəhətdən
böyük əhəmiyyətə malikdir. Məsələn,
məşhur "Şəbi-Hicran" xoru əsərin
proloqunu təşkil edərək, onun sanki epiqrafı
olmuş və operanın ümumi əhval-ruhiyyəsini
gözəl ifadə edə bilmişdi. Xorun melodiyası,
xalqındır, sözləri Füzulinin Divan"ından
götürülmüşdür.
Şəbi-Hicran yanar canım, tökər qan
çeşmi giryanım,
Oyadar xəlqi əfqanım qara bəxtim oyanmazmı?
Güli rüxsarinə qarşu gözümdən
qanlı axar su,
Həbibim, fəsli güldür bu, axar sular
bulanmazmı?
Bu xorun valehedici melodiyası Ü.Hacıbəylini hələ
seminariya illərində özünə cəlb etmişdi.
Operanın obrazlarının daxili aləmini açan əsas
musiqi materialı muğamlardır. Onlar operada ariyaları,
arioza, reçitativləri, ansamblları əvəz edərək
demək olar ki, bütün iştirakçıların
partiyasında vardır. Ü.Hacıbəyli bu əsərdə
muğamlara və onların şöbələrinə
müraciət edərkən, onlardan kor-koranə istifadə
etməmiş, zəngin muğam xəzinəsindən
yalnız o muğamları seçmişdir ki, onlar müəyyən
səhnələrin ümumi əhval-ruhiyyəsinə və
Füzuli personajlarının xasiyyətinə uyğun gəlsin.
Məsələn, operanın əvvəlində bəstəkar
Leyli və Məcnunun lirik əhval-ruhiyyəsinə uyğun gələn
"Mahur-Hindi" və "Segah" kimi açıq ruhlu,
lirik xasiyyətli muğamlardan istifadə etmişdir.
"Mahur Hindi" muğamında Füzulinin və
Hacıbəylinin Məcnunu bu misraları oxuyur:
Yandı canım hicri ilə vəsli-ruxi-yar istərəm,
Dərd-məndi-firqətəm, dərmani-didar istərəm.
Bülbülü-zarəm, deyil bihudə əfqan
etdiyim,
Qalmışam nalan qəfəs qeydində, gülzar
istərəm.
Leyli isə ona belə cavab verir:
Eşq daminə giriftar olalı zar olubam,
Nə bəladır ki, ona böylə giriftar olubam,
Qüdrətim yox ki, qılam kimsəyə şərhi-qəmi-dil,
Öylə kim arizeyi-hicrlə bimar olubam.
Gələcəkdə Leyli və Məcnunun
partiyalarında yalnız qüssə, kədər hisslərini
doğuran muğamlar səslənir. Artıq sonrakı pərdədə
Məcnunun atasının nigarançılığı ilə
əlaqədar "Çahargah" ladının həyəcanlı
intonasiyaları bu səhnənin lirik əhval-ruhiyyəsinə
təzad gətirir. Bu səhnə gələcək faciənin
ekspozisiyası kimi səslənir.
Dramaturji cəhətdən operanın sonrakı pərdəsi
Leylinin atasının Məcnunun elçilərinə rədd
cavabı verməsidir. Bu səhnədən sonra "Kürd
Şahnaz" muğamında Məcnunun partiyası səslənir.
Burada onun iztirabları, dərin ümidsizlik hissləri
verilmişdir. "Kürd- Şahnaz" muğamı
üstündə Məcnun bu qəzəli oxuyur:
Ya rəb, bəlayi eşq ilə qıl aşina məni,
Bir dəm bəlayi-eşqdən etmə cüda məni!
Az eyləmə inayətini əhli-dərddən,
Yəni ki, çox bəlalar mübtəla məni!
Olduqca mən götürmə bəladan iradətim!
Mən istərəm bəlanı, çün istər
bəla məni.
Bu pərdə İbn Səlama ərə verilmiş
Leylinin "Qatar" muğamında oxuduğu solosu ilə
bitir. Dramatik cəhətdən çox gərgin, zildə səslənən
bu partiyada Leylinin hədsiz dərdi, fəryadı əks
edilmişdi. Leyli "Qatar"da -
Xilafi-rəyim ilə, ey fələk mədar etdin!
Məni gül istər ikən mübtəleyi-xar
etdin, - oxuyur.
Sonrakı pərdələrdə Məcnun
"Bayatı-Şiraz", "Şüştər",
"Bayati-Kürd" kimi muğamlar ilə xarakterizə
edilmişdi. Səhra səhnəsində Məcnunun əzab və
iztirabları əsasən qəmginlik doğuran
"Bayatı-Şiraz" muğamı ilə ifadə edilir.
Bu səhnəyə böyük təzad gətirən mərd
xasiyyətli və marş ritmli Nofelin partiyasıdır ki,
"Heyratı" zərb muğamı ilə verilmişdi.
Bu cür təzad yaradan digər hissə Məcnunun Leyli ilə
İbn-Səlamın toyunda oxuduğu "Şüştər"
muğamıdır.
Curmimiz noldu ki, bizdən eylədin bizarlıq?
Biz qəmin çəkdik, sən etdin özgəyə
qəmxarlıq.
Sizdə adət bumudur, böylə olurmu yarlıq?
Hanı, ey zalım, bizimlə əhdü peyman etdiyin?
Bu hissədən sonra həmin muğamın əsasında
Leyli ilə İbn Səlamın dueti səslənir. Son pərdədə
taleyindən şikayət edən Məcnun özünün qəm-qüssəsini
"Bayatı-Kürd" vasitəsilə izhar edir.
Aşiq oldur kim, qılar canın fəda cananına,
Meyli-canan etməsin hər kim ki, qıymaz canına.
Əgər əvvəllər xanəndələr tərəfindən
oxunan bu muğamlar konsert ifasında mücərrəd bir
halı, əhval-ruhiyyəni, məsələn, məhəbbəti,
sevinci, kədəri ifadə edirdilərsə, bu operada həmin
muğamlar əsərin ümumi məzmununa tabe olaraq, ilk dəfə
səhnədəki hərəkətlə, aktyor oyunu ilə
birləşərək, operanın məzmununun
açılmasına, onun əhval-ruhiyyəsinin əks edilməsinə
kömək edən musiqi vasitəsi olmuşdu. Bu da,
şübhəsiz, "Leyli və Məcnun"
operasının əsas müvəffəqiyyətlərindən
sayıla bilər. "Leyli və Məcnun" operasında
Ü.Hacıbəylinin özünün bəstələdiyi
musiqi parçaları orkestr üçün
yazılmış hissələr, muğamların girişi və
sonluqları, son pərdələrə yazılmış
giriş musiqisindən ibarətdir. Bu hissələr o qədər
xalq musiqi ruhuyla aşılanmış və onun nümunələriylə
üzvi vəhdət təşkil etmişdi ki, onları
klassik muğam və təsniflərdən ayırmaq çətin
idi. Bu da bəstəkarın artıq ilk əsərində
xalq musiqisinin lad-intolnasiya əsasına sərbəst yiyələnməsini
sübut edir.
Füzuli poemasının əsasında Hacıbəylinin
"Leyli və Məcnun" operasının əhəmiyyəti
Azərbaycan musiqi tarixində oynadığı misilsiz rolu ilə
məhdudlaşmır. Onun bir sıra Şərq
xalqlarının professional musiqi mədəniyyətinin
yaranmasında da mühüm rolu olmuşdur. Hələ
inqilabdan əvvəl Azərbaycan artistləri bu operanı
Zaqafqaziyada, Orta Asiyada, İranda göstərmişlər. Hər
yerdə bu əsl Şərq operası böyük hərarətlə
qarşılanmışdı. Məhz bu operadan sonra Özbəkistanda
da həmin ərəb əfsanəsi mövzusunda "Leyli və
Məcnun" operası yaranmışdı. Bu gün biz
Şərqdə ilk opera olan "Leyli və Məcnun"a
musiqimizin ilkin və ibtidai mərhələsi kimi deyil, həmişə
yeni, müasir səslənən ölməz sənət əsəri
kimi yanaşırıq. Buna da səbəb XVI əsrdə
yaşayıb-yaratmış Füzuli dühası ilə XX əsrin
klassiki Üzeyir bəy Hacıbəyli dühasının
"Leyli və Məcnun"da üzvi vəhdətdə birləşməsi
və qovuşması olmuşdur.
Zemfira SƏFƏROVA
Akademik, Əməkdar Elm Xadimi