MİSMARLA AĞAC QABIĞINA YAZILANLAR
O vaxt cavan olsa da, dost-tanışlarının sadəcə
sayı çox deyildi, dairəsi də xeyli geniş idi. Moskva
və Leninqrad həyatı, ədəbi dairələrə
daim can atması, Böyük Sovet və Ədəbiyyat
ensiklopediyaları ilə əlaqələri, rəsmi sənədlərin
tərcüməçiliyi ilə məşğul olması
onu ictimai-siyasi gedişata da
yaxınlaşdırmışdı. Ona görə repressiya dəhşətlərini
təsvir edən Ədəbi İttihamnaməsində
yalnız öz macəraları deyil, dövrün
burulğanlarına uğramış bir çox
başqalarının da pərişan sərgüzəştləri
əks olunmaqdadır.
Bu kədərli qatarda Serqo Orconikidze və onun nəslindən
Əkrəm müəllimin tanıdığı insanlar da
var, şəxsən bələd olduğu Avel Yenukidze
(1877-1937) də, tələbə yoldaşı Andrey
Şavişvili də. Əkrəm Cəfər buna da diqqət
yönəldir ki, kod adı "Stalin, stalinizm" olan siyasi
repressiyalar dövlət siyasəti olaraq istisnasız
bütün sovet xalqlarına qarşı yönəlmişdi.
Amma söz yox ki, bu əsnada əlində imkan olan qatillər
fürsətdən istifadə edərək şəxsi
intiqamlarını da alırdılar. NKVD-yə
daraşmış ermənilərin bizdə - millətimizin
seçmə övladlarına etdikləri kimi, ya Mircəfər
Bağırovun onsuz da insan üyütməkdə pərgar
olan sovet cəza ətçəkəninin yaratdığı
girəvədən yararlanaraq bir silsilə öz şəxsi
düşmənlərini xüsusi qəddarlıqla aradan
götürməsi kimi. Stalin gürcü idi, amma eyni
müdhiş zülm gürcülərin də başına gətirilmişdi.
Sürgün yoldaşlarından birinin onunla dərdləşməsini
də Əkrəm Cəfər "Cəlladnamə"sində
əks etdirir:
Orconikidzenin ailəsindən
Bir müəllim mənə ah çəkib dedi:
"Qırdı nəslimizi Cuqaş, nəhayət,
Serqonun da başın o timsah yedi".
Bu Koba, bu kobra Cuqaşvilidə
Doğma xalqına da məhəbbət yoxdu.
Özgələri qırdı, bu, öz yerində,
Gürcü xalqına da qan uddururdu.
Örnək olaraq Əkrəm Cəfər Avel
Yenukidzeni də xatırladır və mühüm bir məqamı
da qabardır. Məhvetmələrin bütün digər səbəblərinin
üstünə gələn, hərdənsə lap elə
birinci yerdə dayanan qısqanclıq, rəqib kimi baxmaq,
özündən hansı cəhətləriyləsə
üstün görünəni heç vəchlə həzm
edə bilməmək.
Nədən məhv edildi bəs Yenukidze?
Avel Yenukidze vuruldu neçin?
Hansı cinayətin sahibiydi o,
Nə oldu təqsiri o bolşevikin?
Bu görkəmli xadim, bu inqilabçı
Məhbəslər, sürgünlər, Sibirlər
görmüş,
Bu mətin leninçi, dönməz, mübariz
On dəfə dirilmiş, on dəfə
ölmüş.
Bakı fəhləsinin yaxın dostunu
Tutub birdən-birə elədilər yox.
Çünki inqilabi fəaliyyəti
Cuqaşdan qabaqda, Cuqaşdan da çox.
Avel Yenukidzenin inqilabçılıq yolunun
başlanğıc illəri daha çox Bakı ilə
bağlı olmuşdu. Onu dindirən müstəntiqlərə
Yenukidze həbsinin əsl səbəbini
açmışdı ki, Stalin Kamenev və Zinovyevi mühakimə
edib güllələtmək istəyəndə mən onu bu
fikrindən daşındırmağa çalışdım.
Dedim ki, Soso, mübahisə eləmirəm, onların sənə
ziyanı dəyib, amma buna görə artıq kifayət qədər
kötək yeyiblər, onları partiyadan
çıxarmısan, həbsdə saxlayırsan,
uşaqları acdır, onlar da sənin-mənim kimi köhnə
bolşeviklərdir, onların qanını tökmə! O mənə
elə zəhmlə baxdı ki, elə bil doğma
atasını öldürmüşəm. Qayıtdı ki,
Avel, yadda saxla, kim mənimlə deyilsə, mənim əleyhimədir.
Yenukidzeni həbs edərək onun boynuna vətənə
xəyanət və casusluq ittihamını qoyurlar, lap
ikrahedici alınsın deyə onu həm də azyaşlı
qız uşaqlarına cinsi təcavüz etməkdə
günahlandırırlar.
Stalinin belə amansızlıqla davrandığı
Yenukidze onun həyat yoldaşı Nadejda Alliluyevanın xaç
atası olmuşdu. Avel Bakı proletariatı ilə sıx
bağlı idi, çalışdığı Tiflis dəmir
yolu idarəsindən ilk dəfə 1898-ci ildə
Bakıdakı dəmir yolu deposunda işləməyə gələn
Yenukidzenin inqilabi fəaliyyəti sonralar daha çox elə
buralarla bağlı oldu, Azərbaycanda da "Abdul" adı
ilə tanındı, bu həm də oldu onun partiya ləqəbi.
XX əsrin əvvəllərindəki hər növbəti
sürgünü və həbsindən qurtulunca təzədən
Bakıya qayıdır, burada yolunu davam etdirirdi.
Sonralar Kremldə SSRİ Mərkəzi İcraiyyə
Komitəsinin sədri vəzifəsinədək yüksələn
Yenukidzeni, "Pravda" qəzetinin 1937-ci ilin 20 dekabr
sayındakı yazısına görə, guya 4 gün əvvəl
güllələmişdilər. Lakin danılmaz sübutlar
qalır ki, əslində bu qətlə artıq avqustda əncam
çəkilibmiş.
"Cəlladnamə"sinin bu hissəsinə ilk
yazdığından 40 ildən də çox keçərkən
Əkrəm Cəfər bir də qayıtmışdı.
Hirs həmin hirs idi, soyumurdu və
qayıdışının səbəbi o idi ki, azərbaycanca
"Kommunist" qəzetinin 1987-ci il 14 may nömrəsində
Avel Yenukidzenin 110 illiyi münasibətilə dərc edilmiş
"Xalqın mübariz oğlu" sərlövhəli məqaləni
oxumuşdu, repressiya zərərdidələrinə xas səbirsizliklə
yaddaş təzədən qövr eləmişdi və həmin
məqalənin müəllifi Cənnət İslamzadəyə
ünvanladığı "Yenukidzenin edamı" adlı
ayrıca şeir yazmış, sonra bunu da poemasının
uyğun səhifələrinin arasına qoymuşdu.
Əkrəm Cəfər bu şeiri qələmə
alanda artıq Sovet İttifaqında başqa küləklər
əsirdi, Kreml səviyyəsində aşkarlıq siyasəti
elan edilmiş və Xruşşovun Stalin və Beriyanın
aradan götürülməsindən sonra
başlatdığı yumşalma dövründən də
açıq və miqyaslı şəkildə dünən təftiş
edilir, gizli qalan çox mətləblər söylənir,
yazılırdı. Əkrəm Cəfəri isə təmin
etməyən hətta indi də yarımhəqiqətlə
kifayətlənmək təşəbbüsləri idi.
Əvvəlcə nə yazıldığını
bilməkçün qəzetin həmin sayını
açıram.
Həbsi, güllələnməsi, adının ləkələnməsi
haqqında bircə cümlə belə yoxdur. Həm də o
vaxtda ki, nəinki qəzet-jurnallarda ayrı-ayrı
yazıçılar, ictimai xadimlər sovetin iç
üzünü açan sərt məqalələr
yazırdılar, hətta Kreml, sovet dövlətinin liderləri,
Siyasi Büro səviyyəsində onillərcə
aparılmış sadəcə qəbahətli deyil, cinayətli
siyasət hər növbəti gündə daha açıq,
yerli-yataqlı faş edilirdi.
Partiya Tarixi
İnstitutunun elmi işçisinin məqaləsində isə
ən sonda Yenukidzenin xidmətləri sadalanır və belə
yekun vurulurdu: "Mətin inqilabçının xatirəsi
xalqımızın qəlbində əbədi
yaşayacaqdır".
Odur ki, Əkrəm Cəfərin belə əcaib
süst düşüncəyə, ətrafda baş verənlərdən
bixəbərmiş kimi laqeyd yanaşmaya heyrətlənməyə
də, hiddətlənməyə də haqqı vardı.
Axı o, bu adamı başqaları kimi kitabdan, qəzetdən,
başqalarının danışdıqlarından
tanımırdı, ona Moskvada
çalışdığı zamanlardan şəxsən bələd
idi:
Bu gün çox sərt baxır üzümə qəzet,
Mən də sərt baxıram qəzetə yaman.
Neçin həqiqəti gizlədir bizdən,
Partiya aşkarlıq istəyən zaman?
Otuz yeddincinin oktyabrıydı,
Moskva Millətlər İnstitutunda
İşlədiyim zaman iclasda onu
"Xalq düşməni", "satqın"
etdilər orda.
Kreml komendantı Avel o vaxtlar
Altmışını keçmiş yaşlı bir
gürcü.
Böhtana baxın ki, guya yüz on dörd
Xarici qızlara çatıbmış gücü.
Həm erkək, həm dişi meymunlar durub
Görmədən-bilmədən:
"Ölsün!" dedilər,
Leninin bu sadiq silahdaşını,
Bu mərd kommunisti güllələdilər.
Və özünün həbsi hələ xeyli uzaqda
olan cavan alim Əkrəm Cəfər həmin riyakar
ifşanın canlı şahidiydi, həmin günlərdə
qara-qışqırıqlı iclasdakı evyıxıcı
üsluba tən gələn və mətbuatda dərc edilənləri
də oxumuşdu. İndi büsbütün ayrı bir zamanda
- yenə partiyanın baş qəzetində tam əksini deyən
məqaləni görəndə bir tərəfdən niyə
indi də çox gerçəklər barədə
susulduğuna təəccüblənir, digər yandan da istehza
edirdi ki, axı o da, bu da eyni dövlətdir, sifət necə
dəyişərmiş, söz necə tərsinə dönərmiş!
Qaranı o zaman "Pravda" yazdı,
Ağı da bu zaman "Kommunist" yazır.
Hansına inanaq biz, Cənnət xanım,
Hansına inansın xalqımız yazıq?!
Həmin dövrdə Əkrəm Cəfər yenə
"Kommunist"də dərc edilmiş bir başqa məqalə
ilə bağlı da şeir-məktub yazmış, bunu da
sonra "Cəlladnamə"sinin köhnə mətninə əlavə
etmişdi.
17 yaşından bolşeviklər partiyası
sıralarına daxil olmuş, seçmiş olduğu siyasi
yola o vaxtdan ömrünün sonunacan sədaqəti
şübhə doğurmayan Sultan Məcid Əfəndiyevin
(1887-1938) hörməti, siyasi nüfuzu yüksək
olmuşdu. O, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə
də, Nəriman Nərimanovla da, Vladimir Leninin qardaşı
Dimitri ilə də sıx dostluq münasibətləri
saxlamış, siyasi mübarizələri ilə bərabər,
XX yüzilin ilk onilliklərində Azərbaycan dili, Azərbaycan
teatrı, bütövlükdə Azərbaycan mədəniyyətinin
inkişafı ilə bağlı çalışanların
öndə gedənlərindən olmuş, usta qələmli
publisist kimi tanınmış, Azərbaycanın sovetləşməsindən
sonrakı illərdə həmişə yüksək vəzifələr
tutaraq 1931-ci ildən ta həbsindən az əvvələdək
respublikanın əsas rəhbərlərindən biri kimi Mərkəzi
İcraiyyə Komitəsinin sədri işləmişdi. Onun
trotskiçi kimi tutulmasına hazırlıq ərəfəsində
vəzifəsindən kənarlaşdırıb
Bakıdakı 3 saylı xəstəxanaya baş həkim
göndərirlər, elə lap azacıq sonra oradan da zindana
atırlar. Sultan Məcidin dindirmələrinin qəliz işgəncələrlə
müşayiət edilməsini xatirələr də, elə
istintaq materiallarındakı ört-basdır edilməsi
çətin izlər də təsdiqləməkdədir. O
çağlar NKVD zirzəmilərindəki işgəncə
kameralarında dustaqları döyməkdə ad
çıxarmış "Boksçu" ləqəbli
Musatovu qısqırdırlarmış Sultan Məcidin üstünə
ki, qondarma mətnli dindirmə protokollarına qol çəksin,
ona sırınan böhtanları boynuna götürsün.
Müqavimət göstərən, ram olmaq istəməyən
ağsaqqal kişini saatlarca şüşə
qırıntıları üstündə
otuzdururlarmış. 1937-ci ildə həbs edilmişdi, 1938-ci
il aprelin 21-də güllələnir.
Həyat yoldaşı Zivər xanım da Sultan Məcidin
güllələnməsindən sonra sürgünə
göndərilibmiş və illər sonra müdhiş
günlər haqda xatirələrini də qələmə
almışdı. Yazırdı ki, "onunla dindirmələri
hərdən Mircəfər özü aparırmış,
göstəriş veribmiş ki,
döyülüb-döyülüb huşunu itirəndən
sonra başına soyuq su tökün ki, ayılsın, sonra
yenidən başlayın çırpmağa".
Açıram "Kommunist"in 1987-ci il 4 iyun
nömrəsində "Nəsillərə nümunə"
rubrikası altında dərc edilmiş, Əkrəm Cəfəri
çox narazı salmış "Nəsillərə
nümunə" adlı yazını. Birinci səhifədə
yerləşdirilmiş həmin məqaləni oxuyan adam
yaxın tariximizin qanlı səhifələrindən bixəbər
olsa, elə zənn edər ki, Sultan Məcid Əfəndiyev
firavan, rahat ömür sürüb, elə o sayaq də
rahatca, adi Allah bəndələrindən biri kimi həyatını
başa vurub. Məqalə müəllifi, tarix elmləri namizədi
Məcid Katibli "Kommunist"dəki bu məqaləsindən
20 il əvvəl, yəni 1967-ci ildə Əkrəm Cəfərin
işlədiyi Şərqşünaslıq İnstitutunda elə
həmin Sultan Məcid haqda məruzə edibmiş, Əkrəm
də ayağa qalxaraq bir para suallarını veribmiş. 1967-də,
doğrudur, çoxdan idi ki, Sultan Məcid bəraət
almışdı, üstündən "xalq düşməni"
damğası götürülmüşdü və onun
repressiya qurbanı olduğunu ən azı dilucu da olsa söyləmək
mümkün idi. Ancaq 1987-də dünya artıq başqa
dünya idi, yazmanın, demənin sərbəstlik
üfüqləri xeyli genişlənmişdi.
Əkrəmin yaddaşı maqnitofon kimi idi. Bir dəfə
eşitdiyini hafizəsindən buraxmazdı. Təbii, 20 il
öncə Sultan Məcidlə bağlı məruzədə
hansı məsələlərə toxunulmuşdu, beynində
idi. Baxırdı ki, köhnə hamam, köhnə tasdır -
bu yazı məzmunu ilə sabiq çıxışından
o yana getmir. O vaxt - 1967-ci ildə də Sultan Məcidin
hansı aqibətlə üzləşməsindən, həyatdan
necə qəddarlıqla qoparılmasından kəlmə kəsilməməsinə
Əkrəm dözməmişdi, qalxıb sualını
vermişdi, sözünü demişdi və axşam işdən
evə qayıdanda "Cəlladnamə"sinə bəndlər
artırmışdı:
Bu gün Sultan Məcid Əfəndiyevin
Qeyd edib keçirdik yüz illiyini.
Amma heç demirik nə oldu ona,
Onu kim öldürdü, o leninçini.
Doktor Sultan Məcid, o Vətən oğlu,
Qabil hər xidmətə, hər vəzifəyə.
O sevimlisiydi zəhmətkeşlərin,
Ömrünü vermişdi xalqa hədiyyə.
Onun partiyada təxəllüsləri
"Yoldaş", "Fəhlə",
"Sultan",
"Müfidzadə"ydi.
Xeyirxah, gülərüz bir insandı o,
Şirindil, xoşrəftar, qəlbisadəydi.
Qoca Kalininin daimi dostu,
Hər işdə bacarıq, təcrübə, bilik,
Hər cürə sınaqdan keçmiş
mübariz.
Lenin ordusunda köhnə bolşevik.
Ancaq 1987-dəki məqalədə əskidəki təhər
qorxaq sükutu görəndə daha tab gətirə bilməmişdi.
O vaxt sözünü işlədiyi institutun kiçik
zalında 50-60 adamın qarşısında dilə gətirmişdi,
indi ard-arda suallar verirdi və Sultan Məcid haqda 20 il əvvəl
yazdığı bəndlərə təzələrini əlavə
edərək şeirini "Kommunist"ə də, məqalənin
müəllifinə də yollamışdı. Redaksiya onun
sifarişli məktubla göndərdiyi şeiri
almışdısa da, çap etmək bir tərəfə, məktub
sahibinə xalaxətrin qalsın da olsa cavab verməyə belə
lüzum görməmişdi, burada da susulmuşdu:
Onu kim öldürdü, neçin öldürdü?
Vicdan həqiqəti bilmək istəyir.
Bu günahsız qana, bu cinayətə
İnsanlıq nə deyir, tarix nə deyir?
Düşməni gizlətmək, xalqı aldatmaq,
Deyilmi bu da bir başqa cinayət?
Heç yaraşarmı bu ideyamıza
Belə riyakarlıq, belə xəyanət?
"Bolşeviknamə"də saflığı,
dürüstlüyü heç kəsdə zərrəcə
şübhə doğurmayan, "kommunist" deyilirsə, bu
ideallara sədaqətində də şəkk yeri olmayan -
yaxşı tanıdığı, onunla eyni düşərgədə
sürgün həyatı keçirmiş ayrı bir nəfərdən
bəhs edir.
Əkrəm Cəfərin sözün həqiqi mənasında
mətin bolşevik adlandırıla biləcəkləri
dalbadal poemasına gətirməsi məqsədli idi. Yenə
sualı vardı ki, yaxşı, tutalım, mən bitərəf
idim, mənə inanmırdınız, bu isə kommunist idi,
yaxşısından idi, əslindən idi, bunu həyatı
ilə, əməlləri ilə sübuta da yetirmişdi, bəs
ona niyə qıydınız?
Kuybışevdə mənim bir dostum vardı,
Yeməkdə, gəzməkdə, hər işdə
şərik.
Adı İbrahimdi - Əsədullayev,
Köhnə bir leninçi, yaxşı bolşevik.
Mirzə İbrahimov, Əhəd Yaqubov,
Bakıda sirdaşı o dostlar olmuş.
Ağıllı, bilikli, təmiz bir insan,
Ticarət üzrə də komissar olmuş.
Bəs indi həmin ağıllı, bilikli, nazir vəzifəsinədək
məhz qabiliyyətlərinə görə irəli çəkilmiş
adam Əkrəmlə birlikdə Kuybışevdə nə
işlə məşğuldu?
Bir briqadada daş işindəydik,
Şose yolu tikmək sənətimizdi.
"Biz yoldan azmışıq, yol tikməliyik", -
Dedim mən, İbrahim sözümü kəsdi.
"Mənasız danışma, o, başqa yoldur,
Yoldan bizi bura göndərən azıb.
Biz yoldan azmadıq, bizimçün bunu
Leninin yolundan azanlar yazıb".
O vaxt o sovet cəhənnəmlərinə göndərilmişlərin
əksərinin kökü, nəsli qırılıb-bitib, yəqin,
hansılarınınsa kimlərisə qalır. Amma indiyədək
tam halda o qurama cinayət işləri insanlara
açılmayıb. Ona görə də həmin cəhənnəmdən
salamat qurtarıb gəlmiş, öz taleyini yaza-yaza həm də
salnamə yaratmış, fəlakətli zəmanənin sənədli-bədii
mənzərələrini canlandırmış,
yazdıqları da indiyədək işıq üzü
görməmiş, mənim əlimə çatmasaydı da,
qayıdışsız yoxolmaya məhkum Əkrəm Cəfər
dastanından bir cavan gürcü ailəsinin də qəmli
hekayətini izləyirəm.
Onunla da sadəcə tanış deyil, dostmuşlar,
birgə təhsil alıbmışlar.
Bir institutda Şaavişviliylə
Bir yerdə oxuduq, bir yerdə gəzdik.
"Andro" deyərdim, "Andrey" deyil,
İki qardaş kimi iki dost idik.
Andro özünə gözəl Ninonu,
Nino da özünə Androsunu
Tapıb evləndilər iki kommunist,
Qovuşdular, amma nə oldu sonu?
Bir il də sürmədi səadətləri,
Stalin əliylə matəmə döndü.
Guya ki, Andrey xalq düşmənidir,
Gözəl ailənin çırağı
söndü.
Andrey sürüldü naməlum yerə,
Bir aylıq körpəsi atasız qaldı.
Ninocan itirdi can sirdaşını,
Gənc qadın bu dərddən soldu-saraldı.
Bir neçə il keçdi bu faciədən,
Ələmlərdən sonra gəldi müsibət:
Suçsuz məhv edilmiş bu kommunistə
Veriblər ölümdən sonra bəraət.
Bu da bir ayrı cür riya, iblislik,
Günahsız, təqsirsiz getsin insanlar.
Zindanda, Sibirdə çürüdüb öldür,
Sonra da məqtulu günahsız çıxar.
Bu gəncinki Stalinin vəfatından sonra verilmiş bəraətlərdən
deyildi. Bu, o dövrdə dövlətin ayrı bir
nümayişkaranə sinizmi, mənfur ikiüzlülüyü
idi: görürsünüzmü, biz hər adama həssas
yanaşırıq, hətta kimlərisə həbs edəndən
sonra da araşdırmaları davam etdiririk, təzə faktlar
onların cinayətləri olmadığını sübut
edirsə, səhvə görə üzr istəyir, onları
açıb buraxırıq.
Bu qırmızı yalanın digər ləçər
sifəti də ondan ibarətdi ki, dövlət bir daha elan
edir: baxın ha, qalan tutulanların hamısı tam haqlı
olaraq həbs edilib, sürgün olunub, özünüz
görürsünüz, biz təsadüfi yanlışlıq
ucbatından məhkum edilmişləri həqiqəti tam
öyrənincə azad buraxırıq.
Stalin, əsla şübhə yoxdur ki, istedadlı,
ağıllı insandı, mükəmməl savad almasa da,
daimi mütailəsi sayəsində biliklər də
qazanmışdı. Odur ki, zaman ötdükcə repressiya
acılarını canında daşıyan şahidlər
tükəndikcə, onun qəddar fəaliyyətləri ilə
bağlı həqiqətlər sanki yaddaşın alt
qatına keçir, onu parlaq göstərən cəhətlər
qabardılır (Eyni hərəkətlər Lavrenti Beriya, Mircəfər
Bağırovla da bağlı edilməkdə, bu şəxslərin
arıtlanmış, retuş edilmiş, makiyajlı
göyçək, məsum surətləri indiki və
bütün bunlar kitablaşırsa, deməli, həm də gələcək
nəsillərə ötürülür).
Mən bütün cinayətlərin tək-tək
adamların adı ilə deyil, bütövlükdə sistemlə,
onun apardığı siyasətlə bağlanmasının tərəfdarıyam.
Ancaq tarixin bəlli kəsiyində həmin siyasətin bilavasitə
əsas yönəldiciləri, biçimvericiləri də bu
adamlar olublar axı! Boyalar bu cür tündləşibsə,
kəndirlər bu təhər tarım çəkilibsə,
onların həmin işin əsas icraçısı
olmuş əllərini, dillərini, iradələrini görməzliyə,
bilməzliyə də vurmaq yaramaz. Diktator ağıllı
olduqca onun təhlükəlilik dərəcəsi də
artır. Başqa işlərində üstün olduğu
kimi, cəlladlığa üz tutanda burada da başkəsicilikdə
ona çatan olmur. ...Əkrəm Cəfərin bu qüssəli
mənzuməsini səhifə-səhifə irəlilədikcə
kükrəyən qəzəbini, bəzən hədəqəsindən
çıxaraq ən kəskin nifrətə çevrilən
yanğısını anlayıram. Qəzəbin belə
şiddətini dərk etməkçün gərək bir
anlıq özünü o faciələr ömründən, əzizlərinin
taleyindən keçmiş insanların yerinə qoya biləsən.
Həmin dərdli insanların çoxu artıq həyatda
yoxdur. Vaxt onları apardı. Ancaq mən 1980-ci illərdə,
1990-cı illərin əvvəllərində o qəbil əzabkeşlərin
bir çoxu ilə görüşmüşdüm, söhbətlərini,
xatitrələrini yazmışdım. Artıq yaralar
çoxdan qaysaq bağlamışdı, yaşadıqları
yeni onillər onlara özlərini xoşbəxt hiss edəcək
qədər çox sevinclər nəsib etmişdi. Amma
keçmişləri yada saldıqca, məhrumiyyətli həbs,
sürgün əyyamlarını andıqca qəfilcə dəyişirdilər,
barışmaz olurdular. Baisləri - söyəni
söyürdü, qarğayanı qarğayırdı, əsla
bağışlaya bilmirdilər. Bəzən özləri də
hiss edirdilər deyəsən, həyəcanları, sözə
çevirdikləri nifrinləri həddi aşdı, onda sanki
üzr istəyirmiştək qayıdırdılar ki, bizim
gördüklərimizin mindəbirini kim görsəydi, kim o
günlərdən bircəsini yaşasaydı,
halımızı candan duyar, indi belə qeyzlənməyimizə
görə bizi qınamazdılar. Söyləyirdilər ki,
bizə bəraət verməyinə verdilər, ancaq biz
başımıza bu oyunları açmışlara nə bəraət
verə bilərik, nə əfv etməyə ürəyimiz
dönər, axı ömrümüzdən qopmuş illərini,
əzizlərimizin yerini indi söylənən, daldan atılan
daşa bənzəyən quruca söz nə təhər
doldura bilər?!
Əkrəm Cəfər də yalnız çəkdiyi
əzablara, uğradığı məşəqqətlərə
görə yox, məhz qırılmış yoluna, əlindən
alınmış fürsətlərə, özünün və
işığına inandıqlarının
söndürülməsinə, layiq olduqlarınca
parlayışlarının qarşısına ömürlərinin
ən gözəl çağlarında sədd çəkilməsinə
görə heç cürə bağışlaya bilmirdi.
Ağzı isti yerdə olanların belə adamları
gərəyincə duyması çox çətindir.
Əkrəm Cəfər tək öz dərdinə
yanmırdı ki!
İki dostum vardı filoloqlardan,
İki yaxşı alim qədim Gəncədən.
Biri Məmmədtağı, o biri İdris,
Eyni məhəllədən, eyni küçədən.
Təmiz leninçilər, dürüst insanlar,
Tutulub getdilər suçsuz, amansız.
On il lagerlərdə əzabdan sonra
Qayıdıb gəldilər yarımcan, qansız.
Qayıdıb gəlmək hələ can qurtarmaq
deyildi və gəncəlilərə münasibətdə
sovet həmişə daha qəddar olmuşdu. Rəfibəylilər
nəslini doqquz dalğa repressiyaya məruz qoydular. Tuturdular,
güllələyirdilər, sürgünə göndərirdilər,
qayıdıb gələnləri bir neçə ay sonra yenidən
qayıtdıqları yerlərə göndərirdilər,
aradakı müddətdə yetişib həddi buluğa
çatmışları, təhlükə hesab etdikləri
yenilərini də onlara qoşurdular. 1920-ci ilin, bir neçə
günlüyə də olsa, Şura hökumətini
devirmiş Gəncə üsyanı sovetə necə dağ
çəkmişdisə, bu şəhərin sakinlərindəki
milli damarı biryolluq qırmaqçün hər əzazilliyə
əl atırdılar. Əkrəm Cəfərin söz
açdığı o iki gəncəlidən biri - İdris
Həsənov haqda ilk dəfə Cavid ailəsində
eşitmişdim. Turan xanım onun adını evlərinə
get-gəli olan, Cavidin rəğbət bəslədiyi
cavanlardan biri kimi çəkirdi. Yolunu dilçiliklə
başlamış, elə ilk dissertasiyasını da
dilçilik üzrə müdafiə etmiş Əkrəm Cəfərin
istedadlı cavan dilçilərlə yaxınlığı
da anlaşılan idi. Ancaq kəc vaxt onları həbs və
sürgün taleləri ilə bir-birinə daha uyğun, daha məhrəm,
daha həmdərd etdi.
Bir ay çəkmədi ki, yenə bunları
Sürdülər Stalin cəhənnəminə.
Biri gedib asdı Sibirdə özün,
Biri şikəst olub qayıtdı yenə.
Qayıtdı, Mirqəzəb gəbərdi
çünki,
Yoxsa o da, yəqin, dönməyəcəkdi.
İndi siz soruşun: Bu zavallılar
Bu işgəncələri nə üçün
çəkdi?
"Nə üçün"ə NKVD özünə
xas tərzdə cavab verirdi ki, pantürkistdir, ona görə.
Necə sübut edirdilər bunu? Elə alimin öz
yazdığıylaca. İdris Həsənovun 1926-cı ildə
"Gəncə əhalisinin dialektində mənsubiyyət
şəkilçisiz isimlərin hallanması" adlı
kitabında zahirən bir adama siyasi damğa vurmaq
üçün yapışılası qulplar yox idi. Ancaq
düşməncə baxanda tapmağa nə var! Vaxtilə
direktor müavini işlədiyi Dilçilik İnstitutundan həmin
kitab haqqında arayış istəmişdilər. Arayışı
da istiqamətləndirərək tələb etmişdilər
- baxın görün burada onun pantürkistliyini təsdiq edən
hansı məqamlar var. Özünün də qoyulmuş
tapşırığı gərəyincə
cavablandırmayacağı təqdirdə "xalq düşməni"nin
müdafiəçisi kimi qəbul ediləcəyindən
çəkinən mütəxəssislər də istintaqa gərək
olan rəyi ləngitmədən yazıb vermişdilər ki,
çox axtarmağa ehtiyac yoxdur, bu şəxsin siyasi
mövqeyi əsərdə çılpaq ifadə edilib.
Yazır ki, dilimiz türkcədir və o, qədim türk dillərinin
varisidir. Panturanizmi bundan daha aydın şəkildə necə
bəyan etmək olar?!
Sonra iddia edirdilər ki, İdris Həsənov bizim
türkcəmizi də osmanlılaşdırmağa cəhd
edir, bu da əl altından onlara işləməsinə dəlildir.
Təklif edir ki, bundan sonra "almamış", "gəlməmiş"
yazmayaq, "almadan", "gəlmədən" yazaq.
İdris Həsənov Nəsimidən, Xətaidən,
Füzulidən, Vaqifdən ha nümunələr gətirərək
bu deyiş tərzinin dilimizçün səciyyəvi
olduğunu sübut etməyə nə qədər əlləşsəydi
də, kim idi o deyənə qulaq asan? Qayıdacaqdılar ki,
osmanlıcada belədir, sən bizi dağa-daşa salma. Cavab
versəydi ki, axı bu, təbiidir, belə də
olmalıdır, bunlar eyni kökdən olan dillərdir, istehza
edəcəkdilər ki, buyurun, özü
turançılığını bir daha ortaya qoyur.
Adına Azərbaycanı Sovet İttifaqından
ayırmaq istəyən əksinqilabi təşkilatın fəal
üzvü yarlığını yamaq edərək ona
güllələnmə cəzası kəsmək istəyirlər.
2 il davam edən istintaq əsnasında Moskvaya şikayət məktubları
göndərməyə nail olur və nəhayətdə cəzasını
8 il müəyyənləşdirib Sibirə sürgün
edirlər: "Deyirdin ora türk torpaqlarıdır, di get
doyunca dolaş".
Əkrəm Cəfər qəmli İdris hekayətini
belə davam etdirirdi:
İdrisin Gül adlı bir oğlu vardı,
Ən böyük övladı - on üç
yaşında.
Bu "xalq düşməni"nin oğlu daşırdı
Atanın qəmini dərdli başında.
Hara getsin, kimə desin dərdini?
Özgələr güləndə Gül
ağlayırdı.
Tək bu uşaq deyil, bütün ailə
Müsibət içində qəlb
dağlayırdı.
Bu da repressiyaya uğramışların düçar
olduğu ayrı bir dərd idi ki, onların ailə üzvləri,
qohum-əqrəbası zahirən azadlıqda gəzsələr
də, türmədəki məhbuslardan artıq dustaq idilər
- hər kəs onlardan qaçırdı, yan gəzirdi, əyri
baxırdı, "xalq düşməni"nin arvadı, əri,
uşaqları olmaq "xalq düşməni" olmaqdan da
betərdi. Dövlətin hipnozladığı kütlələr
arasında dövlətin düz dediyinə inananlar da az
deyildi: "Tutublarsa, deməli, həqiqətən düşməndirlər".
İndi təsəvvür edin, uşağın
atası şairdir, yazıçıdır, tutulub, ya onun
müəllifi olduğu dərslik məktəbdə tədris
olunur. Üstünə ideoloji düşmən kölgəsi
salınmışların adları hansı kitabda vardısa,
qaralanırdı, şəkilləri, əsərləri dərsliklərdə
yer alırdısa, həmin səhifələr
cırılıb atılırdı.
Elə biri İdris ki, məktəblərdə öz
uşaqlarının da oxuduğu dərsliyindən istifadə
edilirdi. Tutuldu, dərslik yığışdırıldı.
Bir dəfə Əkrəm müəllimlə Cavid
yadigarı Turan xanımgildəydik. Elə söhbət belə-belə
nisgilli mövzulardan düşmüşdü. Turan xanım
1937-ci il iyunun 4-də səhər dərsə getməsindən
danışdı. Cavidi həmin gecə aparmışdılar
- ayın 3-dən 4-nə keçəndə. Təbii ki, hələ
səs yayılmamışdı, xəbər bilənlər
yoxdu. Turan xanım onda 7-ci sinifdə oxuyurmuş. İş elə
gətiribmiş ki, həmin gün dərsləri də Cavidin
həyat və yaradıcılığı imiş. Müəllim
tərəddüdsüz Turanı lövhəyə
çağırır. Cavab verir və artıq bir neçə
saat sonra həmin müəllim yaxşı başa
düşürmüş ki, bu əlaçı uşaq niyə
bayaq həmişəki kimi danışmırmış.
Ertəsi günsə dərslikdə artıq həmin
səhifələr yox idi.
O səhifələrin cırılması, hansısa dərsliyin
qadağan edilməsi, həmin cırılan səhifələrin,
həmin yasaq bilinən kitabların müəlliflərinin məktəbli
olan uşaqlarının körpəcə ürəklərini
bütün bunlar necə göynədirmiş, onları bir an
içində necə yaşlarından qoca edirmiş!
...İdrisin həbsindən sonra Əkrəm dostunun
ailəsinə baş çəkibmiş və ailədən
aldığı sorağı da kimsəyə göstərməyəcəyi
bir şeirə çeviribmiş.
Oğlu Gül ataya bir məktub yazıb,
Cavab istəmişdi çox suallara.
Vaxt keçdi, nəhayət, gəldi Sibirdən,
Məktubun cavabı aylardan sonra:
"Ey mənim əziz Gülüm,
ey mənim ilk baharım!
Sən mənim şanlı oğlum,
sən fəxrim, sən vüqarım.
Oxudum məktubunu həm sevinc,
həm kədərlə,
Həm hörmət, həm məzəmmət...
indi sən məni dinlə.
Soruşursan ki, ata, sənin təqsirin nədir?
Hansı bir cinayətdə sən olmusan müqəssir?
Axı sən özgələri düz yola
çağırardın,
Haqsıza, haqsızlığa qarşı sən
bağırardın.
Ata, sən "Partiyanı, dövləti sevin", -
dedin,
Vətənin hər bir dərdi olardı sənin dərdin.
Axı sən iyrənirdin oğrudan, oğurluqdan,
Sevərək həzz alırdın doğrudan,
doğruluqdan.
...Yaz, bizə bildir, ata, görək ki, sən nə
etdin,
Günahın nədir sənin, hansı pis yola getdin?
Noldu ki, birdən-birə sən oldun cinayətkar?
Sənin bu halın bizə böyük bir ləkə,
bir ar!
...Soruşma məndən, oğlum,
bir də təqsirin nədir,
Bu təqsir uydurulmuş bir yalan, bir fitnədir.
Azğınlar utanmadan dedilər azğın mənə,
Satqınlar qızarmadan dedilər satqın mənə.
Sən şirin meyvəsisən doğruluq
dünyasının,
Mən canlı qurbanıyam oğruluq
dünyasının.
...Orda - həyat-ölüm
çarpışmasında olduğu, əlinə bir
parça kağız, bir qırıq qələm düşəndə
özünü xoşbəxt saydığı
sürgünlü qürbətdə Əkrəm Cəfər
müəllimini də yada salmışdı - böyük
dilçi alim Nikolay Marrı. Danışırdı ki, dərsdən
çıxardıq, minərdik tramvaya. Elə Marr da bizim
yataqxananın yerləşdiyi səmtdə
yaşayırdı. Ancaq onun evi bizim yataqxanadan
üç-dörd dayanacaq sonraydı. Dərsdəki söhbətlərindən
doymazdıq, tramvayda da ona suallarımızı verərdik.
Heç oturmazdı da, ayaq üstə dayanardı, biz də
onun çevrəsində. Danışardı, görərdik
ki, dayanacağımız çatdı, artıq düşməliyik,
ancaq yola davam edərdik, istəkli müəllimimiz enəndə
biz də tramvaydan çıxar, geriyə yolu piyada gələrdik.
Çünki hər ay əvvəlcədən hesablayardıq
ki, nəqliyyata nə qədər xərcimiz çıxacaq,
yeməyə, kitab-dəftərə nə qədər sərf
edəcəyik, piyada qayıtmasaydıq, təzədən
bilet alsaydıq, onda ayın axırında yeməksiz
qalardıq.
"Biz hamımız - bütün aspirantlar Marrın
heyranıydıq". Əkrəm müəllim belə
söyləyirdi və onun ən barışılmaz
düşməni hesab etdiyi Stalin Marra da buynuz
çıxarmışdı, öz aləmində onun yeni
dilçilik nəzəriyyəsini "təhlil" və
"ifşa" edən "əsər"
yazmışdı. Kimin kimə irad tutmasının bu həddinə
Əkrəm Cəfər "Cəlladnamə"sində
rişxənd edirdi:
Birdən alim oldu dilşünaslıqda,
Akademik Marra sataşdı bir gün.
Heç anlamırdı ki, o məqalədə
Doğru özgənindir, səhvlər
özünün.
Marrın dırnağı da ola bilməyən
Hikkəylə forslanıb onu pislədi.
Əvvəl təhrif etdi Marrın fikrini,
Sonra bu təhrifi tənqid elədi.
Həqiqət qorxurdu yalandan onda,
Alimlərin çoxu susub baxırdı.
Yaltaqlar yan dursun, onlardan keçək,
Əsil alimləri bu iş yaxırdı.
Sən demə, o dövrdə xarici radiosəslər
Stalinin Marra bu həmləsini məsxərəyə qoyan
reportajlar, BBC isə bir sıra alimləri dəvət edərək
Marrı ifşanı ifşa edən verilişlər
hazırlayıbmış:
Daxil - evimizdir, dözüb durardıq,
Biabır elədi xaricdə bizi.
Cuqanın yalançı alimliyinə
Rişxənd ilə güldü ordan Bi-Bi-Si.
Güldü Meşşaninov, güldü Abayev,
Güldü Vinoqradov, Lomtyov, Filin.
Obyektiv alimlər, cəsur alimlər
Tutdular Cuqanın bir yığın səhvin.
Altı böyük yanlış bir məqalədə,
Bu, Marrın üstünə sui-qəsd idi.
Elmin məntiqilə edildi ifşa,
Alimin üstünə cahilin qəsdi.
Mənfur zəmanənin, zəmanəni bu kökə
salmış siyasətin əleyhinə hər növbəti
hayqırışında Əkrəm Cəfər daha bir dərddaşının
taleyindən söz açırdı, bir-birindən qəmli
talelərin qara bəxt kitabının vərəqlərini
çevirirdi. Ümidsizliyə qapıldığı, hər
şeydən bezərək həyatına son qoymağı
arzuladığı anlar da olmuşdu. Üzmək bilmirdi və
ürəyindən keçirmiş ki, nola bir girəvə
düşə, həbs düşərgəsini əhatələyən
bu tikanlı məftillərdən xeyli aralıdan axıb
keçən Volqa çayına özünü ata, hər
şey bitə. Söyləyirdi ki, həmin küskün,
qanıqara, naçar günlərində onu elə
yazı-pozu xilas edirmiş, bir neçə misra ilə ürəyini
boşaldınca toxtayırmış. Bunu da deyirdi ki, bəzən
nə qələm tapırdım, nə kağız, bir
mismarım vardı, onunla sözləri ağacın
qabığında cızırdım...
13 may 2024
Rafael HÜSEYNOV
Akademik