Multikultural təhlükəsizlik
konsepsiyasına yeni töhfə
Akademik Kamal Abdullanın Ulu öndər Heydər
Əliyevin 100 illiyi şərəfinə 2023-cü ildə
"Heydər Əliyev və multikultural təhlükəsizlik"
kitabı işıq üzü görüb. Yeri gəlmişkən,
Azərbaycan Dillər Universitetinin rektoru, akademik, Xalq
yazıçısı Kamal Abdulla Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin sərəncamı ilə Ümummilli lider Heydər
Əliyev irsinin tədqiqi, təbliği, azərbaycançılıq
ideyasının həyata keçirilməsi, ölkənin
sosial-iqtisadi, elmi-texniki və mədəni inkişafında, həmçinin
dövlət idarəçiliyində, ictimai-siyasi sahədə
xidmətlərinə görə "Heydər Əliyevin 100
illiyi (1923-2023)" yubiley medalı ilə təltif edilib.
Akademik Kamal Abdullanın bu əsərində Ulu
öndər Heydər Əliyevin multikultural təhlükəsizlik
sahəsindəki siyasi-ideoloji görüşləri və
praktiki fəaliyyəti elmi-fəlsəfi aspektdən
araşdırılır. Kitab 11 fəsildən ibarətdir: I
fəsil "Multikultural təhlükəsizlik konsepsiyasi Azərbaycanın
dövlət siyasətidir"; II fəsil "Vətəndaş
hüquqlarının qorunmasının təminatçısı.
Azəıbaycan multikulturalizminin siyasi və hüquqi
bazasının formalaşması Heydər Əliyev fəaliyyəti
işığında"; III fəsil "Din-əxlaq-mənəviyyat.
Dini tolerantlıq Heydər Əliyevin multikultural təhlükəsizlik
siyasətinin prioritet istiqamətlərindən biri kimi"; IV
fəsil "Milli müxtəliflik-Azərbaycanın sərvəti.
Milli azlıqlar və etnik qruplar Heydər Əliyevin
qayğıkeş himayəsində"; V fəsil "Azərbaycançılıq-xalqın
özül daşı. Azərbaycançılıq məfkurəsi
multikultural təhlükəsizliyin ideoloji əsası
kimi"; VI fəsil "Dilin tarixi-xalqın tarixi. Heydər
Əliyev və Azərbaycanda dil siyasəti"; VII fəsil
"Mədəni yüksəliş milli ideologiyanın əsasıdır.
İncəsənət və mədəniyyət sahəsində
Heydər Əliyevin multikultural siyasəti"; VIII fəsil
"Ölkəmiz qlobal dünya siyasətində: Beynəlxalq
münasibətlər sistemində Heydər Əliyevin milli təhlükəsizlik
və multikultural siyasəti"; IX fəsil "Varislik: Heydər
Əliyevin multikultural siyasətini gələcəyə aparan
prezident İlham Əliyevin tarixi xidmətləri"; X fəsil
"Azərbaycan diasporu, lobbisi. Azərbaycan diasporu Heydər
Əliyevin multikultural siyasətinin yaradıcı bəhrəsidir";
XI fəsil "Davamlı. əbədi inkişaf"
adlanır.
Kamal Abdulla multikultural təhlükəsizliyin Azərbaycan
nümunəsini təhlil edərək göstərir ki, onun
prinsiplərinə məqsədyönlü şəkildə
riayət edildikdə ölkənin idarəetmə
strukturlarının həm daxili potensialı öz zənginlikləri
ilə üzə çıxır, həm də dövlət
öz beynəlxalq imicinə müsbət çalarlar əlavə
edir. Müasir azərbaycanlının həm mənəviyyatında,
psixologiyasında, dünyaya baxışında, h?m də
müasir siyasi təsəvvürlərində multikultural dəyərlərin
yeri aşkardır.
Akademik göstərir ki, Ulu öndər hələ
birinci hakimiyyəti illərində, sovet dövründə
multikultural təhlükəsizlik siyasətini zərrə-zərrə,
addım-addım həyata keçirməyə, cəmiyyəti
bu istiqamətdə tərbiyə etməyə
çalışırdı. Heydər Əliyev Azərbaycanda
azərbaycançılq mühitini, Azərbaycan ruhunu bərpa
etməyə və formalaşdırmağa başladı,
unudulmuş mənəvi-əxlaqi dəyərləri
dirçəltdi, onların sosial rəvacı
üçün siyasi reabilitasiya elan etdi.
Tarixi adət-ənənələr, milli bayramlar,
rituallar yenə də ictimaiyyətin halal haqqı kimi
özünə qaytarıldı. Eyni zamanda, multikultural siyasət
inkişaf etdirildi, milli birlik və həmrəylik
formalaşdırıldı, sovet dövründə Azərbaycan
ən beynəlmiləl respublikaya çevrildi. Bununla da,
ölkədə multikultural ideyalar və tolerant fikirlər bərqərar
olmağa başladı.
Müəllif yazır: "Dövlət
özünün multikultural təhlükəsizlik
strategiyası ilə ölkə daxilində yaşayan milli
azlıqları və konfessiyaları "başqası"
olmaq kateqoriyasından çıxararaq, onların aidiyyət
hisslərini və arzularını təminat altına
alır. Müasir dövrdə Heydər Əliyev idealları
etibarlı, münbit zəmində inkişaf etdirilir. Bunun
müəllifi onun siyasi varisi, Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti, qalib Ali Baş Komandan İlham
Əliyevdir. Ulu öndərin ideyalarını və irsini
mükəmməl mənimsəyən, onların həyata
keçirilməsində yeni-yeni uğurlar qazanan İlham
Əliyev çağdaş zamanımızda multikultural dəyərlərin
himayəçisi kimi çıxış edir. Azsaylı
xalqların, dini konfessiyaların hüquqlarının
qorunmasında, mədəni müxtəlifliyin
saxlanılmasında, Azərbaycanın multikultural həqiqətlərinin
qlobal miqyasda təqdimində Prezident İlham Əliyevin
cahanşümül fəaliyyəti göz önündədir.
Ulu öndərin fasiləsiz titanik fəaliyyəti getdikcə
daha çox bəhrə verir, Azərbaycanın inkişaf və
tərəqqisinə əvəzsiz xidmətlərini göstərir.
Onun ideya və fikirləri bu gün də yolgöstərəndir,
respublikanın yüksəliş və inkişafı yolunda
sönməz bir mayakdır".
Heydər Əliyev multikultural təhlükəsizlik
konsepsiyasının siyasi-hüquqi bazasının
özülünü qoydu, onu Azərbaycan xalqının həyat
tərzinə çevirə bildi. Ulu öndər din, əxlaq
və mənəviyyatın vəhdətini
formalaşdırmaqla dini tolerantlığı multikultural təhlükəsizliyin
tərkib hissəsinə daxil etdi, islamofobiyaya qarşı
mübarizəni gücləndirdi, bütün dinlərin, dini
qurumların azad fəaliyyətinə şərait yaratdı,
milli, etnik, dini həmrəliyi, rasional humanizmi, ümumbəşəri
harmoniyanı gerçəkləşdirdi.
Müəllif göstərir ki, hakimiyyətə ikinci
qayıdışında Ulu öndər respublikada yaşayan
azsaylı xalqları azərbaycançılıq
ideologiyası işığında sıx birləşdirdi,
müstəqil dövlətin siyasətində prioritet yer tutan
multikultural təhlükəsizliyi təmin etdi. Onun multikultural
siyasətinin əsasını dilindən, dinindən, milli mənsubiyyətindən
asılı olmayaraq iradəli, vətənpərvər,
yaradıcı, yenilikçi insanlar təşkil edirdi. Kitabda
qeyd edilir: "Ulu öndər ölkədə multikultural siyasət
və bununla bərabər, dövlətin multikultural təhlükəsizliyini
öz əməli fəaliyyəti, dövlət quruculuğu
və idarəçiliyi təcrübəsində yüksək
səviyyədə həyata keçirmişdir. Onun respublikaya
rəhbərlik elədiyi hər iki dövrdə cəmiyyət
daxilindəki bütün konfessiyalara və onun nümayəndələrinə
dövlət tərəfindən siyasi münasibət bərabər
şəkildə yönəldilmiş, ölkədə
mövcud olan milli rəngarəngliyin saxlanılması istiqamətində
dövlət siyasəti stabil olmuş, mövcud etnik-mədəni
müxtəlifliyin qorunmasına və inkişafina dövlət
tərəfindən güclü dəstək verilmişdir. Bu
da azsaylı xalqların kommunikativ təbiətinin üzə
çıxarılmasına və aktiv cəmiyyətə
inteqrasiyasına təkan vermişdir. Heydər Əliyev
multikultural siyasətinin mahiyyəti də, məhz, bu amillərə
söykənir".
Heydər Əliyev multikultural təhlükəsizlik
konsepsiyasının ideoloji əsasını azərbaycançılıq
məfkurəsi təşkil edir. Kitabda göstərilir ki,
Heydər Əliyev azərbaycançılığı tənzimləyici,
vəhdətyaradıcı vasitə kimi
formalaşdırmışdır. Məhz bu amil dövlətçiliyi,
Azərbaycan dilini, xalqın birliyini, milli ənənələri
və mənəviyyatı inkişaf etdirdi: "Azərbaycançılıq
ideologiyasının əsasında dayanan Azərbaycan
xalqının əxlaqı və adət-ənənəsini,
tarixi təcrübəni bu günümüzə transfer etmək
bu dəyərlərin dövlət idarəçiliyinə tətbiqinin
məntiqi davamıdır. Vu ənənələr və əxlaq
xalqın keçdiyi möhtəşəm tarixi yolun, mütərəqqi
təcrübəyə söykənən fəaliyyətinin
qorunub saxlanılması deməkdir. Beləliklə, azərbaycançılıq,
həm də tarixi varislik ənənələri üstündə
köklənmiş bir siyasi təlim kimi milli kimliyin və
polietnik fərqliliklərin əhval-ruhiyyəsini əhatə
edən ideyalar toplusudur, dövlət siyasətinin multikultural
təhlükəsizliyinin əsas parametrlərindən
biridir".
Kamal Abdulla multikultural təhlükəsizliyin ideoloji əsası
kimi azərbaycançılığın tərkib hissəsi
olan Heydər Əliyevin dil siyasətindən də geniş bəhs
etmiş, milli şərəfin və milli ləyaqətin dil
faktoru ilə formalaşıb yaşamasını, inkişaf
etməsini, müasirləşməsini də göstərmişdir:
"Ulu öndər Azərbaycan dilinin inkişafı, gələcək
nəsillərə sağlam, mükəmməl şəkildə
ötürülməsi qayğısı ilə dilin
keşiyində daim ayıq-sayıq dayanmağı tövsiyə
edirdi. O, xüsusən, bədii dili xalqın təfəkkür
və yaddaş fenomeni kimi daha çox qiymətləndirirdi.
O, dilin ilkin təravətini qorumağı, onu
solğunlaşmadan, yoxsullaşmaqdan, itib-batmaqdan hifz etməyi
dönə-dönə vurğulayırdı. Vu yolda o, daim
mücadilə aparmış, aydın, səlis
danışıq tərzi, nitq və məruzələrindəki
dərin məzmun və məna çalarları, söz
külliyyatındakı zənginliklə Azərbaycan dilinə
yeniliklər gətirmiş, həmçinin onun müasir
populyar dilə çevrilməsi yolunda mümkün
inzibati-administrativ vasitələri əsirgəməmişdir".
Kitabda incəsənət və ədəbiyyatın
bütün növlərinə - bədii ədəbiyyata,
kinoya, teatra, musiqiyə himayədarlığı Heydər
Əliyevin h?r iki hakimiyyəti dövründə multikultural
siyasətində mühüm yer tutduğu xüsusi qeyd edilir.
Bu sahədə etnik qrupların və azsaylı xalqların ədəbi
yaradıcılığına, incəsənətinə, mədəni
özəlliklərinə diqqət və qayğının əlahiddə
yer aldığı vurğulanır: "Ümummilli lider
siyasi hakimiyyətdə olduğu bütün dövrlərdə
azsaylı xalqların mədəni potensialının
reallaşdırılması üçün dövlət səviyyəsində
praktiki addımlar atmışdır. Şübhəsiz, mənəvi-mədəni
yüksəliş, yaradıcı imkanların üzə
çıxarılması azsaylı xalqların
mövcudluğunu təşviq edən, özünüqoruma
instinktini oyadan, həyat tərzinə, milli köklərə
bağlılığını yaşadan vasitələrdəndir".
Əsərdə Heydər Əliyevin multikultural təhlükəsizlik
konsepsiyasının beynəlxalq münasibətlər sistemində
yeri göstərilir, geniş təhlilə cəlb edilir.
Müəllif bu barədə deyir: "Umumiyyətlə, Heydər
Əliyevin ölkəmizə rəhbərlik etdiyi
1993-2003-cü illər respublikamız üçün həlledici
dövr oldu. Məhz həmin illərdə dövlətçiliyimizin
möhkəm təməli qoyuldu. O illərdə Azərbaycanın
istər daxili, istərsə də xarici siyasətlə
bağlı strateji xətti müəyyənləşdirildi,
Azərbaycan dünya birliyinə inteqrasiya etdi. Azərbaycanın
beynəlxalq təşkilatlara üzv olması ilə
yanaşı, onların işlərində müntəzəm,
eləcə də fəal surətdə iştirakı
mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi".
Kitabda Heydər Əliyevin multikultural təhlükəsizlik
siyasətinin müasir dövrdə inkişaf etdiriməsində
Ulu öndərin layiqli siyasi varisi, dövlət
başçısı İlham Əliyevin əvəzsiz roluna
xüsusi diqqət yönəldilmişdir. Bu sahədə Heydər
Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın xidmətləri
də qeyd edilmişdir: "Prezident İlham Əliyevin
multikulturalizmə, tolerantlığa verdiyi siyasi dəyər,
mədəniyyətlərarası və sivilizasiyalararası
dialoqun baş tutmasına göstərdiyi diqqət və cəhdlər
dünya miqyasında real elmi, mədəni, sosial müstəviyə
keçirilməsi işində Heydər Əliyev Fondunun, onun
prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın xidmətləri
danılmazdır".
Kitabın 10-cu fəsilində Azərbaycan diasporunun
formalaşması Heydər Əliyev multikultural siyasətinin
yaradıcı bəhrəsi kimi təqdim edilmişdir. Xaricdə
yaşayan soydaşlarımız da bir əqidə - azərbaycançılıq
ideologiyası ətrafında birləşirlər. Bu barədə
geniş söz açan müəllif qeyd edir:
"Azərbaycan Respublikası milli maraqlar və
dövlət mənafeyi naminə diaspora sahəsində
sistemli və ardıcıl, davamlı siyasət
yürüdür. Tarixi-təbii zərurət çərçivəsində
yaranan, mənəvi tələbat, milli ideologiya, ədalət
və bəşəri harmoniya üzərində qurulan bu
siyasi xəttin əsasında azərbaycançılıq
ideologiyası dayanır. Bu ideya dünya azərbaycanlıları
birliyinin elmi-fəlsəfi və siyasi əsaslarını təşkil
edir. Heydər Əliyevin dərin düşüncə ilə
yaratdığı, elmi əsaslar üzərində
formalaşdırdığı bu siyasi-ideoloji xətt daxildə
olduğu kimi xaricdə yaşayan azərbaycanlıları da
birləşdirən milli-mənəvi dayaq nöqtəsidir.
Heydər Əliyevin bu dahi ideyası hüdud tanımır,
ölkə sərhədlərinə sığmır, abənrüba
kimi bütün dünyada yaşayan azərbaycanlıların
şüuruna sahib olur. Onlar bu ideya işığında
öz vətənpərvərliklərini, milli kimliklərini
qoruyub saxlayır, azərbaycanlı olduğunu heç vaxt
unutmur..."
Kamal Abdulla haqlı olaraq Heydər Əliyevi Azərbaycan
xalqının n böyük milli sərvəti, ən qiymətli
milli dəyəri, dövləti fəaliyyətində, siyasi
görüşlərində daim xalq mənafeyini uca tutan, hr
bir addımını, hər bir hərəkətini xalqın
üstün mənafelərinə uyğunlaşdıran
Ümummilli lider statusuna yüksəlmiş dahi şəxsiyyət
kimi səciyyələndirir: "O, yaranışdan bir Günəş
kimi doğmuş, xalqın inkişaf yollarını
işıqlandırmış, gələcək mübarizələrində
atılan addımlara, çabalara, mübarizələrə
yol göstərmişdir. u Günəş bu gün də
bizim yolumuzu işıqlandırır, sabah da
işıqlandıracaqdır".
Könül ƏLİYEVA
Azərbaycan Memarlıq və İnşaat
Universitetinin İctimai fənlər kafedrasının
müdiri