"Parkda" oyun

"Sizə qədimdən də qədim dostum Saida Haqverdiyevadan danışmaq istəyirəm. Mənə elə gəlir ki, o, enerjisi aşıb-daşan, bir yerdə qərar tuta bilməyən, hələ ki rahatlığa çata bilməyən insandır. Teatrda ciddi işlər görür, balaca aktyorlar yetişdirir, film çəkir, tamaşalar hazırlayır və qəti sakit dayanmaq haqqında düşünmür. Vətənin dar günündə başının dəstəsi ilə köməyə qaçır, kasıblara əl tutur, yetimlərə analıq eləyir".

Əslində mən tamaşa haqqında yazacağam, amma ürəyim çox istədi ki, bu qaralamaya belə səmimi bir giriş verim. Lap yadımdan çıxmışdı, Saida xanım hekayə və povestlər də yazırdı; sonra özünü burda görmədimi, ya vaxtı olmadımı, bilmirəm, yazmağın başını buraxdı.

Hə, Saida xanım, bax, belə qoçaq qızdır.

Mən rejissor Saida Haqverdiyevanın dörd işinə baxmışam. Onun ilk işinin, özü dediyi kimi, gözünün ilk ovunun - "Ər quyusu" tammetrajlı bədii filminin ideyası mənə çatmamışdı, amma hiss olunurdu ki, yaradıcı heyət dəqiqliklə və məsuliyyətlə işləməyə çalışıb. Kənddə yaşananlar, ata kultu, ana zəhmi və deyingənliyi yaxşı işlənib. Filmdəki favoritim isə kitab oxuyan qızdı. Məndə müəlliflə qəhrəmanlar arasında oxşarlıq tapmaq istəyi kimi pis xasiyyət var. Bu filmdəki kitab oxuyan qızı da elə Saida xanımın özünə bənzətmişdim. Bütün hallarda filmdə zəhmət, əziyyət var və buna görə qiymətləndirilməyə layiqdir.

Saida xanımın mən gördüyüm ikinci işi "Köhnə çamadanlar" tammetrajlı bədii filmidir ki, bu haqda həm özüm yazmışam, həm də müəlliflə əla bir söhbətimiz yayımlanmışdı. Qısaca olaraq onu deyim ki, müharibənin qadın üzünü göstərən, bununla da Azərbaycanda bir ilki gerçəkləşdirən müəllif Qarabağ zəfərindən sonra ilk uğurlu müharibə filmini çəkməyi bacarmışdı. Filmin zəfərlə bitməyinin xüsusi əhəmiyyəti vardı, çünki ağır səhnələrlə dolu hekayə zəfərsiz bitsəydi, tamaşaçının ruhunu sarsıdardı. "Fəryad" filmi ilə böyümüş bir nəslin necə böyük travma yaşadığını biz İkinci Qarabağ savaşında aşkar şəkildə gördük. Bu mənada "Köhnə çamadanlar"dakı zəfər reallıqdakı kimi bizim ruhumuzu oxşayır.

Saida xanımın, baxdığım üçüncü işi "Melisa" kukla tamaşasıdır. Zöhrə ona hədiyyə edilən Melisa adlı çox sevdiyi oyuncağını itirir. Axtarır, axtarır, tapa bilmir. Yorulur, əldən düşür, uğursuzluq onu izləyir. Çifayda... Amma Zöhrə ümidini itirmir ki itirmir. Onun inadkarlığı iki fraqmenti yadıma saldı. Birinci, qədim yunan mifologiyasındakı "Piqmalion" əfsanəsidir. Kiprli rəssam Piqmalion fil sümüyündən qeyri-adi dərəcədə gözəl qız heykəli düzəldir, sonra ona vurulur və heykəlin canlı olmasını arzulayır. İlk baxışda həyata keçməyəcək arzu kimi görünür, amma məhz Piqmalionun ümidi, inadkarlığı sayəsində Allahlar onun səsini eşidir. Rəssam evinə qayıdır. Heykələ yaxınlaşır, xoşbəxtliyə bir bax, sevincə bir bax! Heykəl cana gəldi, ürəyi döyündü, gözlərində həyat işıqlandı. "Tanrı Afrodita Piqmaliona gözəl arvadı beləcə verdi". Yeri gəlmişkən, Melisanın oyuncağı da danışa bilirdi.

İkinci fraqment isə "İncil"dəndir. İsa suyun üzərində gəzəndə həvariləri indiki təbirlə desək, şoka düşürlər. İsa onlara deyir ki, niyə təəccüblənirsiniz? Sizin də imanınız kamil olsa, su üzərində gəzə bilərsiniz. Hətta həvarilərdən birini su üzərində gəzməyə dəvət edir. O, su üzərində gəzəndə, birdən buna heyrət edir və həmin anda batmağa başlayır, çünki ürəyinə şübhə toxumları səpilmişdi. Burdan çıxan nəticə odur ki, sona qədər inansan, ürəyində, getdiyin yola zərrəcə şübhən olmasa, su üzərində sərbəst hərəkət də edə bilərsən, dağı iki bölə də. Melisa da inamın mükafatını aldı, sonda öz sevimli oyuncağına qovuşdu. "Melisa"ya görə də müəllifləri təbrik edib keçirəm, mayın 15-də Azərbaycan Dövlət Kukla Tetarının səhnəsində göstərilən "Oyun" inklüziv teatrının "Parkda" tamaşasına. Tamaşadakı bütün hadisələr bir yerdə baş verir: parkda. Tamaşada əsas xətt ailədaxii münaqişədən, ər (Türkay Cəfərli) - arvad (Zülfiyyə Qurbanova) arasında yaşanan problemdən ibarətdir. Rejissor boşanma həddinə çatan ər-arvadın münasibəti fonunda cəmiyyətimizin ən aktual probləmlərinə işıq tutur: Azərbaycanda çox sürətlə artan boşanmalar, "Tik-Tok" veylliyi və boşboğazlığı, şir atma bayağılığı, insanlar arasında inamın sarsılması, erkən nikah, valideyn-övlad münasibəti, təhsil və s. İki saat boyunca sistemli şəkildə problemli Azərbaycan insanına tamaşa edirik. Rejissor problemlərin sənət həllini verə bilib. "Parkda"kı süpürgəçi (Gülçöhrə Abdullayeva) obraz olaraq da, aktyor kimi də seçilməyi bacarır, o, simvolik obraz təsiri bağışlayır, saflıq, təmizlik nümunəsi kimi diqqəti cəlb edir, insanların zibilini təmizləyir. Süpürgəçi arada bizə, ekranlardan düşməyən 7 dəfə evlənib, "8-ci kruqu" gələn, əxlaqı dillərdə dastan olub camaata əxlaq dərsi verən xalaları da xatırladır. Çünki süpürgəçi heç vaxt evlənməyib, sevməyib, sevilməyib, amma evliliyin, sevib-sevilməyin müsbət tərəfləri, ruhani cəhətləri haqqında uzun-uzadı mühazirə oxuyur. Onu "8-ci kruq" xalalardan fərqləndirən bir mühüm cəhət var. Bizim xalanın bütün cəhdləri insanların xoşbəxtliyi üçündür. Süpürgəçi xanım obrazını canladıran aktirasının peşəkarlığı tamaşaçıların ruhunu oxşadı. Buna görə də ona təşəkkür edib keçək parkda gecələyən qadına. Valideynlərinin təkidi ilə yeniyetmə ikən ərə verilən, sonradan bədənini satmağa məcbur olan, amma içindəki məsum uşağı qoruyub saxlayan qadını Ülviyyə Əliyeva çox ləyaqətlə, məharətlə canlandırdı. Ümumiyyətlə, mənə elə gəlir ki, Ülviyyə xanım potensialından tam şəkildə istifadə edilməyən aktyorlardandır...

"Qlamur" həyat tərzinə düşkün qadını canlandıran Zümrüd Qurbanova hadisələrin gedişatında çox məharətlə başqalaşır: o, var-dövlət sevən qadından, nə vaxtsa uğrunda fədakarlıq etdiyi kişiyə inamını itirən qadına çevrilir, tamaşaçıya bir-birindən kəskin fərqlənən iki obrazı peşəkarlıqla təqdim etməyi bacarır.

Gənc aktrisa Səbinə Məmmədova varlı müştəriləri tovlayan ofisiant rolunu koloritli, yumorla yaratmışdı.

Tamaşada uşaqlar da oynayırdı... Azərbaycanda uşaq aktyorları problemi var. Bu sahədə Saida Haqverdiyevanın xidmətləri danılmazdır: son zamanlarda uşaq aktyorlarının yetişməsi üçün çox əziyyət çəkib. Onun tələbələri Selcan Xatun, İbrahim Laçın, Aylin Nəcəfli, Hökumə Ağayeva, İlkin Həsənli və başqaları artıq hazır aktyorlardır, inşallah, gələcəkdə parlaq ulduzlara çevriləcəklər.

Tamaşada daha bir vacib məqam əlil qardaş-bacılarımızın (Xaqani Əliyev, Kamilə Xəlilova, Babək İsmayılov) "Parkda" yer alması idi. Onların gözəl ifası məni yaxşı mənada təəccübləndirdi, təsirləndirdi. Tamaşadan sonra onları qucaqlayıb təbrik etmək istəyirdim, təəssüf ki, etmədim. Amma onlara təşəkkür borcumu burada qaytarmaq istəyirəm: ey gözəl insanlar, sağ olun, var olun, yaxşı ki varsınız, hamınızı öpürəm, bağrıma basıram.

Nəhayət, Zülfiyyə Qurbanova və Türkay Cəfərlinin tamaşaya peşəkarlıqla, xüsusi rəng qatdığını deməsək, insafsızlıq olar. Zülfiyyə Qurbanova obrazının dramını, emosiyalarını pafos qatmadan, ölçülü-biçili, inandıraraq təqdim etdi. Tamaşanın əsas yükünü aktyor kimi Türkay Cəfərli daşıyırdı. Çünki o, tamaşa boyunca səhnədə, mərkəzdə idi və bu müddətdə oyunundakı təbii yaşantını, hissləri tamaşaçıya ötürə bildi, ovqatdan-ovqata əla keçdi.

Hadisələrin ancaq parkda baş verməsi də xüsusi rənglərdən biridir. Bilmirəm, bu tamaşa ilə nə qədər əlaqəsi var, amma yadıma teatral estetikada ekranlaşdırılmış "Dogvil" filmi düşdü. Paralellər aparası olsaq, orda da azad yaşamaq istəyi ilə evdən qaçan qadın aşağılayıcı rəftara məruz qalır. Son isə qisasla bitir, alçaldılmış qadın hamını amansızlıqla öldürür, təkcə iti sağ saxlayır. Çünki it onunla loxmasını bölmüşdü. Filmin rejissoru Trier itin yaşamaq haqqının olduğunu düşünür, insanın isə yox. Burda vəziyyət məşhur "Sən Pünhanın günündə, Pünhan da it günün"dəki kimi deyil. İt insandan çox hörmətlidir. Bizim mentalitet isə belə sərt davranışlara icazə vermir. Ona görə "Parkda" məsələ dədə-baba qaydası ilə həll olunur, tərəflər barışıq elan edir, öyüd-nəsihəti dinləyir, ailəni dağıtmır, ər peşman olur, qadın onu bağışlayır. Boşanmamağın faydalarını bildik, bunu aşağı-yuxarı hamı anlayır, anlamalıdır. Amma boşanmağın da faydaları cəhətlərini gərək gözardı etməyək. İşimizdir də, neçə-neçə cinayət işi görmüşük, istintaq materialları ilə tanış olmuşuq. Allah haqqı, qadın elə bil milçəkdir, heç nədən vurub öldürürlər. Çay süzmədiyinə, idman paltarı geyindiyinə, "öz həyatımı yaşamaq istəyirəm" dediyinə, ərinin telefonuna baxdığına görə öldürülən qadınlar var. Hətta bir kişi öz arvadını intihar etmək istədiyinə görə öldürmüşdü. Öldürməyən, amma həyat yoldaşına hər saat, hər dəqiqə işgəncə verən insanlar var. Təəssüf ki, burada Nitşenin o əfsanəvi məntiqi işə yaramır: öldürməyən gücləndirmir. Bu cür problemli ailələr özlərinə, övladlarına, cəmiyyətə hansı faydanı verə bilərlər? Əksinə, onların travma ilə böyümüş övladları gələcəkdə təhlükəli ünsürə çevriləcəklər. Belə ailələrin dağılması, yəni ərlə arvadın ayrılması ən optimal yol sayılmalıdır. Yazının elə yerinə gəldik ki, boşanmaq, boşanmamaq, budur əsas sual, məsələ...

Yekunlaşdırmalı olsaq: Saida Haqverdiyeva, "Parkda" oyun qurub bizi düşünməyə vadar etdi. Tamaşa haqqında bu qədər düşündüksə, deməli, alınıb. Deyəsən, Dekart demişdi də, düşünürəmsə, varam. Biz də düşündük, var olduq. Yaradıcı heyət də düşünüb və hər daim var olsunlar.

Yazının əvvəlində də dedim: mən də müəlliflə obrazlar arasında oxşarlıq axtarmaq kimi axmaq bir xasiyyətim var. Daha bir oxşarlıq tapmışam: Saida xanımı Zöhrəyə bənzədirəm. Mənə elə gəlir ki, Saida xanım da öz oyuncağını, bəlkə də öz həqiqətini axtarır, ancaq tapa bilmir. Amma o oyuncağı tapacağına əminəm. Çünki heç bir yaxşılıq cəzasız, pardon, mükafatsız qalmır. Ancaq kameranı başqa rakursa qoysaq, bəlkə də belə alınır. Saidanın oyuncağını tapa bilməməyi etdiyi yaxşılıqların cəzasıdır.

Ağa CƏFƏRLİ

525-ci qəzet.- 2024.- 21 may,№88.- S.12.