ŞEİRLƏRİ
ÖLDÜRÜLMÜŞ QOVLUQ
Adicə sudan da qorxan kağız insan ömründən
daha davamlı ola bilərmiş. İnsanı bir su içim
saatda məhv edə bilirlər, kağızlarsa qalır və
keçmiş günlərin içərisindəki insanı
o günlərin axarındakı həyəcanları,
narahatlıqları, ümidləri ilə yaşadır.
Bu şeir bir əsgər haqqındadır və
dünyanın od-alov içərisində olduğu, İkinci
Dünya müharibəsinin şiddətli döyüşlərinin
getdiyi çağlarda - 1942-ci ilin yanvarında yazılıb.
Bu şeiri yazanın o vaxt 26 yaşı vardı və həmin
çağlarda hər gün qapıları onun neçə-neçə
yaşıdının məşum "qara
kağız"ı döyürdü.
Kim dəydi, qırıldı qəlbinin simi?
Kimsəyə yetmədi fəryadın səsi.
Tufana uğramış bir qərib kimi
Dondu gözlərində arzun, həvəsin.
Qırırkən əzmini çaqıllı yollar
Çəkdinmi yarının intizarını?
İplə kəsildimi o incə qollar,
Özünmü qazıdın öz məzarını?
Sanki bu şeirini elə özü üçün
vida ağısı kimi yazıbmış. Şair Əlirza
Abdullayevi NKVD - Daxili İşlər Xalq Komissarlığı
1942-ci il aprelin 2-də götürür. Ancaq onun adına
cinayət qovluğu artıq martın sonlarında
açılmışdı. Əl altından iş
gedirmiş, tədarüklər artıq martın
ortalarından başlanıbmış və təzə
qovluqdakı sənədlər bir-bir artırmış.
Martın 30-da Bakı şəhərindəki İkinci
Popereçnaya küçəsi 3 nömrəli evdə
yaşayan, "Vətən uğrunda" jurnalında məsul
katib vəzifəsində işləyən Əlirza Cəfər
oğlu Abdullayev haqqında həbs qərarı
çıxarılır və səbəb kimi də bu
göstərilir ki, mart ayının 16-da o, işlədiyi
redaksiyada "antiinqilabi və təslimçi" məzmunlu
anonim bir məktub almış, lakin müəllifinin müəyyənləşdirilməsi
üçün həmin məktubu müvafiq orqanlara təqdim
etmək əvəzinə özündə saxlamış,
üstəlik, əksinqilabi məzmunlu bu məktubda
yazılanları redaksiya işçiləri arasında
yaymışdır.
Sən demə, NKVD artıq o anonim məktubu yazanı
tutubmuş da və həmin şəxs - Azərnəşrin
keçmiş işçisi Zülfiqar Abdullayev martın
29-dakı dindirməsində niyə məktubu məhz
Əlirzaya göndərməsinin səbəbini də boynuna
alıbmış. Onu antisovet əhvali-ruhiyyəli birisi kimi
tanıdığını, şəxsi söhbətlərində
Əlirza Abdullayevin faşist ordusunu təriflədiyini,
SSRİ-də əhalinin maddi vəziyyətinin ağır
olmasından şikayətləndiyini təsdiqləyibmiş.
NKVD-nin əldə etdiyi bu məlumatları əsas
götürərək dövlət təhlükəsizliyi
kiçik leytenantı İşxanyanın
hazırladığı təqdimat əsasında son olaraq
idarə rəisi mayor Qriqoryan elə martın 29-da qərar layihəsi
hazırlamış, onlardan olan bir başqa daha yüksək vəzifəli
də aprelin 2-də Əlirza Abdullayevin həbs edilməsi, mənzilində
və iş yerində axtarış aparılmasını
sanksiyalaşdırmışdı.
Ancaq ona birinci dəfə elə məktubu
aldığı günün ertəsi
yaxınlaşıblarmış. Martın 17-də Əlirzaya
aldığı məktubla bağlı suallar verilib. O da deyib
ki, ayın 16-da saat 10:20 dəqiqədə Azərbaycan
Yazıçılar İttifaqının işlər
müdiri Sarkisova mənə bir zərf təqdim etdi. Zərfin
üstündə "Bakı, 9 yanvar küçəsi
25", yəni Yazıçılar İttifaqının
ünvanı yazılmış, məktubun mənə -
"Vətən uğrunda" jurnalının məsul
katibinə çatmalı olduğu göstərilmişdi.
Açdım, məktub Azərbaycan dilində idi. Oxuyunca məktubun
antisovet məzmunlu olduğunu gördüm, ona görə də
yazıçı Məmməd Səid Ordubadinin yanına
gedib nə etmək lazım olduğu barədə məsləhətləşdim,
o da bunu NKVD-yə çatdırmağımı tövsiyə
etdi. Ancaq məktubu aparıb orada kimə verəcəyimi bilmədiyimi
deyəndə Ordubadi qayıtdı ki, onda bir az gözlə, Səməd
Vurğun gəlsin, o, bir yol göstərər. Axşam saat
beşin yarısınadək Səməd Vurğunu gözləyəndən
sonra məktub barədə şair Məmməd Rahimə
söylədim. O da Səməd Vurğunu gözləməyin
doğru olduğunu deyərək hələlik məktubu gizlətməyimi
məsləhət gördü. Mən də onun sözündən
sonra məktubu aparıb masamın gözünə qoydum,
özüm də xidməti işlərlə bağlı Xalq
Maarif Komissarlığına yollandım. Təqribən saat
17-də oradan qayıdanda gördüm ki, məni
Yazıçılar İttifaqında NKVD-nin əməkdaşı
gözləyir. O, məndən belə bir məktubu
alıb-almadığımı və almışamsa həmin
məktubu hara qoyduğumu soruşdu, mən də məktubu
çıxarıb ona təhvil verdim.
Ancaq NKVD artıq Əlirzanın dediyindən daha
çoxunu bilirdi və odur ki, təhlükəsizlik əməkdaşı
ondan bu məktubu stolun gözünə qoyanadək kimlərə
oxuduğunu xəbər alır. Əlirza artıq bir dəfə
türməyə girib-çıxmışdısa da, hələ
ki təcrübəsiz cavan oğlandı, NKVD məkrlərindən
bixəbərdi və təsəvvür eləmirdi ki, dilinə
gətirdiyi hər adla istənilən vətəndaşda
hazır "xalq düşməni" damğası
vurmağa həris bu qarayaxalara istər-istəməz növbəti
qurbanı nişan vermiş olur.
Deyir ki, mən məktubu oxuyanda jurnalımızın
katibi Əkbər Ağayev oradaydı, bəzi
parçaları da Ordubadi ilə Rahimə oxumuşam.
Başqa heç kimin bu məktubdan xəbəri yoxdur.
Gələn adam soruşur ki, bəs məktubu kimin
yazdığını bilirsinizmi? Cavab verir ki, zərfin
üstündə olmasa da, məktubun altında imza belə
göstərilmişdi: "Qızıl Ordunun əsgəri Həmid
Vəlizadə, Bakı, 354-cü hospital, 9 fevral, 1942".
Çağırılmamaış qonaq dübarə
soruşmuşdu ki, yaxşı, sizcə, bu, kim ola bilər?
Cavab vermişdi ki, kim olduğunu bilmirəm, amma məktubun məzmunundan
hiss olunur ki, yazan kimdirsə, çox savadlı adamdır.
Növbəti sualsa NKVD-nin dairəni bacardıqca genişləndirmək
imkanı verən zahirən adi, amma mahiyyətcə çox bəlalar
vəd edən sorğu idi. 1937-1938-ci illərin cinayət
işlərində bunun allı-güllü örnəkləri
var. "Xalq düşməni", antisovet təşkilatın
rəhbəri ləkəsi vurmaq istədikləri bir adamdan ədəbi-mədəni,
ya elmi mühitdə yaxşı tanıdıqlarının
adlarını sadalamağı tələb edirdilər.
Dindirilən də bu sualın arxasında hansı rəzil
niyyətlərin dayandığını ağlına gətirmədən
gündəlik rastlaşdığı, təmasda olduğu
iş yoldaşlarının, həmkarlarının
adlarını sadalayırdı. Az sonra isə NKVD həmin
adları çəkilənlərin hər birini istintaqa cəlb
edə bilirdi ki, filankəs antisovet, terrorçu, əksinqilabi,
dünyanın filan, filan, filan kəşfiyyatları ilə əlaqədə
olan təşkilat yaratmasını artıq etiraf edib,
yaxınları sırasında sizin də adınızı
çəkib, bax, bu da onun ifadəsi, indi siz də boynunuza
alın ki, həmin təşkilatda hansı təxribatlar
törətmiziniz, hansı başqa planlarınız vardı,
siz deyin görək, alimlərdən, yazıçılardan,
şairlərdən, mədəniyyət xadimlərindən
kimləri tanıyırsınız. O da
tanıdıqlarını təbii olaraq bir-bir sayırdı.
Sonra o zavallılar da bir ucdan genişlənən
tutulmalılar siyahısına əlavə edilirdilər.
Tutduqlarının da boynuna işəncələr verə-verə
istədikləri ən ağır suçu qoymaq NKVD cəlladlarının
başlıca peşə vərdişi idi.
Hələ Əlirza məhbus deyildi, artıq o məktubu
kimin yazmış olduğunu da NKVD dəqiq bilirdi, bu da yəqin
idi ki, bir neçə gün sonra indi ifadə aldıqları
bu şəxs də həbsxanada olacaq. Sabahkı istintaq
üçün bəri başdan tədarük
görürdülər, gələcək dustağın
ayağının altını daha boş etməkçün
indidən lağım atırdılar. İstəyirdilər
ki, Əlirza Abdullayev onu tanıyan və xüsusən də
jurnalın ədəbi işçisi olaraq onun kimliyini bilən
bütün şəxslərin adını çəksin. Bu
cavan şair ədəbi aləmdə yeni parlayan, kifayət qədər
ünsiyyətcil, üstəlik də, o dövrdə sayı
onsuz da az olan jurnallar arasında aparıcılardan sayılan
"Vətən uğrunda"da
çalışırdı, aydın məsələdir ki,
tanıdıqları lap çox olası idi.
Əvvəl ümumi cavab vermişdi ki, mən Azərbaycanın
bütün yazıçılarını, "Qlavlit"in
(oçağkı senzuranın - Mətbuatda Dövlət Sirlərini
Mühafizə edən İdarənin), "Azərnəşr"in,
Azərbaycan Radio Komitəsinin, "Kommunist" qəzeti
redaksiyasının, Xalq Maarif Komissarlığının
şöbələrinin əməkdaşlarını
tanıyıram". Əlavə soruşurdular ki, bəs sabiq
yazıçılardan kimləri tanıyırsınız.
"Sabiq" deyəndə, ehtimal ki, "ifşa
edilmiş" "xalq düşmənləri"ni, bir də
təzəlikcə Yazıçılar İttifaqından kənarlaşdırılmışları
nəzərdə tuturdular. Əlirza özünü o yerə
qoymurdu, lap köhnələrin adını çəkmirdi,
bu da təbii görünürdü, çünki onların əksəri
ilə aralarında böyük yaş fərqi vardı, amma
dostluq etmiş olduğu Müşfiq də vardı axı -
bunun üstünü vurmadan keçirdi. Bircə az əvvəl
birlikdə həbs olunduqları Abdulla Əfəndiyevin -
Faruqun adını çəkirdi, onun da indi rayonda, "deyəsən,
Göyçayda yaşadığını" deyirdi və
rayonlardan heç kiminlə əlaqəsi
olmadığını bildirirdi.
Dairəni genişləndirmək cəhdləri davam
edirdi. Soruşurdular ki, təhsil müəssisələrindən,
institutlardan siz kimləri tanıyırsınız, sizi kimlər
tanıyır? Birinci Azərbaycan Dövlət Universitetinin
2-ci kurs tələbəsi Nəbi Babayevi deyirdi. Ardınca da
adlar sıralanırdı: universitetin 3-cü kurs tələbələri
Həbib Zeynalov və Tofiq Məlikov, 4-cü kursda oxuyan
Hacı Tahirov, 5-ci kurs tələbəsi Sona Məmmədzadə,
məktəb müəllimi Qiyas Cavadov, farmakologiya müəllimi
Cəfər Mövsümzadə və digərləri.
Bu adları da ona görə cinayət işindən
yazıma köçürürəm ki, Əlirzanın
dostları dairəsinin bu tərəfi də
görünsün. Onlardan hansılarınısa sonra
bütün Azərbaycan tanıdı. Biri elə o vaxtın Nəbi
Babayevi - sabahın görkəmli şairi Nəbi Xəzri.
Hansılarınısa elə həmin təlatümlü illər
uddu, hansılarısa davaya gedib qayıtmadılar,
hansılarısa heç yerli-dibli olmayıbmış kimi
unuduldular. Özü də unudulmuşlardan olan
Əlirzanın vasitəsilə qoy onların
hamısının xatirəsi bircə cümlənin içərisində
keçən adlarıyla olursa belə yenidən dirilsin,
anılsın. Bu da gənclik dostlarına Əlirzanın
qardaş yaxşılığı
Aprelin 2-də isə artıq Əlirza kameradadır və
daha bu, əvvəlki kimi sadəcə ifadə deyil, NKVD
Dövlət Təhlükəsizliyi Bölməsi müstəntiqinin
ağır maddələrlə məsuliyyətə cəlb
edilmiş müttəhimlə apardığı dindirmədir.
Bu qəbil cinayət işlərinin mahiyyətcə nə qədər
qurama olsalar belə, tarixdə qalan şəxsiyyətlərlə
bağlı verə biləcəyi daha bir fayda onların bir
sıra tərcümeyi-hal cizgilərini dəqiqləşdirməyə
kömək etmələridir. ...Dövrün rəngini
göstərən bariz əlamət - 1939-cu ildə, 23
yaşındaykən Bakı Şəhər Milis İdarəsi
ona 5 il müddətinə pasport verib və evində
axtarış aparılarkən götürülüb. Həbs
olunmusansa, demək, bu o anlama gəlir ki, artıq vətəndaş
deyilsən. Atası Cəfər kişi haqqında
yazılır ki, 1919-cu ilədək kənd təsərrüfatı
ilə məşğul olub, ondan sonrasa yükdaşıyan. Yəni
əsl, el sözüylə desək, hambal!
Ay gorbagor Şura hökuməti, ay çürük
quruluş, bir hambal oğlu gəlib şairlik mərtəbəsinə
yetişib, ədəbiyyat aləmində tanınıb,
sabahına ümidlər var, axı niyə uçmağa
başlamamış qanadını qırırsan?! Axı
sabah sən də öyünə bilərdin ki, o hambal
oğlunu adam edib adamlar cərgəsinə qoşan mən
oldum. Çox sirlərə çox cavablar tapılacaq. Amma
sovet dövlətinin və 70 ildən artıq müddətdə
nəhəng bir ərazidə yüzlərlə xalqı
müti, tabeliyində saxlamış sovetin adi insan məntiqləri
ilə heç vəchlə tən gəlməyən qəddarlıqlarının
ağlabatan izahını vermək mümkün olmayacaq.
...Əlirza işləməyə elə məktəbdə
oxuduğu çağlarda - 1929-cu ildə, 13 yaşındaykən
başlamışdı. Əvvəl Azərittifaqda fəhlə
şəyirdi olmuşdu, 1930-1935-ci illərdə tramvay
maşinisti işləmişdi, ali təhsili natamam idi -1937-ci
ildə Qırmızı Bayraqlı Azərbaycan Sənaye
İnstitutuna daxil olaraq 3-cü kursadək oxumuşdu,
1938-1940-cı illərdə komsomolun üzvü idi, ancaq
xuliqanlığa görə həbs ediləndə onu
Yazıçılar İttifaqı ilə bərabər, komsomoldan
da xaric etmişdilər.
Ancaq bu cinayət işi o sualı da
aydınlaşdırır ki, necə olub, həbsinə
baxmayaraq, sonra onun şeirlərinə mətbuat səhifələrində
əvvəlki sürəklilikdə olmasa da, hər halda təzədən
yer verilib. Axı o cəza ki onunçün müəyyənləşdirilmişdi,
o maddə ilə ki türməyə göndərilmişdi,
ictimai adamın qarşısında çox barılar, xəndəklər
doğura bilirdi. Adının üstündə
"xuliqan" kəlməsi olanın qəzet-jurnalda
imzasıyla görünmək, radioda səslənmək
imkanlarını da əldən alırdı. Sən demə,
Əlirzaya 4 ay həbsdə saxlandıqdan sonra məhkəmənin
qərarı ilə bəraət verilibmiş.
Əlirzanın yaşına baxan istənilən kəsdə
sual oyanar ki, 1941-ci ildə o cür dəhşətli
müharibə başlananda nə əcəb 25 yaşlı bu
gənci cəbhəyə göndərməyiblər? Cinayət
qovluğu bu bilgini də verir ki, gənc şair hərbi
uçotdan düçar olduğu vərəm xəstəliyinə
görə çıxarılıbmış.
...Elə yerdə idi və sualları da elə
qoyurdular ki, nə şəkildəsə sağa-sola sapmaq
mümkün deyildi. Həmin anonim məktubun müəllifi
NKVD-yə məlum idi və artıq çöldəkindən
fərqli olaraq, sual "o məktubu kimin
yazdığını güman edirsiniz?" sayaq saya şəkildə
qoymurdular; xəbər alırdılar ki, Zülfiqar Abdullayevi
haradan tanıyırsınız?
Deyə bilməzdi tanımıram. Çünki vaxtilə
"Azərnəşr"də
çalışmışdı, iş yoldaşlarından və
dostluq etdiklərindən biri də həmin Zülfiqar
olmuşdu. Sonra "Vətən uğrunda"ya keçsə
də, mütəmadi olaraq jurnalın yazılarını
Qlavlitdən keçirmək üçün
apardığından həmin idarənin də yerləşdiyi
"Azərnəşr" binasına tez-tez baş çəkməli
olur, o əsnada köhnə tanışlarla, o sıradan
Zülfiqarla da salamlaşırdı. İstintaq
qovluğundakı dindirmə protokollarından birindəki
öz sözləridir: "Bu görüşlər vaxtı,
xüsusən də müharibə başlayandan sonra biz həm
xarici, həm daxili siyasət, güzəranın
müşküllüyü barədə çox
danışardıq. Mən dustaqlıq keçirmiş
olduğumdan və seyrək nəşr olunduğumdan, etiraf
etməliyəm ki, son dövrlərdə pessimist olmuşdum. Yəqin,
elə bu da səbəb olmuşdu ki, mən və Zülfiqar
açıq danışmağa başlamışdıq.
Zülfiqar deyirdi ki, onun Radiokomitetdə tanışı var və
ona müharibənin gedişi ilə bağlı elə məlumatları
ötürür ki, bunlar qəzetlərdə dərc edilmir,
radioda səsləndirilmir. Bu məlumatlar da ondan ibarət idi
ki, itkilərimiz nə qədərdir, cəbhə xətti
indi haradadır, almanlar hansı əraziləri tutublar. Bu haqda
da çox danışırdıq ki, xalqın vəziyyəti
çox sıxıntılıdır, maaşlar
aşağıdır, əsgərlərin vəziyyəti qənaətbəxş
deyil. Axırıncı dəfəki - hərbi
komissarlıqda, Zülfiqarı əsgərliyə yola salarkən
olan söhbətimiz xatirimə gəlir. Təxminən
martın 16-sı idi, onunla Bazar (Hüsü Hacıyev)
küçəsində (indiki - Azərbaycan prospekti - R.H.)
rastlaşdım, mən də onunla Kommunist küçəsi
tərəfə (indiki İstiqlaliyyət - R.H.) gedə-gedə
aldığım antisovet məzmunlu məktubdan
danışmağa başladım. Məktub yanımda
olmadığı üçün onu Zülfiqarçün
oxuya bilmədim. Sonra başladıq Zülfiqarın əsgərliyə
getməsindən danışmağa. Zülfiqar dedi ki, Quba, ya
Xaçmaz rayonunda səfərbərliyə
çağırılanların ağır vəziyyətinə
şahid olub. Belə ki, uşaqlar kavansarada
yorğan-döşəksiz yatır, donurlar. Mən də o
deyəni təsdiqlədim. Zülfiqar əlavə etdi ki,
müharibə tezliklə başa çatacaq, heyif, ona vur-tut
bu 2 aydan ötrü bir belə əziyyətə qatlaşmaq
qismət olur. Bu söhbətlərdən sonra biz
ayrıldıq. Yeri gəlmişkən, biz dekabr-yanvar
aylarınadək almanların qələbə
çalacağına inanırdıq, daim də xəritəni
izləyirdik, Zülfiqar mənə dedi ki, qəzetlərdə
Qızıl Ordunun həmlələri haqda yazılanlardan
anlaşılan budur ki, onlar qalib gələ bilməyəcəklər.
Sovet Ordusunun geri çəkildiyi yerlərin heç də
hamısını açıb-ağartmırlar".
Ardınca Əlirza başlayır iş
yoldaşı, "Vətən uğrunda" jurnalında
buraxıcı işləyən Həbib Axundovla söhbətlərinə
və deyir ki, təqribən hər gün onunla bu
mövzularda fikir bölüşərdik, o da daim
narazılıq edirdi. Həbib guya almanların işğal
etdiyi ərazilərdən qurtarıb gəlmiş bir nəfərin
dilindən eşidib ki, faşistlər işğal etdikləri
ərazilərdə kommunist və komsomolçu olmayan əhaliyə
toxunmurlar. Əlirza bunu da yada salır ki, bir gün Həbib
redaksiyada mənim stoluma yaxınlaşıb dedi ki, almanlar
artıq bu həndəvərdədir, başına çarə
qıl.
Yəqin, Həbib bu sözləri ilə
Əlirzanın "Stalin"ə poema həsr etməsi, hərbçilərə
silsilə şeirlər qoşmasına şuxluqla işarə
vururmuş. Əlirza da söz altda qalmayıbmış, dərhal
qayıdıbmış ki, nigaran qalma, almanlar bizim ikimizi də
bir yerdə güllələyəcəklər. Həbib
zarafatı zarafatla da davam etdiribmiş: "Mənə nə
var, nə kommunistəm, nə komsomolçu,
barmağımı qaldırıb səs də verməmişəm".
Bütün bunlar hamısı istintaqı aparanın
xətti ilə Əlirzanın öz sözləri kimi
yazılıb, o da razılaşaraq hər səhifənin
altında imza atıb. Daha əvvəllərdə yüzlərlə
bu qəbil cinayət işləri ilə
qarşılaşdığımdan niyə belə
alınmasının fəndləri də mənə
aydındır. Müstəntiq öncə sualı qoyurdu və
müttəhim də müqavimət göstərir, əvvəlcə
irəli sürülən iddianı boynundan atırdı.
Lakin sonra müstəntiq çıxarıb onun qarşısına
qoyurdu tutalım elə həmin Zülfiqar Abdullayevlə, həmin
Həbib Axundovla aparılmış dindirmələrin
protokollarını ki, əbəs yerə müqavimət
göstərməyin, dostlarınız artıq sizin onlara,
onların sizə hansı gün, hansı şəraitdə
hansı sözlər dediyinizi təsdiq ediblər.
Və bu dindirmədə bir başqa - yetərincə
tanınan, amma haqqında bilgi az olan qələm sahibinin də
adı anılır. Əlirza vurğulayır -
Cahanbaxış gileylənirdi ki, bir yazıçı kimi
maaşı babat olsa da, ehtiyacsız yaşaya bilmir, indi isə
vəziyyətin dəyişəcəyinə, bütün
bunlara son qoyulacağına ümid bəsləyir.
Əlirza dostlar yanında bu fikri də söylədiyini
təsdiqləyirdi ki, bəli, demişəm almanlar yaponlarla əlaqəyə
girsələr, Sovet İttifaqına da, digər dünya
ölkələrinə də çətin olacaq.
1942-ci il aprelin 10-da axşam saat 21:15-də
Əlirzanı növbəti dindirməyə
çağıraraq komsomoldan niyə
çıxarılması səbəbini soruşanda o, birinci
həbsinin nəyin üstündə baş verdiyini
yerli-yataqlı təsvir edir, bilmədiyimiz təfərrüatların
üstünə gəlir.
Və bu ayrıntılar da "İnturist"
mehmanxanasında baş vermiş həmin
süpürüşmənin məhz quraşdırma, Faruqla
Əlirzanı ilişdirmək üçün
cızılmış bir hiylə ssenarisi olduğunu
açıqca göstərir.
Əlirza 1940-cı ilin bir sentyabr günündə
artıq yeyib-içmiş, kefli olduqları vaxt məclisə
Ağamalıyevin qatıldığını, az sonra
tanış bir qız haqqında söhbət gedərkən
guya qısqanclıq ucbatından Ağamalıyevin onun sifətinə
bir şillə vurmasını xatırlayaraq əlavə edir
ki, mən də dərhal həmin şapalağın əvəzini
qaytardım, Faruq da mənim müdafiəmə qalxdı, bu
dava restoranı qarışdırdı, milis gəldi, hər
üçümüzü içəri atdılar, ancaq
Faruqla mənə hərəmizə 1 il iş kəssələr
də, Ağamalıyevə bəraət qazandırdılar...
Deyir ki, Müdafiə Fonduna vəsaitlər
keçirdiyimiz vaxt mən necəsə “Azərnəşrə”
getmişdim, orada Zülfiqarla rastlaşdım, o məndən
fonda nə qədər yazdırdığımı
soruşanda 200 manat keçirdiyimi söylədim. O isə
gülərək dedi ki, bu nə məbləğdir
keçirmisən, camaat 20 min keçirir, odur e, Səməd
Vurğun fonda 2 min ayırıb. Qayıtdım ki, əgər
mən də 50 min alsaydım, 20 min yox, 30 min keçirərdim.
200 manat keçirmişəm, halbuki maaşım 500
manatdır.
Baxırsan ki, antisovetizm, dövlət əleyhinə
çıxmaq kimi qavranılan danışıqların əksəri
elə adi Allah-bəndə söhbətləriymiş.
Tutalım elə Əlirzanın yada saldığı bu məqam
- "Bir dəfə redaksiyamızın əməkdaşı
Həbib Axundov işə çox dilxor gəlmişdi. Mən
səbəbini xəbər alanda dedi ki, uşağım xəstədir,
cibimdə pulum ola-ola heç nə tapa bilmirəm".
...Martın 17-dir, Əlirza gündəlik həyatını
yaşayır, həbs, sürgün söhbətləri hələ
gələcəkdədir. Dindirmə protokolunda milliyyəti
"tatarka" kumu verilmiş, Yazıçılar
İttifaqı nəşriyyatının baş mühasibi
işləyən, 1900-cü il təvəllüdlü Sarra Qədirovna
Məlik-Yeqanova dindirilir. Onu şahid qismində
çağırıblar. Bu xanımın şahid ifadəsindən
duyulan budur ki, o, İttifaqa hər gəlib-gedənə elə
xəfiyyə ciddiyyəti ilə baxır, ən xırda
detalları da tuta bilirmiş və bunu da görməyə
macal tapıbmış ki, Əlirzaya gələn anonim məktub
ərəb əlifbası ilə yazılıbmış, 4 vərəqmiş.
Buna da fikir veribmiş ki, Əlirza məktubdan
parçaları ucadan oxuduğu anda Yazıçılar
İttifaqının katibi Sarkisova gəlib çıxır,
amma axıradək dinləmədən dərhal da
çıxıb gedir.
...Qayıdırıq Əlirza Abdullayevin həbsindən
əvvəlki hadisələrə.
1942-ci il aprelin 1-dir. Axşam saat 10-dur. Zülfiqar
Abdullayev dindirilir. O kimmiş? 1898-ci ildə Şuşada
doğulmuş Zülfiqar həbs edildiyi vaxt "Azərnəşr"də
tərcüməçi işləyirmiş. Atası Həsən
əslən İrandanmış, bu taya hələ 3 yaşlı
uşaqkən valideynləri ilə
köçübmüş. Zülfiqar 1920-1921-ci illərdə Ümumittifaq Kommunist (bolşevik)
Partiyası sıralarında da olubmuş. Ancaq dindirmə
vaxtı özünün deməsincə, 1921-ci ildə
günlərin bir günü onu Şuşa Qəza Partiya
Komitəsinə çağıraraq səbəbini izah etmədən
partiyadan çıxarıldığını elan edirlər.
1942-ci ildə baş verən həbsi də onun ilk
dustaqlığı deyilmiş. İlk dəfə 1930-cu ildə
saxlanılıbmış. Onu o vaxt QPU - KQB-nin sələfi
olan Baş Siyasi İdarə tutub 3 ay sonra buraxır.
Ovaxtkı tutulmağının səbəbi çadranın
atılması əleyhinə çıxışı
olubmuş. Zülfiqar Abdullayevdən soruşurlar ki, o vaxt
sizinlə başqa kimlər həbs edilibmiş. Adları
çəkir, mən də həmin ad və soyadlara sadə
adlar kimi baxmayaraq burada gətirirəm. Hacı Zalov - müəllim,
Həsən Bağırov - baqqal, Salman Ələskərov -
tacirmiş. Daha iki nəfərdən birinin - Mirzəmməd
Axundovun hansı peşənin sahibi olmasını, Nürimi Məmmədinsə
soyadını Zülfiqar unudubmuş. Bu adları səbəbsiz
üzə çıxarmıram. Büsbütün
unudulmuş insanlardır. Ancaq onlar fikirlərinə görə,
düzgün hesab etmədikləri siyasətlə
barışmayaraq səslərini qaldırdıqları
üçün cəzalanıblarmış. Etiraz etməyə
qadir belə insanlar bir-bir dənləndikcə asta-asta
xalqdakı mübarizlik ruhunu da sındırmağı
bacarıblar. Sovet dövləti durmadan, bəlli siyasət olaraq
milli ruhu belə sındırmasaydı, yəqin, 70 nədir,
heç 20-30 il də ömür sürə bilməzdi. Həmin
əzab görmüş rəhmətliklərin yan-yörəsində
o vaxt onlar kimi düşünənlər bəlkə də
az olmayıb. Ancaq səslərini içərilərinə
qısıb dinməyiblər, ona görə də nə hər
hansı cəza alıblar, nə həbsə atılıblar,
nə sürgünə göndəriliblər. Ancaq bu
kişilər əzaba düçar olsalar da, sözlərini
deyiblər, sifətlərini qorumağı bacarıblar.
Onların təzə hökumətin gətirdiyi hansısa
siyasətə qarşı çıxması mühüm
deyil - nə fərqi ki, bu etirazçılıq çadra ilə
bağlı olsun, ya söz azadlığı ilə, ya torpaq
məsələsi ilə. Əsas odur ki, el-oba naminə
lazımi anda qeyrət və təpərlə bu cür
kişiyana söz deməyi bacaranlar ola!
Zülfiqar Abdullayevin nəslində bir neçə
repressiya olunmuş da varmış. Bir tərəfdən
Zülfiqarın bu quruluşdan narazılıq dərəcəsini,
digər tərəfdən də onun özü kimi hansı
cığal siyasi düşüncəli şəxslərlə
əhatələndiyini dəqiqləşdirməkdən
ötrü ondan repressiya olunmuş bütün
dostlarını yada salmasını da istəmişdilər.
Bir neçəsinin adını deyib istintaqa gərək
olanın adını çəkməyəndə özləri
həmin adamı yada salmışdılar - Kamil Məhərrəm.
Bəlli olur ki, bu adam əslən Anadoludanmış, Azərbaycana
çoxdan gələnlərdənmiş, Zülfiqarla Azərnəşrdə
1922-1930-cu illər arası birlikdə işləyiblərmiş.
Sərbəst düşüncəsi ilə seçilənlərdən,
oturub-durub sovet siyasətinin bəyənmədiyi tərəflərini
tənqid edənlərdənmiş və 1941-ci ildə həbs
olunubmuş.
Zülfiqardan 1942-ci ilin martında, hərbi xidmətə
çağırılmazdan əvvəl "Vətən
uğrunda" jurnalına Əlirza Abdullayevin adına dərc
olunmaqçün göndərdiyi məktub barədə də
soruşmuşdular. Belə cavab vermişdi ki, 1942-ci il
martın ilk günlərində Dövlət Opera Teatrında
keçirilən Bakı ziyalıları
yığıncağında Yazıçılar
İttifaqının sədri Səməd Vurğun kəskin
antifaşist nitqlə çıxış etdi. Onun
çıxışı mənim mövqeyimlə düz gəlmədiyindən
qət etdim ki, belə bir məktub yazım və Səməd
Vurğunu almanlar əleyhinə düz olmayan fikrindən
çəkindirim.
Soruşmuşdular ki, yaxşı, belə
düşünürdünüzsə niyə məktubu elə
birbaşa Səməd Vurğunun adına yazmamısınız,
Əlirzaya göndərmisiniz? Cavab vermişdi ki, bilirdim bu məzmunda,
özü də anonim məktubu görüncə Əlirza
onu ilk növbədə Səməd Vurğuna
çatdırmağa tələsəcək.
Məktubu ilə bağlı başqa sualları da
vardı - "Orada yazırsınız bu mətni jurnal dərc
eləsin, edə bilmirsə, saxlasınılar, çünki
2 ay sonra bu məktub redaksiyanı xilas edəcək". Məhbusdan
yalnız hökmlə deyil, həm də təəccübqarışıq
bir maraqla soruşurdular ki, o sözləri deyəndə nəyi
nəzərdə tutduğunu da izah etsin. Demişdi ki, məndə
almanların artıq 1942-ci ilin yayında Bakını
götürəcəkləri inamı vardı. Ona görə
də redaktora tövsiyə edirdim ki, bu məktubu çap etməsələr
də, saxlasınlar ki, almanlar buraları tutanda həmin məktubu
onlara sədaqətlərinin rəmzi kimi təqdim edib
canlarını mümkün təhlükələrdən
qorusunlar. Demişdi ki, mən bu məktubda Sovet Məlumat
Bürosunun (Sovinformbüro) almanların zəbt etdikləri
yerlərdə əhali ilə vəhşi davranması
haqqında xəbərlərin həqiqətə uyğun
olmadığını yazmışdım və təsdiq
edirdim ki, əksinə, həmin rayonlarda almanlar artıq yaxşı
həyat qurmuşlar, camaata da təhqiramiz yox, hörmətlə
yanaşırlar. Demişdi ki, mən məktubda alman
texnikasını, onun gücünü tərifləmişdim,
sovetinkini pisləmişdim, sovetin arxa cəbhəsinin
davamsız olduğunu, xalqın və sovet ordu hissələrinin
aclıq çəkdiklərini, boş yerə qurban getdiklərini
bildirmişdim.
Soruşmuşdular ki, sən məktubunun məhz
göndərdiyin şəxsə çatdığını
yoxladınmı?
Cavab vermişdi ki, yoxlamağına yoxlamadım, amma təsadüfən
Hüsü Hacıyev küçəsində Əlirza ilə
rastlaşanda o özü mənə belə bir məktub
aldığını söylədi, mən üstünü
vurmadım və o da bilmədi ki, məktubun müəllifi mənəm.
Ancaq bunu da istintaqdan gizlətməmişdi ki, ən azı 3 nəfər
- Əlirza Abdullayev, İskəndər Nəfisi, bir də Məmməd
Əhmədov (o, 1938-ci ilədək "Azərnəşr"in
kənd təsərrüfatı şöbəsində tərcüməçi-redaktor
olmuşdu, daha sonra isə Bakı şəhər 2-ci
poliklinikasında baş həkim işləmişdi,
Zülfiqarın da qənaətincə, ətrafındakı
digər sovetsevməzlər arasında mövqeyinin qətiliyi
və kəskinliyi ilə xüsusən seçilirdi) bir az
diqqətlə oxusalar, həmin məktubu məhz mənim
yazdığımıı müəyyənləşdirə
bilərdilər. Çünki ayrı-ayrı vaxtlarda həmin
məktubdakı bəzi epizodlar barədə onlara şəxsən
danışmışdım.
Məktubu başqa antisovet həmfikirləri olsa da, məhz
niyə Əlirzaya göndərməsini də istintaqa
açıb. Deyib ki, müharibənin başlanmasından
düz 1 ay sonra - deməli, iyulun axırlarına doğru - Azərnəşrin
təlim və müəllim şöbəsində, təxminən
gündüz 12-də Əlirza ilə görüşəndə
ona söylədim ki, almanlar güclü şəkildə irəliləyirlər,
belə görünür ki, Sovet Ordusu müharibəyə
yaxşı hazır deyil. Əlirza mənimlə
razılaşdı və dedi ki, yaxşı olardı almanlar
tezliklə Bakını tutaydılar, biz də sovet hakimiyyətindən
xilas olaydıq.
Həbs olunanlardan biri də 1918-ci il təvəllüdlü
Məmməd Məmmədov idi. 1942-ci il iyulun 29-da aparılan
dindirməsində o xəbəri verirdi ki, Əlirza ona
yazdığı antisovet məzmunlu vərəqələr
veribmiş, həmin vərəqələri yaymaqda da məqsəd
Azərbaycanda xalqı sovetə qarşı üsyana
qaldırmaq idi. Vərəqə bu məzmunda imiş: "Vətəndaşlar!!!
Bu əzablara dözməyə daha səbir qalmayıb.
Hökumətdən vəziyyətinizin
yaxşılaşdırılmasını tələb edin.
Alman ordusu sizi xilas etməyə gəlir. Bütün vasitələrlə
ona kömək etmək lazımdır.
Oğullarınızın və qardaşlarınızın
Qızıl Ordu sıralarından geri qayıtmasına nail
olmağa səy göstərin. Yaxşı təhsilimiz,
yaxşı savadımız və imkanlarımız olsa da, biz
pis yaşayırıq. İmkan verməyin ki, sizin
övladlarınızı Qızıl Orduya
götürsünlər. Çünki onlar geri
qayıtmayacaqlar".
Soruşurdular ki, necə olub Əlirzanın sizə
7-8 ay qabaq - 1941-ci ilin dekabrında verdiyi vərəqənin mətnini
üstündən bu qədər keçəndən sonra da
belə dəqiqliklə yadda saxlamısınız? Cavab verir
ki, mən o vərəqədə yazılanları ayrıca
bir kağıza köçürmüşdüm və elə
o vaxtdan da hafizəmdə qalıb.
Dindirilmişlər arasında bir azərbaycanlı
qadın da var - 1913-cü il təvəllüdlü Sona Ələsgər
qızı Sadıxova. O, Yazıçılar
İttifaqında makinaçı işləyirmiş (Sona
xanım özü ayrılıqda bir hekayətdir. Ərəb
əlifbasında yazmağa alışmış Azərbaycan
yazıçılarının xətlərini özlərindən
də yaxşı oxuya bilən bu qadın köhnə nəsil
yazıçılarımızın dayağı imiş və
sadəcə də makinaçılıq etmir, çap etdiyi
mətnlərin qüsurlu yerlərinə ehtiyac olanda əl də
gəzdirirmiş). Onu 1942-ci il oktyabrın 14-də
danışdırırlar. Redaksiyaya göndərilən,
Əlirza Abdullayevin adına yazılmış anonim məktubdan
xəbəri olub-olmadığını soruşurlar. Deyir, tək
mənim yox, həmin məktub gələndən 15-20 dəqiqə
sonra bu haqda Yazıçılar İttifaqında olanların
hamısının məlumatı vardı. Ancaq məzmunundan
xəbərsizəm.
...1942-ci il iyulun 2-də Zülfiqarla Əlirzanı
üzləşdirirlər. Zülfiqar deyir ki, Əlirza
almanların işğalı altındakı rayonlardakı vəziyyətin
sovetin nəzarəti altında qalan yerlərdən qat-qat
yaxşı olduğunu söyləyirdi; almanlar Kerçi
alanda "Qlavlit"ə gəlmiş Əlirza cəld mənim
masama yaxınlaşaraq xəbər vedi ki, o, bir
tanışından məktub alıb, həmin məktubun
axırında "TİXORETSK" yazılıb və bu
söz dalğalı xətlə işarələnib. Bu isə
o deməkdir ki, almanlar Kerç boğazını keçib
Krasnodar vilayətinin ərazisini tutublar və Cənuba
doğru, Bakıya sarı hərəkət edirlər.
Üzləşmədə Əlirza Zülfiqarın
dediklərinin hamısının yalan və böhtan
olduğunu söyləyərək rədd edir. Zülfiqar niyə
bunları deyirdi? İşgəncələrdən sonra etmədiklərini
də etdim deməyə məcbur qalmışdı, ya həqiqətən
bütün bu müzakirələr olmuşdu, amma indi həmin
söyləyişlərin ona veriləcək cəzanın
daha da ağırlaşa biləcəyindən ehtiyatlanaraq
Əlirza bunları danırdı?
...1942-ci il avqustun 15-də Əlirza ilə Məmməd
Məmmədovu üzləşdirirlər. Hər ikisi antisovet
söhbətlər apardıqlarını inkar edir. Əlirza
deyir ki, mən Məmmədin qardaşı Əlihüseyn Məmmədzadə
ilə dostluq edirdim, Məmmədi 1936-cı ildən 1942-nin
fevralınadək tanımışam, onların evinə
tez-tez gedib-gəlmişəm.
Nəhayət, 1942-ci il aprelin 16-da qərar layihəsi
tərtib edilir: "Əlirza Cəfər oğlu Abdullayev
1941-ci il boyu və 1942-ci ilin ilk aylarında özü kimi
antisovet ovqatlı şəxslərlə birlikdə və
onların əksinqilabi fikirlərini, təslimçi
baxışlarını bölüşərək həm də
öz növbəsində antisovet söhbətlər
etmişdir. Bundan əlavə, "Vətən uğrunda"
jurnalının məsul katibi olaraq 16 mart 1942-ci ildə əksinqilabi
məzmunlu anonim məktub almış, ancaq müəllifini
bilsə də, bunu sovet hakimiyyəti orqanlarından gizlətmişdir".
Cinayət Məcəlləsinin 72-ci maddəsinin II hissəsi
- antisovet təbliğat günahı ilə ittiham edilir və
10 il iş kəsilir.
Onu Sibirə aparan yollar gedərgəlməz idi...
Biz ayrılan zaman balaca quşlar
İlk bahar eşqilə nəğmə qoşurdu.
Biz ayrılan zaman diklər, yoxuşlar
Bir gizli sevdayla coşur, coşurdu.
Sənə də, sənə də
qıydılarmı, ah?
Görüm ki, qırılsın naşı biləklər!
Hansı daşürəkli qaldırdı silah
O nazlı varlığa, ey lal fələklər?
Sirlərlə dolu idarənin qapalı arxivindəki vərəqləri
saralıb-süzülmüş 5682 saylı, 1942-ci ilin
aprelində açılıb oktyabrında
bağlanmış köhnə bir qovluq. Bu bir şairin tale
qovluğudur və orada bircə dənə də, bircə
misra da şeir yoxdur. Bu qovluqda şeirlə döyünən
bir qırıq ürəyin öldürülməsinin
tarixçəsi yatır.
O coşqun ürəyi 26 yaşında
susdurmasaydılar, bu qovluğun yerinə onlarla bu cür
şeir dolu qovluqlar yarana bilərdi. Onu ömründən, bizi
o qovluqlardan və həmin qovluqlardakı şeirlərdən
məhrum etdilər. Şair Əlirza bəraətini 12 sentyabr
1966-cı ildə alıb. O bəraətin ona nə
isti-soyuğu, bizə nə təsəllisi?! Gedənlər
gedib və daha qayıtmayacaq.
19 may 2024
Rafael HÜSEYNOV
Akademik
525-ci qəzet.- 2024.- 22 may,№89.- S.12-13.