O ağ işıq taleyindən tumardı...

BU GÜNLƏRDƏ 80 YAŞI TAMAM OLAN TANINMIŞ YAZIÇI-PUBLİSİST QƏDİR ASLAN HAQQINDA KİTABA ÖN SÖZ ƏVƏZİ

(Əvvəli ötən sayımızda)

- Qədir əmi, Qərbi Azərbaycanda yaşadığınız dövrdə sizə, bizə türk deyirdilər, ya azərbaycanlı?

- Türk deyirdilər. Türkük də biz.

- Yəni siz onda başa düşürdünüz, bilirdiniz ki, biz türkük?

- Bəli, əlbəttə.

- O vaxt, əsrin əvvəllərində erməni qırğını olmuşdu, Nərimanlı kəndinə necə, toxunmuşdular?

- Ermənilər iki yüz il bundan əvvəl də bu haqq-hesabları törədiblər, 1905-1907-ci illər, 1918-1920-ci illər, Xalq Cümhuriyyətinin dövründə. O dövrdə Türkiyədən erməniləri hazırlayıb göndərirdilər. Andronik də onların içərisində idi. Andronik, Drop, Silikyan vaxtilə türklərə qarşı müharibə aparıblar. Onları 1918-ci ildə Bakıya göndərirlər. Onların içərisində Stepan Şaumyan da var idi. Sən filan yerə gedəcəksən, sən Qarabağa gedəcəksən, sən Göyçə mahalına, sən İrəvana... Hamısına da əvvəlcədən göstəriş verilmişdi ki, kimin dəstəsi hara gedəcək, neyləyəcək. 1918-20-ci illərdə də ən çox İrəvanda vəhşilik törədiblər, Göy məscidi, Torpaqtəpə məhəlləsini dağıdıblar, bu hadisələri indinin özündə də televiziyada verirlər. Bir gün vedililər Abbasqulu ağa Şadlinskiyə xəbər gətirirlər ki, bəs filan yerdə vedililəri, azərbaycanlıları yaman qırırlar. Abbasqulu ağa Şadlinski böyük bir dəstə ilə həmin kəndə gəlir. Onları öz dəstəsi ilə darmadağın eləyir, sonra da Araz tərəfə keçir və işini davam elətdirir.

- Sonra sovet qurulur...

- 1918-ci ildə Göyçə mahalında bir neçə rayon var idi - Norva, Martuni, Kamo. Silikyanın dəstəsi Novruz bayramı ərəfəsində, kəndlərdə novruz tonqalları yanan zaman gəlir, qırğınlar törədir və hamını qırır. Hətta Daşkənddə (rəhmətlik Alqayıtın kəndi idi), aşıq Nəcəfi tapırlar, sazını gətizdirirlər, sonra qaynar samovarı onun kürəyinə bağlayırlar, sazını da verirlər əlinə, ermənicə deyirlər ki, "nuvaqi aşıqcan", yəni çal aşıq. Yazıq Aşıq Nəcəf çığıra-çığıra ölür, şəhid olur. Nəhayət, ən böyük kəndə, Zod kəndinə gedirlər. Kəlbəcərlə sərhəd olan Zod kəndinə. Səməd Ağaya deyirlər ki, bizim "soldatlara" bu qədər at, yem, ərzaq verməlisən, çox şeylər tələb eləyirlər. Səməd Ağa başa düşür ki, silahları yoxdur, əlləri boşdur, heç nə eləyə bilmir, razılaşır, deyir ki, gəlin. Ancaq əl altdan da öz işini görür. Kor Hümməti, Məşədi Qasımı çağırtdırır, deyir ki, bunların başını əkməsək, Göyçə camaatını təmiz qıracaqlar. Bunlara bir cöngə kəsirlər, haradansa bir çəllək çaxır tapıb gətirirlər, qulplu qazanlar asılır, ziyafət verilir. Yeyirlər, içirlər, özlərini itirirlər, heç bilmirlər silahları haradadır, hamısının gözləri axır. Ondan sonra əl çalıb oynamağa başlayırlar. Bu yerdə Səməd Ağa əlilə işarə verir, pəncərə açılır, başda Siliqon (Silikyan da deyirdilər, polkovnik olub) olmaqla, dəstədəki bütün ermənilərin hamısını öldürürlər, bircə nəfər də qalmır. Ondan sonra Stepan Şaumyana teleqram vururlar. Deyirlər ki, Şaumyan bu xəbəri alanda özünə gələ bilmir, hara iləsə əlaqə saxlayır, Göyçəyə əlavə qüvvə göndərir ki, Silikyanı, onun dəstəsini qırıblar, heyfinizi çıxın. Ondan sonra camaat, kimi bacarır, Gədəbəy tərəfdən qaçır, Azərbaycana gəlir, kəndlərin yarısı da Kəlbəcər tərəfdən dağlarla piyada qaçırlar. Çoxları borana düşür, qar-çovğunda məhv olurlar. Ondan sonra, sovet hakimiyyəti dövründə bir az sakitləşmə olur.

- 1948-ci ildə də Qərbi Azərbaycandan bir köç olmuşdu. O vaxt Nərimanlı kəndindən köçən olub?

- 1948-ci ildə köçənlər Laçının kəndlərində məskunlaşdılar.

- 1948-53-cü illərdə köçürülmə olmuşdu?

- Bəli, yenə erməni hiyləsi ilə qarşılaşdıq. Tehranda Molotovu ələ alıblar, o da Stalinə deyib ki, İrandakı ermənilər Azərbaycana gəlmək istəyir. Stalin də razılıq verib, 1948-53-cü il deportasiyası belə baş verdi. Yadıma gəlir, xalamın ailəsi köçəndə anam ağlayırdı. 1953-cü ilə qədər köç davam edirdi.

- Stalin ölənə kimi?

- Bəli, 1953-cü il martın 5-də Stalin öldü. Stalin öləndə köç dayandı. Hətta köçənlərin çoxu yenidən el-obasına, doğma yurdlarına qayıdıb gəldilər. 1948-53-cü il deportasiyasında da 150 mindən çox azərbaycanlı müxtəlif yerlərə köç etdi. Ən pisi o oldu ki, dağlıq ərazilərdə yaşamış insanlar gəlib Kür-Araz ovalığında yerləşdilər.

- Hə, onların da bir çoxu tələf oldu.

- Bəli, çoxu tələf oldu.

Siqaret çəkmək üçün Qədir əmidən icazə istəyirəm. Deyir ki, yox, elə burda çək. Bakir pəncərəni açar

- Yox, Qədir əmi, mən evdə də siqareti otaqda çəkmirəm. İcazə ver, çöldə çəkim. Beş dəqiqəyə qayıdıram.

Səhərdən bizim söhbətimizə sakitcə qulaq kəsilən, arabir otağa girənlərə əlinin işarəsi ilə "sus" deyən Bakir məni tək qoymur. Darvazanın ağzına çıxırıq. Sakitcə siqaret çəkə-çəkə çox şeydən danışırıq. Qədir əmidən, ədalət hissindən, Zəfər savaşından. Gələcəkdən, əlbəttə nə qədər mümkündürsə. Təmkini, aramla danışmağı atasını xatırladır ki, bunu özünə də deyirəm. Gülümsünüb çiyinlərini çəkir: yəni belə də olmalıdır, deyir sanki.

Söhbət vaxtı öyrənirəm ki, Bakir Nizami rayon polis idarəsində işləyir, bizim rayonda. Siqaretimizi çəkib geri qayıdanda soruşur ki, vaxtın olurmu axşamları, gəzib, söhbətləşib, çay içərik. - Əlbəttə, məmnuniyyətlə, - deyirəm.

İçəri keçirik.

- At onu, - deyir, siqareti nəzərdə tutur.

- Çalışacam, Qədir əmi, kökəlməkdən qorxuram.

- Bir az hərəkət eləsən, kökəlməzsən.

Bakirlə söhbətin təsiri altında soruşuram:

- Övladlarınızdan razısız?

- Yerdən göyə qədər... Övladlarım hərəsi bir peşədə, bir istiqamətdə çalışır, vətənimizə xidmət edirlər. Ürəklə, sədaqətlə. Buna görə Allahımdan çox-çox razıyam, şükür edirəm

- Onların peşə seçiminə təsir etmisiz?

- Əlbəttə, onlar gözlərini açandan atalarını yazıb-pozan görüblər. Ən yaxşı tərbiyə, övladlara seçim imkanı, istiqamət vermək çox vaxt şəxsi nümunə ilə olur. İkisi mənim peşəmi seçib. Möhsümlə Esmira, bunu bilirsən. Namiq də, böyük oğlumu deyirəm... tanıyırsan da onu?

- Yaxşı tanıyıram. Aşıq Ələsgərlə bağlı tədbirlərdə həm Yazıçılar Birliyində, həm də başqa yerlərdə arabir görüşürük.

- Çox yaxşı şeirlər yazır. Qul Namiq təxəllüsü ilə.

- Bir şeirini oxumuşam. "Turan" marşını.

- Birini də mənə yazıb.

- Bilirəm, o şeiri kitaba qoyarıq, - deyirəm, hiss edirəm, təklifim ürəyincə olur, gülümsünür.

Yaxşı adamlar sözlərinin üstünə gəlir. Namiq gəlib çıxır, görüşürük. Bir az hal-kef edirik. Həmişəki kimi ciddi, təmkinli və Qədir əmidən ona da keçmiş səliqə-sahmanla.

- Qədir əmi, icazə versəniz, bir şey də soruşardım.

- Buyur, qadan alım, icazə nədi?

- Allah rəhmət eləsin, istəyirəm ömür-gün yoldaşınız Ofeliya xanımdan danışasız...

Bu sualı çox ürəksiz verirəm, bəlkə ona görə ki, Möhsümün anasının itkisini çox ağır keçirdiyini bilirdim... Söhbətimiz boyu ikinci dəfədir ki, Qədir əmi kövrəlir, doluxsunur... xeyli susr.

- Hər bir kişinin həyatında vacib qadınlar olur... Nənəsi, anası, həyat yoldaşı, qızı, sonra gəlinləri... Bizdə belə olub həmişə... Həyatın hər üzünü görmüşəm. Amma bu çoxüzlü həyatı yalnız bir üzlə qarşılamışam. Çünki arxamda Ofeliya olub. Həmişə bilmişəm ki, hər nə olur-olsun, evə qayıdacam, qapını üzümə o açacaq, "xoş gəldin" deyəcək, təbəssümü ilə hər şeyi unutduracaq. Onu tez itirdim. Uşaqlar üçün çox çətin oldu. Mənə də çətin idi, amma uşaqlara bu çətinliyi göstərməməliydim. Düzü, qolum-qanadım qırılmışdı.

Sonralar, dost-tanış, bəzi qohumlar "kişiyə qadınsız çətindir, evlən" dedilər. Çox oldu bu sözü deyən. Amma mən bunu eləyə bilməzdim. Heç cür... heç vaxt... Ofeliya mənim ömrümdə ən vacib qadın idi. Unudulmaz qadın... (bir xeyli susur) Atası Əhməd müəllim Göyçə mahalının sayılıb-seçilən ziyalılarından idi. Nərimanlı kənd orta məktəbinin direktoru olub uzun illər. Qayınanam İnci xala qəhrəman ana - 12 övlad anası idi. Onları valideynlərimdən ayırmazdım. Yoldaşım da atama, anama sona qədər öz ata-anası kimi yanaşdı. Allah hamısına rəhmət eləsin. Qaynım Elmanla yaxın dost olmuşuq. Həkimdi. Bu gün də can dostuyuq. Yoldaşımın bütün bacı və qardaşlarından razıyam. Onlar mənə, mən də onlara həmişə doğma olmuşuq.

80 illik ömrünüzün 44 ilini Göyçədə, 36 ilini Bakıda yaşamısız. Təsəlli tapdığınız şeylərdən danışın.

- Göyçədən Azərbaycana pənah gətirəndə düşüncələrim bir-birinə qarışmışdı. Qoca bir ağacı kökündən çıxarıb başqa bir torpağa basdırmağa gedirdik. Yaşlı atamı, anamı, bir də yerbəyer edə bilmədiyim ailəmi, övladlarımı düşünürdüm. Göyçədə yaşayanda bizim evimiz ocaq idi. Bütün doğmalar - bacı, qardaş, əmi, dayı, xala, bibi o ocağın ətrafında mehribanlıqlarını, birliklərini qoruyub saxlayırdılar. Bu həm də bir şəcərəyə Allahın nəsib etdiyi ruzi-bərəkət deməkdi, ocaqdı. Qorxurdum ki, o ocağı tərk etdikdən sonra ruzi-bərəkət qapılarımız qapanacaq. Yox, mən yalnız maddi şeyləri nəzərdə tutmuram, bəllidir ki, Allah heç kimi ruzisiz qoymur, harda olsaq da, bir tikə ruzimizi yetirəcək. Daha böyük şeylər var, bilirsən. Tək təsəllim var idi ki, o müqəddəs ocağı, yəni yaşlı atamı, anamı özümlə aparıram. Uzun yol qət etdikdən sonra, indiki Göygöl, o vaxtkı Xanlar rayonunun Mirzik kəndində bir erməni ilə dəyişdiyimiz evdə məskunlaşdıq. Hər şey başqalaşmışdı. Qərbi Azərbaycanın müxtəlif rayonlarından gəlmiş insanlar vardı o kənddə. Atam, anam, yoldaşım, uşaqlarım yanımda olduğu üçün özümdə güc tapıb yeni həyata alışmaq naminə mücadilə aparırdım. Dəyişməyən bir şey vardı, Allah sona qədər, günü bu günə qədər onu qoruyub saxlayıb. Əslində məni yaşadan da elə bu idi. Ata-baba ocağımızın ürəyi olan atam və anamın isti nəvazişi. Doğmaları, qohumları, yaxınları yenidən bir süfrə ətrafında, o nəvazişin ətrafında cəm elədik. Bu mənə əlavə güc verirdi. Amma ucqar dağ kəndində iş tapmaq... Qələmimi nəyləsə əvəzləməkdə çətinlik çəkdiyim üçün rəhmətlik qardaşım Eldarın məsləhəti ilə Bakıya üz tutduq. İndi yaşadığımız evi də bir ermənidən aldıq... Hərçənd o naxələflər halallıq nədi bilməsələr də, həmin o ermənidən də halallıq aldıq ki, ata-baba ocağımıza haram qatılmasın. Evimiz balaca olduğu üçün atamla anam müvəqqəti kiçik qardaşımın yaşadığı evin həyətindəki birotaqlı evdə yaşadılar. Hiss edirdim ki, ata-baba ocağımız haçalanıb. Anam Zümrüd Vətən həsrətinə tab gətirməyib 1992-ci ildə dünyasını dəyişdi. Vətən itkisini, ağrı-acısını onda ikinci dəfə yaşadım. Göyçədən əmanət kimi gətirdiyim ocağımızın bir hissəsini Mehdiabad qəbiristanlığında torpağa əmanət elədik. Anam dünyasını dəyişəndən sonra ata-baba ocağımızın onunla söndüyünü, solğunlaşdığını düşünürdüm. Heç kəsə deyə bilmədiyim bu ağrılı-acılı hisslərimin əsrinə çevrilmişdim. Bir gün gördüm ki, üzr istəyirəm, yoldaşım darısqal evimizin bir otağından yükləri başqa otağa yığır. Dedi ki, get Təyyar dayını gətir, öz evimizdə qalsın, evimizin o işığa, o istiliyə ehtiyacı var. Qardaşlarım da atama, anama çox yaxşı baxırdılar. Amma o ağac başqa yerdə yarpaq aça bilmirdi. Anamdan sonra yoldaşım Ofeliya ata-baba ocağımızın qorunub yaşadılmasını öz üzərinə götürdü. Qısa bir zamanda ocağımız yenidən quruldu, bütün doğmalar, əzizlər, qohum-əqraba bu ocağın ətrafında cəm oldu. Artıq özümə iş tapmışdım. Övladlarım ali təhsil alır, müxtəlif sahələrdə çalışıb evimizə bir tikə çörək gətirirdilər. 1997-ci ildə Allah ailəmizi daha böyük sınağa çəkdi. Bir ilin içərisində 50 yaşlı qardaşım Eldar, 47 yaşlı yoldaşım Ofeliya bir-birinin ardınca dünyasını dəyişdi. Mən o günləri xatırlamaq istəmirəm... (xeyli susur, gözləri dolur Qədir əminin)... Vətən itkisi, ana, gənc qardaş, ata-baba ocağımızın közünü kirpiklərində daşıyan ömür-gün yoldaşımın itkisi çox ağırdı. Gücüm tükənmişdi. Evimizdə yaşlı atam, mən, oğlanlarım, bir də böyük oğlumun yoldaşı. Bütün evimizin yükü, qosqoca ata-baba ocağının közünü bu dəfə qoruyub yaşatmaq missiyası 23 yaşlı gənc bir qızın - gəlinimin üzərinə düşmüşdü. "Bu ağır yükü necə daşıyacağıq" - deyə özümə yer tapa bilmirdim. Gəlinim yoldaşımın nəslindən idi. Əmisi nəvəsi idi. Həm də anası mənim əmim qızı idi. Atası - rəhmətlik Becan kişi uşaqlıq dostumdu. Allah sona qədər dostluq sınağında bizi bir-birimizin yanında xar eləmədi. Bu gün də Allahdan ona rəhmət diləyirəm. Böyüdüb boya-başa çatdırdığı qızı Ülviyyə, Namiqin xanımı ocağımızın odunu qorudu. Mən Ülviyyədən çox razıyam. Qələm əhli olmağıma baxmayaraq, mən gəlinimin bu fədakarlığını sözlə ifadə etməkdə çətinlik çəkirəm. Görən və bilən Allah olduğu üçün özü dəyərləndirsin.

İndi, şükür Allaha, Namiq də, yoldaşı Ülviyyə də həm yaxşı işdə çalışırlar, həm də ata ocağımızın yükünü çəkirlər. İki qızları, bir oğlanları var: Xəyalə, Aytac, Turqut. Xəyalənin də artıq övladları var, yəni nəticələrim: Ayan, Nuray, Rza. Allah sizə də qismət eləsin.

- Çox sağ olun...

- Bakiri də tanıyırsan, şərəfli və çətin işdədir. Onun da çox gözəl ailəsi var, yoldaşı İlhamə, övladları Səmra və Elton. Mən onlardan çox razıyam, Allah onları xoşbəxt eləsin.

- Amin.

- Möhsümün ailəsini isə lap yaxşı tanıyırsan.

- Elədi.

- Yoldaşı Sevincdi, görmüsən. Övladları da Ofeliya, Zümrüd, Yusif. Biri Möhsümün anasının adını daşıyır, biri də mənim anamın. Bir nəvələri də var: Koroğlu,

- Hə, Koroğlunuz da var. Allah saxlasın.

- Hə, nəvəm Ofeliyanın oğludur. Qızım Esmira da ailə qurub. Onun da iki balası var: Səma, Ərhan. Səmadan da bir nəticəm var, Liya. Hamısını çox istəyirəm, bütün övladlarımı, nəvə-nəticələrimi. Onlar da məni çox istəyirlər. Hamısı da yüksək təhsilli. Deməyim odur ki, bütün övladlarımdan, nəvə-nəticələrimdən razıyam, qadan alım. Bir insan üçün bu yer üzündə başqa nə xoşbəxtlik ola bilər ki..

Söhbətimiz burda bitir. Bitməyə məcburdu. Çünki artıq ikinci dəfədir ki, Ülviyyə xanım böyük lütfkarlıqla "bəlkə yemək yeyəsiz, sonra davam edərsiz" - deyib bizə. Və bir-birindən dadlı, növbənöv yeməklər süfrəyə düzülür. Hazırlıq görüblər, doğrusu, bundan sıxılıram. Namiq əsl ev sahibi kimi davranır, "çatan-çatmayana" işarə edir, Bakir kömək edir.

Fikirləşirəm ki, nə yaxşı bu söhbət baş tutdu. Bir-bir şəkillərə baxır, Qədir əmidən kimin kim olduğunu soruşur, qeydlər edirəm. Hər dəfə Qədir əmi iti yaddaşı ilə məni təəccübləndirir. Arada söz-sözü çəkir, niyəsə Dilican dərəsi xatırlanır. Qədir əmi Səməd Vurğunun məşhur şeirini xatırlayır:

Yenə yada düşdü Dilican dərəsi,

Yadıma çox köhnə zamanlar gəlir.

Ömür dedikləri bir karvan yolu,

Nə canlar gedərək, nə canlar gəlir.

Namiq Bakirlə Qədir müəllimin arxivindən qovluqları gətirirlər. Atalarının ömür tarixçəsinin bu kağızara düşmüş hissələriylə - kitablar, məktublar, şəkillər və diplomlarla tutya kimi davranırlar. Ehtiramla. Bilirlər ki, hər bir səhifənin, hər bir vərəqin arxasında atalarının gözünün nuru, zehni, həssas qəlbi, zəhməti, işi dayanır.

Ayrılırıq.

Yenə kitaba daxil etdiyimiz bəzi yazıları xatırlayıram, fikirləşirəm ki, onların arasında Qədir müəllimin ünvanına deyilmiş, hətta bəzən birəbir oxşar məqamlar var və mən onlara toxunmamışam. Əlbəttə, ona görə ki, bu "eyniyyəti" Qədir müəllimin, Qədir əminin bütöv, dəyişməz şəxsiyyəti diktə edib.

Nə vaxtsa bir hədis oxumuşdum, o yadıma düşür. Hədisdə deyilirdi ki, müsəlmanın saçındakı hər bir ağ tel hesab günündə onun üçün bir şam, bir işıq olacaq.

Dodaqlarım tərpənir, hiss eləyirəm ki, sürücü Ramiz güzgüdən mənə baxır. Sonra, yəni elə indi, Qədir müəllimin ünvanına dua kimi pıçıldadığım o sətirləri yaddaşımdan kağıza köçürürəm:

Qədir əmi, qara saçın ağardı,

Heç inanma, desələr ki, qubardı.

O ağ işıq taleyindən tumardı,

Ucalıqdı, başı qarlı dağ kişi,

Yüz yaşa sən, kübar, üzüağ kişi.

Səlim BABULLAOĞLU

525-ci qəzet.- 2024.- 25 may,№92.- S.20-21.