Müəllifini unutdurmayan zəngin bədii irs

İlyas Əfəndiyev-110

Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyev dedikdə gözlərimiz önündə XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli klassiki, nəsrimizin və dramaturgiyamızın ən parlaq simalarından biri canlanır.

İ.Əfəndiyev "mən necə yazıçı oldum?" sualına belə aydınlıq gətirirdi: "Qaryagində coğrafiya müəllimi işlədiyim vaxtlar yadıma düşür. Uzun qış gecəsi idi, çöldə qar-çovğun vardı. Adətim üzrə mütaliə edirdim. Birdən elə bil ilahidən məndə bir fikir yarandı ki, buradakı həyatımı, ürəyimi əzən, sıxan düşüncələrimi şəhərdəki bir dostuma məktub formasında yazım. Bu güclü hissin qarşısında davam gətirə bilmədim. Özüm də bilmirəm nə iş idi, bir də gördüm ki, hekayə yazıram. Növbəti gün də, ondan sonra da belə oldu..."

Klassika anlayışı hər epoxa ilə bir yenilənsə də, müəyyən kanonlar dəyişməz olaraq qalır. Klassiklər kitabları oxunan yox, təkrar-təkrar oxunan müəlliflərdir. Klassik statusu elmi tədqiqatlarda, akademik nəşrlərdə, məktəb proqramlarında möhkəmlənir. Bu təriflərə əsaslansaq, İ.Əfəndiyev nəsrimizin klassiki adını hələ sağlığında haqq etmişdi. 60 ildən artıq müddətdə oxucuların, ədəbi tənqidin diqqətində qalmaq hər qələm sahibinə nəsib olmur. Zəngin yaradıcılığı, özünəməxsus istedadı, əqidəsinə sədaqəti və xəlqiliyi onu hələ sağlığında ədəbiyyat olimpində bərqərar etmişdi. Haqqında namizədlik, doktorluq dissertasiyaları, monoqrafiyalar yazılıb, nəsr və dramaturgiya üzrə "İlyas Əfəndiyev mükafatı" təsis edilib. Adı İçərişəhərdə və digər bölgələrdə küçələrə verilib, xatirəsinə 1997-ci ildə poçt markası da buraxılıb.

İ.Əfəndiyevin oxucu auditoriyası geniş idi. Onun üçün "oxucu kütləsi" deyilən bir anlayış yox idi. Oxucuya ehtiram onun yazıçı məsləkiydi. Bu səbəbdən də, əsərlərini mütaliə edən özü yazıçı olmaq istəyirdi. Xalq yazıçısı Elçin İ.Əfəndiyevin oxucularına münasibəti barədə yazır: "Tam səmimi deyirəm və istəyirəm ki, oxucular buna inansınlar... İ.Əfəndiyevin özü haqda yazılanları axıracan oxumağa hövsələsi çatmasa da, oxuculardan gələn qalaq-qalaq məktublara həssas münasibəti ilə seçilirdi".

İ.Əfəndiyev nəsrinin əsas qolunu onun "janrı gözəl bildiyi" romanları təşkil edir. O, bənzərsiz romançı idi. Romanlarının əsas tematikası isə əbədi-əzəli mövzu olan məhəbbətdir. Onun romanlarınının mövzusunu nə konkret kəndə aid etmək olur, nə şəhərə. Yazıçının qəhrəmanları birmənalı şəkildə nə kəndlidir, nə şəhərli. Ədibin həyatının əsas və böyük hissəsi şəhərdə keçsə də, burada yaşayıb yaratsa da, içərisindən çıxdığı kənd daim onunla idi.

İ.Əfəndiyevdən mənim oxuduğum ilk əsər "Söyüdlü arx" romanıdır. Bu, yazıçının ilk romanı olub, nəsrimizdə "lirik-psixoloji təmayülün başlanğıcı" sayılır. Həmin romanı tam zamanında - yetkinlik yaşına çatanda oxumuşdum. Ola bilsin ki, bir neçə il əvvəl, ya sonra, roman mənə başqa cür təsir edərdi... Onda isə, mən də romanın qəhrəmanı Nuriyyə ilə bir vaxtda buraxılış imtahanlarına hazırlaşırdım. Həm buna görə, həm də, xarakterlərimizdəki başqa oxşarlıqlara görə bu əsər məni belə həyəcanlandırmışdı. Onun hisslərinin təsviri necə də tanış idi. Bəlkə də, bu, yaşın aludəçilik duyğusu idi... Amma Universitetə daxil olub arxayınlaşandan sonra ilk işim İlyas Əfəndiyevi əvvəldən axıra oxumaq oldu.

"Söyüdlü arx" hisslər, duyğular romanıdır. Çünki İ.Əfəndiyev özü "hisslər, duyğular bolluğu ilə yazıb-yaradan" yazıçı idi. Hətta mən deyərdim ki, bu roman təkrarsız İ.Əfəndiyev lirikasının zirvəsidir.

"Dağlar arxasında üç dost" İ.Əfəndiyevin ən gözəl romanlarından biridir. "Söyüdlü arx"da olan kimi, burada da müasir kənd modeli, onun tərəqqisi problem kimi götürülür. Kitabın mütaliəsi zamanı onun klişe sovet romanlarından biri olmadığı qənaəti yaranır. Əsərin adında 3 dost vurğulansa da, bu, bir fon olaraq qalır. Bu, uca, sərt və əzəmətli dağlar arasında başlayan bir məhəbbət romanıdır. Lakin İ.Əfəndiyevin bütün obrazları Nuriyyə, Səlimə qəlbində, ruhunda, sentimentallığında deyil. Necə ki, bağçada qızılgül də yetişir, qara tikan da. Bu "bağçanın" Gülnisəsi də var... Elə ilk gündən Səliməyə şübhə ilə yanaşır, oğlunu ona qısqanır, iki gəncin arasındakı emosional münasibəti bir qadın, ana intuisiyası ilə onların özündən də qabaq hiss edir və refleksləri gecikmir.

Səlimə bir az Nuriyyəyə bənzəyir. Zəhmətkeşdir, xalqa, millətə canla-başla xidmət onun həyat kredosudur. "Dünyada yalnız bir fərəh var: yaratmaq, həmişə yaratmaq"... Səlimə də bu həvəslə yaşayır.

Yazıçı bizim bənzətməyimizi gözləməyib özü Səlimə ilə Nuriyyəni rəfiqə qərar verir. Əlbəttə, Səlimənin rəfiqəsi Nuriyyə olmayıb kim olacaqdı ki? O özü bu barədə deyir: "Bakıda olan yoldaşım Nuriyyəyə məktub yazıb xahiş edəcəyəm ki, mənə təzə vallar alıb göndərsin". Bu qızlar nə edirlərsə, ürəkdən, sevə-sevə edirlər. Ən xırda şeylərdən heyrətlənməyi, ən sadə şeylərdən xoşbəxt olmağı bacarırlar. Onları yazıçı belə yaratmışdı.

"Körpüsalanlar" İ.Əfəndiyevin ən çox müzakirə edilən əsəri olub fərqli qəhrəmanı ilə inqilab etdi. Əsərdə yazıçının şəxsiyyət azadlığı arzusu duyulur, insanın öz davranışlarında müstəqil olmaq hüququ önə çəkilir. Romanın episentrində qədim-qayım məhəbbət üçbucağı dayanır ki, onun da əsas bucağı 19 yaşlı Səriyyədir. Cəmiyyətdəki, mentalitetdəki bütün stereotipləri dağıdan bu gənc qadın artıq formalaşmış, ütülü həyatını, rəis ərini, onun perspektivli gələcəyini atıb buldozerçi Qəribcanla davam edir. Doğrudur, ola bilsin ki, buldozerçi ona Adilin mənsub olduğu kübar həyatı verə bilməsin, (əslində, Səriyyə də elə bundan bezib), lakin yeraltı kökləri, ruh yaxınlığı, daxili azadlığı onu Qəribcana doğru çəkir. Və oxucu onun nə vaxtsa peşman olacağını düşünmür. Çünki qəhrəmanın tərəddüdünü, öz-özü ilə mübarizəsini görmür... Əgər meşşanlığını, karyeristliyini, təkəbbürünü bir tərəfə qoysaq (həqiqətdə, bunlar da az deyil), heç Adil də pis adam deyil; işini biləndir, həyat yoldaşını sevir, məsuliyyətli və səbirlidir (Bəlkə də karyeristliyidi səbrini basan). Səriyyə isə həyat yoldaşına münasibətdə soyuq, dedi-qodulara qaya kimi möhkəmdir. Heç bir çərçivəyə, ölçüyə sığmayan, özbaşına bir qadın təsiri bağışlasa da, saxtakarlıqdan uzaqdır. Hissləri onu uzağa aparsa da (emosional xəyanət də deyə bilərik), ərini aldatmır, nə qədər parodoks səslənsə də, bu, yüksək əxlaqın göstəricisidir. Onun bir alibisi var; Qəribə qarşı gecikmiş məhəbbəti...

İnsana xas heç bir xüsusiyyət bu "üçbucağa" yad deyil (Əslində, romantik üçbucaq heç də Bermuddan az təhlükəli sayılmır). Hər kəs özünün olanını qoruyur, sevdiyi uğrunda mücadilə edir. Günümüz üçün bu mövzu hər gün eşitdiyimiz hadisələrdən, ailə dramlarından biridir. Qadın emansipasiyası az qala təbliğ edilir, gender bərabərliyi rəğbətləndirilir, hər küncdə-bucaqda feminizmin təşviqi gedir. (Dərindən düşünəndə emansipasiya qadınları yox, kişiləri qoruyur). Tərəqqinin tənəzzülü... Cəmiyyətdə qadınların rolu, mövqeyi, onlara münasibət baş verən qlobal hadisələrlə əlaqədar sürətlə dəyişir. Amma uzaq 60-larda belə cəsarət sahibləri az qala daşqalaq olunurdular. Onların arxasında isə İ.Əfəndiyev kimi yazıçı dayanır, "tutduqları yoldan geri dönməmələrini təvəqqe edirdi". Çünki onlara inanır, xoşbəxt olmaqlarını istəyirdi.

"Geriyə baxma, qoca"dakı Yaqut da yazıçının sevimli "qızlarından" idi. Yaqutda da emansipasiyanın əlamətləri kifayət qədərdir. İ.Əfəndiyev sevimli qızlarını əzizləməyi, ərköyün etməyi sevirdi. Qarabağın say-seçmə gözəllərindən olan Yaqut ictimai mənşəyinə, həyat tərzinə görə İ.Əfəndiyevin digər sevimli obrazı Şahnaza bənzəyirdi. Ümumiyyətlə, nəsil-nəcabət, soy-kök anlayışı İ.Əfəndiyevin əsərlərində hələ sovet vaxtından qabardılırdı.

İki il ara ilə yazılmış "Sarıköynək..." ilə "Geriyə baxma, qoca" romanları nağıl-rəvayətvari üslubu ilə bir-birinə bənzəyir və əvvəlki üçlükdən mövzusu, dəst-xəttiylə fərqlənir. "Valehlə Sarıköynəyin toya hazırlaşmaları və başqa əhvalatlar" ilə "Cavan Bayramla gözəl Fatmanın əhvalatı" iki ayrı romanın fəsilləridir. Bu da, zaman keçdikcə İ.Əfəndiyevin yaradıcı ampluasının dəyişməsindən xəbər verərək yaddaşda qabaran keçmişin yaradıcılığa köçməsinə şərait yaradırdı.

İ.Əfəndiyev cəmiyyətdəki və insan mənəviyyatındakı qüsur və eybəcərliklərə qarşı öz əsərləri ilə mübarizə aparırdı. İnsan haqlarının pozulması və taptanılmasına, hər cür mənəviyyatsızlığa, əxlaq pozuntusuna qarşı barışmaz mövqedə idi. Zəhmət, əmək, ailə, dostluq onun üçün müqəddəs nəsnələr, əsərlərinin də baş mövzusu idi. "Sarıköynəklə Valeh..." yazıçının digər romanlarından fərqlənir... Bir az da, ondan bəhs edək... Əgər "Söyüdlü arx", "Körpüsalanlar", "Dağlar arxasında üç dost" 60-ların əvvəllərini əhatə edirdisə, "Sarıköynək..." sosial, məişət və ictimai problemləri ilə sırf 80-lərə aiddir. "Sarıköynəklə Valeh..." İ.Əfəndiyevin əvvəlki romanlarından deyildir. Bu, dövrünün məhəbbət dastanıdır. Burada gördüyümüz xoşbəxt cütlüklə ədibin başqa romanlarında qarşılaşmırıq. Romanda uşaqlıqdan bir-birini sevən iki gəncin çətin taleyi və saf məhəbbəti fonunda dövrün çatışmazlıqları, haqsızlıqları əks olunur.

1960-80-ci illər ədibin yaradıcılığının məhsuldar, müəllif-oxucu əməkdaşlığının intibah dövrü idi. İ.Əfəndiyevin ailəsi sovet hakimiyyətindən nəyi var çəkmiş - ciddi təqiblərə məruz qalmış, müflis edilmiş, əzab-əziyyətə düçar olmuş, ailəsindən həbs edilib güllələlənlər də olmuşdu. Bütün bunları o uşaqlıq xatirələrindən, böyüklərin söhbətlərindən keçirərək 1980-ci ilə gətirmiş, "Geriyə baxma, qoca" romanında təsvir etmişdi. Əsər ona görə belə səmimi alınmışdı ki, balaca Muradın prototipi yazıçının özüdür. Ədibin özünün mənsub olduğu "Əfəndi uşağı"nın əsərdə adı keçir, İstanbulda ruhani təhsili almış Əfəndi babadan danışılır. İ.Əfəndiyev Şuşa gimnaziyasını bitirib dövlət idarələrində məmur, "Müsavat"ın vaxtında Şuşada qəza rəisi vəzifəsində işləmiş babası Bayram bəyi öz adı ilə romanına gətirmiş, təbii cizgilərlə təsvir edib obraz səviyyəsinə qaldırmışdı. Yazıçı bundan əvvəl də, hələ 1971-ci ildə "Mahnı dağlarda qaldı" tamaşasında Böyük bəyin adı ilə Bayram bəyin obrazını yaratmışdı. Hətta romanın təhkiyəçisi balaca Murad da yazıçının özü kimi tacir oğlu idi. Qaçaq Bahaduru da "Geriyə baxma, qoca"ya "Mahnı dağlarda qaldı"dan gətirmişdi.

İ.Əfəndiyev müasir ruhlu yazıçı idi, keçmişə yanaşması da yenilikçi tərzi ilə seçilir, o: "Keçmiş mənim üçün bəyilə-xanıyla, fəhləsiylə, Qarabağ mövzusu qaçaq-qulduruyla keçmişdir", - deyirdi. İ.Əfəndiyevin yaradıcılığında mühüm yer tutur. Soy-kök, "genlərin kədəri", vətəndaşlıq mövqeyi, yazıçı ağrı-acısı müxtəlif təzahürlərdə özünü ifadə edir. Buna görə də tənqidçi Y.Qarayev İ.Əfəndiyevin yaradıcılığını səkkizinci "Qarabağnamə" adlandırır, "sənətkarın şəxsiyyəti və təbiəti ilə doğulduğu mühit arasında bilavasitə əlaqə olduğunu" təsdiqləyirdi.

Xalq yazıçısı İ.Əfəndiyev ömrünün sonuna qədər yazıb-yaratdı, ədəbiyyata xidmət etdi. Onun çoxşaxəli yaradıcılığı nəsillərə örnəkdir.

Dilarə ADİLGİL

525-ci qəzet.- 2024.- 25 may,№92.- S.16.