DAHİ AKTYORLA QAYDASIZ OYNAYAN CIĞAL HƏYAT

Yeni yol açmaq həmişə çətindir. Hansısa yollardan ilk dəfə keçmək həmişə sınaqlıdır, müşküldür. Çünki təzə yol açmağın, ilk dəfə hansısa yeni yolla addımlamağın ardında gözlənilən və gözlənilməyən imtahanlar var. Təzə yol adətən heç vaxt rəvan və rahat olmur. Birinci dəfə keçilən yolun üzdə və dərindəki kələ-kötürlükləri, həndir-hamarlıqları var. Hansısa yollardan ilk dəfə keçmək istəyən insan o yolların vəd etdiyi əziyyətlərə də tablaşmağa gərək hazır ola.

Özü də böyük yol açanlardan olan Cəfər Cabbarlı dünənləri yaşadığı dəyişən və sürətli zamanın hündürlüyündən seyr edərək düşünürdü: "Qarşıdakı yol yoxuş, sərt, ağır idi. İrəlidən ağır məşəqqət daşları yağırdı. Tam bu aralıq ortaya bir-birinin dalınca iki mübariz çıxdı. Onlar bu ayaqlara dolaşan, yerdə iməkləyən, sürüklənən və tanınmayan köməksiz cocuğa yanaşdılar, iki qüvvətli əl onun əllərindən tutdu, cocuq bir körpə təbəssümü ilə gülümsəyib ayağa qalxdı. Bu iki qüvvətli əli uzadanlardan biri Hüseyn Ərəblinski, o biri isə Abbas Mirzə Şərifzadə idi. Cocuq bu iki qüvvətli ələ söykənmiş olaraq artıq öz mini-mini ayaqları ilə yürüyürdü. Mənzilbaşına hələ çox qalmışdı. Qarşıdan bir cəlladın sapandından atılan amansız bir daş Ərəblinskini bu cocuqdan ayırdı".

Əslində mənzilbaşına aparan o yolun sonu heç vaxt olmayacaq. Çünki "mənzilbaşı" deyilənin özü heç vaxt olmayacaq. Bu, Azərbaycan teatrının, Azərbaycan səhnəsinin, Azərbaycan aktyorunun yoludur ki, şeir kimi, musiqi kimi, rəsm kimi... nə əvvəli bilinir, nə axırı görünür. Elə yollar ki, getdikcə gedəcək, irəlilədikcə də sonsuz üfüqlərdə sayrışan davamı yeni-yeni nəsilləri alıb aparacaq.

Ancaq nə xoşbəxtik ki, yollarımızın dünənində o cür qüvvətli əl sahibləri olub və hər biri dərslər yadigar qoyub getməyi bacarıb. O insanlar ki, ən düyünlü zamanlarda da bütün sarsıntılara dözərək mətanətlə irəliləyiblər, sənətimizi addım-addım yüksəldiblər. Böyük Cəfər Cabbarlının "Hüseyn Ərəblinskinin yolu yarımçıq qırıldı" söylədiyi vaxtdan bir əsr keçir, XX yüzil - ikinci minillik bitib, üçüncü minillik, XXI əsr başlayıb. Hüseyn Ərəblinski yenə sağdır, yenə sıralarımızdadır, yenə irəliləyir. Onun əfsanəvi tamaşalarından, səhnədəki misilsiz oyunlarından bir neçə dəqiqəlik belə kinolent yadigar qalmayıb. İnsanları riqqətə gətirən, ruhu tərpədən təsirli səsi bir valda da olsa, günümüzə gəlib çatmayıb. Hüseyn Ərəblinskini biz ayrı-ayrı insanların heyran xatirələrindən, bir də köhnə illərin mətbuatından tanıyırıq. Ancaq o yaddaşların və yazıların içərisindəki Hüseyn Ərəblinskinin boyu o qədər ucadır ki, bu gün də bizə canlı kimi gəlir (bu sözün həm "görünmək", həm də "ölmək" mənalarında), mənəviyyatımız var olduqca və incəruhi ehtiyaclar durduqca elə beləcə də qalacaq.

...Onlar səhnə ilə, teatrla nəfəs alan insanlardılar və onlara özünüifadə üçün daha geniş meydan gərək idi. Azərbaycanda, Bakıda tamaşalarını verirdilər, ancaq istəyirdilər ki, bir az kənara da çıxsınlar və 1909-cu ilin mayında Hüseyn Ərəblinskinin başçılığı ilə 10 nəfərlik dəstə İrəvana gəlmişdi. O truppaya Cəlil Bağdadbəyov, Yusif bəy Ağayev, İsmayıl Fani, Xəlil Hüseynov, Süleyman Səlimbəyov, Ruhulla Axundov, qadın rollarını ifa edən, azərbaycanca yaxşı bilən xanım Məlik-Şahnəzəryan və digərləri daxildi. Bu gəlişdən 40 il sonra o səfərdə iştirak edənlərdən biri - Ruhulla Axundov (bu, sonralar hər kəsin Sidqi Ruhulla kimi tanıyacağı həmin məşhur aktyordur) olub-keçənləri belə xatırlayırdı ki, bu onun Ərəblinski ilə etdiyi ilk qastrol səfəri imiş və daha sonra Naxçıvan, Tiflis, Batum, Vladiqafqaza yollanmaları nəzərdə tutulubmuş. Ruhulla yada salırdı ki, biz İrəvana yetişdikdə Ərəblinski faytonçuya nəsə dedi və o da bizi müsəlman məhəlləsindəki Hacı Kərimoğlu mehmanxanasına apardı, amma mehmanxanaya düşdükdə bu mənə çox qəribə gəldi, çünki eşitmişdim Ərəblinski hansı şəhərə getsə, mehmanxanaların ən yaxşısında yer götürür.

Ruhulla təəccübünü gizlətməyərək niyə bu mehmanxanaya düşmələrinin səbəbini soruşur və o da cavabını verir.

Hüseyn Ərəblinski hər işində son dərəcə səliqəli olub (Sadəcə səliqəli yox, məhz ifrat səliqəliliyini vurğulayıramsa, səbəbsiz deyil. Ən yaxın dostlarından olmuş Mir Mahmud Kazımovski xatırlayırdı ki, Ərəblinski heç vaxt küçəyə ütüsüz şalvarda çıxmazmış, hər səhər şalvarını özü ütüləyərmiş, həm də evə gəlib təzədən şəhərə çıxası olardısa, dübarə şalvarına ütü çəkərmiş). Çalışırmış ki, özü də, digər aktyorlar da yalnız səhnədə möhtəşəm görünməsinlər, elə küçədə, insanlar arasında, gendən baxınca da onların sıradan adam olmadığı hiss edilsin - geyim-kecimindən, hərəkətindən, davranışından, danışıq tərzindən. Müasirləri xatırlayırlar ki, çox təmizkarmış, həmişə zövqlə geyinər, başına qara şlyapa qoyardı. Əynindəki kostyum çox da baha olmayan parçadan tikilsə də, ona yaraşardı, bədəninə kip oturardı, ağ manjet, bir qat boyunluq - varatnik taxar, varatnikinin altından da ağ bant görünərdi. Şalvarının aşağısı çəkmələrinin ucunu örtəcək qədər gen olar, çəkmələrini də tez-tez silərmiş ki, par-par yansın. Və küçədə addımlayanda da şax yeriyər, vüqarlı görünüşü ilə gendən insanların diqqətini cəlb edərmiş. Və qastrollara gedəndə də, - istər Gürcüstan olsun, istər Volqaboyu, istər Orta Asiya, - ona görə ən yaxşı mehmanxanalarda yer götürməyə çalışarmış ki, aktyorların, teatrın, sənətin dəyərini insanların gözündə bir az da artırmış olsun. Ona görə də Ruhullanın da, digər aktyorların da niyə məhz İrəvandakı birinci dərəcəlilərdən sayılmayan bu mehmanxanada yerləşmələrinə heyrətlənmələri əsaslı imiş.

O vaxt Ruhullanın sualına verdiyi cavab bir daha sübut edir ki, Ərəblinski hər verəcəyi tamaşaya, ümumən teatrdakı hər işinə bir bütöv kimi yanaşırmış və onunçün ikinci dərəcəli heç nə yoxmuş -aktyorların geyimi və oyunu, ifanın hər cəhəti, mizanlar, səhnədəki irili-xırdalı detalların öz yerində, amma tamaşanın səhnəyəqədərki yolunun da bütün təşkilati təfərrüatlarına dəqiqliklə fikir verirmiş. İrəvanda da deyibmiş ki, biz hələ burada heç kimi tanımırıq, mehmanxananın sahibi Abbasəli isə buralarda məşhur adamdır, bizim üçün xeyirli olacaq, bilet satışına da kömək edəcək, həm də bura şəhərin müsəlman məhəlləsidir, biz hər dəfə küçəyə çıxanda hamı bizi görəcək.

Ərəblinskinin zənni, bəlkə də ehtimalından daha artıq - ağıllı hesablaması nəticəni çox gözlətmir - bəhrəsini də belə verir ki, hər səhər mehmanxanadan çıxıb küçələrdən keçəndə insanlar onlara xüsusi maraq göstərir və ilk tamaşa günü də zal ağzınacan dolu olur.

Bu səfər əsnasında irəvanlılar "Nadir şah"ı ilk dəfə görmüşdülər (Kiminsə əlinə düşər 1949-cu ildə Bakıda "Azərnəşr"in buraxdığı Hüseyn Ərəblinskiyə həsr edilmiş xatirələr toplusu, orada Sidqi Ruhullanın yazdıqlarını oxuyar və müqayisə edib görər ki, tamaşaların göstərilməsi ardıcıllığı ilə bağlı mənim yazdıqlarımla onun göstərdikləri düz gəlmir və bunu səhvimiz kimi qavrayar. Həqiqətsə bundan ibarətdir ki, proqramlar və afişalar, dövrün qəzetləri elə mötəbər sənədlərdir ki, illər keçdikcə nələrisə qarışdırması təbii olan insan hafizəsindən hər halda daha bel bağlanasıdırlar. 1909-cu il 10 may tarixli proqram qalır, bundan inanımlı şahid olmaz ki: "İrəvanda şəhər klubu teatrında birinci dəfə mövqe-i tamaşaya qoyulacaqdır "Nadir şah Əfşar". Nadirin rolunu ifa edəcəkdir Hüseyn Ərəblinski". Və ya Ruhulla Axundov "Zorən təbib"i orada verdikləri ikinci tamaşa kimi xatırlayır və yanılır. Tamaşa 18 mayda göstərilib, sıraca da 4-cü imiş. Yəni biz dəqiqləşdirmələri etibarlı mənbələrə əsasən aparır, mümkün xətaları təshih edir, doğrusunu yazırıq) və baş rolda Hüseyn Ərəblinski çıxış etmişdi. Hər dəfəki kimi, yenə tamaşaçıları valeh qoymuşdu. Ona görə növbəti tamaşaya da biletlər tez satılıb qurtarmışdı.

Sidqi Ruhulla aktyor idi və söz yox, sıravi tamaşaçıdan bir fərqi də bu idi ki, səhnədə cərəyan edənlərin şərtiliyini yaxşı anlayırdı, o özü də baxanları təsiri altına salmağı bacaranlardan idi. Ərəblinskinin ifasının hansı müstəsna gücə malikliyinə İrəvanda "Bəxtsiz cavan" oynanarkən Sidqi Ruhullanın o tamaşada iştirak edənlərdən biri ola-ola duyğulanması dəlalət edir: "Ərəblinski Fərhad rolunu o qədər məharətlə və təsirli oynadı ki, dördüncü şəkildə Fərhadın yoldaşı Musa bəydən ayrılan yerini o qədər real, o qədər inandırıcı apardı ki, tamaşaçılar arasında hönkürtü ilə ağlayanlar oldu, hətta mən Musa bəy rolunda oynadığım halda özüm də ağladım. Bu vaxt bir gimnaziya müəllimi səhnə arxasına gələrək "Canım, bu camaatı qırmayacaqsınız ki!" deyə pərdənin bağlanmasını xahiş etdi".

Ərəblinski belə Ərəblinski imiş və bənzər yaddaşların hər biri yenidən təsdiq edir ki, bu qəbil ifa dahiyanəliklərinin dürüst təsvirini verməkdə sözlər acizdir, nəhəngliyi olduğu kimi duymaqçün gərək bütün bunları o havanın içərisində gözünlə görəydin.

Nümayiş etdirəcəkləri "Zorən təbib" tamaşası ilə bağlı yaranmış çətinliyi Ərəblinskinin tezcə necə həll etməsindən də söz açan Sidqi Ruhulla yada salırdı ki, bu pyesdə iki qadın surəti vardı. O rollardan birini ifa edəcək aktyorumuz vardı, ancaq ikinci rolu oynayacaq adam yoxdu. Belə olanda Hüseyn Ərəblinski yaxınlaşdı mehmanxananın sahibi Hacı Kərim oğlu Abbasəliyə, onunla nə barədəsə söhbət etdi, ertəsi gün bizim məşqlərə bir cavan gəldi. Hüseyn Ərəblinski onu dəstəmizə təqdim edərək dedi ki, tamaşamızdakı ikinci qadın rolunu da bu cavan oynayacaq.

Hələ İrəvanda bir neçə tamaşada oynayıb, sonra Naxçıvana yola düşəcəkdilər. İrəvandakı söhbətləri tamamlamamış bir anlıq keçirəm Naxçıvana. 1909-cu il may ayının 24-də "Molla Nəsrəddin" jurnalının o il üçün 21-ci sayı işıq üzü görmüşdü və orada Məşədi Mozalan bəyin məqaləsi yer almışdı. Məşədi Mozalan bəy hər kəsin tanıdığı Əziz Şərifin (1895-1988) atası məşhur Qurbanəli Şərifov (1854-1917) idi. Yazırdı ki, Ordubad camaatı Hüseyn Ərəblinskinin teatr dəstəsinə məktub göndərərək təvəqqe eləyiblər ki, oraya 20 dəfə teatr gətirsin və hər dəfəsinə də 800 manat vəd eləyirlər, ancaq Ərəblinski də razılaşmayaraq 1200 manat istəyir və güman var sövdələri baş tutar. Əlavə də edir ki, Əylis camaatı ordubadlıların gözlərinin belə açılmasına paxıllıq edirlər. Özünə xas neştərləməsini davam etdirərək Məşədi Mozalan bəy guya ciddi danışaraq, amma əlbəttə ki, rişxəndlə yazırdı ki, Ordubada gələndə o dəstənin özü ilə qadın rollarını oynayacaq artistkalar gətirməyə ehtiyacları yoxdur, çünki ordubadlı qızlar qadınların mükalimələrini özləri ifa edəcəklər. Və sonrakı cümləsi ilə məqalə müəllifi lap gül vururdu: "Ordubaddan sonra dəstənin xəyalı Danabaş kəndinə təşrif gətirməkdir. Amma buranın teatrı Ordubadın teatrından da mükəmməldir".

"Molla Nəsrəddin"in də, Mozalan bəyin də istəyi bu kinayə ilə deyilənlərin gerçəyə çevrilməsi, Ordubadda da, Nehrəmdə də, Naxçıvanın hər guşəsində əhalinin mədəniyyətə, maarifə, teatra daha yaxın olması idi.

Bəs həqiqətdə Naxçıvandakı işləri necə getmişdi, onları necə qarşılayıb, necə yola salmışdılar? Naxçıvana iyunda gəlib çıxmışdılar, "Bəxtsiz cavan"ı oynamışdılar, vur-tut bircə tamaşadan sonra çıxıb getmişdilər və Ərəblinski sonralar bir daha Naxçıvana qastrola gəlməmişdi. Yerli qaragüruh tərəfindən qorxudulmasından, ölümlə hədələnməsindən tutmuş təqib edilmələrinəcən cürbəcür şayiələr dolaşsa da, sübutlu-dəlilli bir şahidlik ortada yoxdur. Ancaq elə bircə tamaşa göstərəndən sonra Ərəblinskinin dəstəsi ilə bərabər tələm-tələsik çıxıb getməsi, ömrünün sonrakı 10 ilində də bir daha o tərəflərə qayıtmaması pıçıldayır ki, deyəsən, hər halda üzünə yaxşı baxmayıblarmış...

Sənət tariximizin dünəni haqqında bu hekayətlər millətin xoş yuxusudur, yuxudasa heç vaxt sərt çərçivələr olmur - zamanın bu layından obiri təbəqəsinə, bir mərtəbəsindən digər layına asudəcə keçirsən. Elə mən də İrəvandan Naxçıvana maydan iyuna asanca gəldiyim kimi, eyni rahatlıqla da qayıdıram maya, İrəvana, o çağın qəzetlərinə."Tərəqqi" mayın 26-da İrəvan camaatının tamaşa zalını ləbələb doldurmasını "şayan-i fərəh" - sevinməyə layiq hadisə adlandırır, "Sağ olsun Ərəblinski" deyərək uğurla keçən belə tamaşaların əhalinin intibahı və gözünün açılmasında böyük rol oynayacağına inamını ifadə edirdi.

İyunun 4-də isə Ərəblinski truppasının bu qastroldakı çıxışlarına "Zaqafqaziya" qəzeti qiymət verirdi, həm də Bakıdan gəlmiş aktyorların ifasına xüsusi diqqətin əlaməti olaraq bir nömrədə iki yazı dərc edilmişdi. "Teatr və musiqi" bölməsindəki məqalədə məşhur tragik Hüseyn Ərəblinski truppasının iyunun 9-da Y.Çirikovun "Yəhudilər" pyesini oynayacaqları xəbər verilir, "İrəvanda tamaşa" adlı yazıda isə "Bəxtsiz cavan"ın "layiq olduğu parlaq müvəffəqiyyət qazanmış" tamaşası tərif edilirdi və müxbiri daha artıq heyran qoyan zalın doluluğu idi: "Gözlənildiyindən də çox tamaşaçı gəlmişdi və zalın tutduğundan da çox adam vardı".

Əgər beləymişsə, zalda bircə boş yer yoxmuşsa, bu, bir tərəfdən Bakı aktyorlarının gözəl oyunu ilə bağlı idisə də, digər yandan Ərəblinskinin tədbirliliyi, uzaqgörənliyi ilə əlaqədardı - o, truppasını elə məhəllədə yerləşdirmişdi ki, aktyorlar sabahkı tamaşaçılarına lap yaxın idilər, onlar ikibir-üçbir mehmanxanadan çıxıb küçələrdə addımlayanda sabah onları səhnədə seyr edəcək insanlar dayanırmış, uzun müddət onların sadəcə necə keçib getmələrini izləyirlərmiş. Aktyorların küçədə, meydanda hərəkətləri belə onlara elə səhnədəki çıxışları kimi maraqlı gəlirmiş.

Ərəblinski truppasının qastrolları "Zaqafqaziya"nın daimi diqqətindəydi və qəzetin 17 iyun sayında mühüm mətləblərə toxunan bir məqalə də işıq üzü görmüşdü. Yazanı XX əsrin əvvəllərində rusdilli Bakı və Tiflis mətbuatında imzası tez-tez görünən, vətənpərvər və mübariz jurnalist, publisist, araşdırıcı Hüseyn Minasazovdu (1881-1932). O, "Müsəlmanların səhnəyə münasibəti" adlı essesində Ərəblinski truppasının İrəvanda verdiyi tamaşaları ayrı-ayrılıqda təhlil etmirdi. Minasazovun tamaşalara da, ifalara da münasibəti müsbət idi, çünki sonrakı aylarda və illərdə də dəfələrlə Hüseyn Ərəblinskinin özü haqqında da, truppasının tamaşaları barədə də dönə-dönə məqalələr yazır, ürək genişliyi ilə onları göylərə qaldırır. Ancaq Minasazovu bu məqaləsini yazmağa vadar edən qəlbindəki bir ziyalı narahatlığı idi. Məqaləsini belə başlayırdı ki, müsəlmanların adətən çox getdikləri üç yer var: hamam, məscid, bir də teatr. Davam edirdi ki, ziyalılar məscidə çox getməz, hamama da ara-sıra baş çəkərlər və onların məscidə getməməklərini də, hamama da yollarını hərdən-birdən salmalarını başa düşmək mümkündür. Amma nədəndir ki, onlar teatrdan da uzaq qaçırlar, Allaha and olsun ki, bunu anlamaqda acizəm.

"İlk peşəkar müsəlman artist" adlandırdığı Hüseyn Ərəblinski haqqında yazırdı ki, gələcək nəsillər ona "sağ ol" deyəcək, amma hələ ki, müasirlər onu başa düşmür və qiymətləndirmirlər".

"Nadir şah" tamaşasından söz açırdı ki, İrəvan şəhər klubunda göstərilən həmin pyesə gedib baxdım, zal saya adamlarla ləbələb idi, ancaq tamaşaçılar arasında ziyalılar gözə dəymirdi. Köhnəlməz sözlərdir, olduğu kimi iqtibas gətirirəm: "Teatr ruhi tələblərə müəyyən qədər də olsa cavab verirsə, təəccüb etməli olursan ki, nədən xalqın yuxarı təbəqəsindən daha çox aşağı təbəqəsi bu ehtiyaclarının ödənməsi üçün can atır".

Bu məqamda yenə Ərəblinskinin bir cəmiyyət və insanşünas kimi necə itifəhmli olmasını qeyd etmək lazım gəlir. Sidqi Ruhulla həmin İrəvan qastrolları haqda xatirələrində bunu da yazır ki, elə şəhərə çatıb mehmanxanada yerləşəndən sonra Ərəblinskinin ən əvvəlinci işlərindən biri başının dəstəsi ilə birgə yerli ziyalıların görüşünə getməsi olmuşdu.

Çünki Ərəblinski digər oçağkı və daha irəlidəki dövrlərdə olan maarifçilərimiz sayaq daxilən millət quruculuğu işlərinə köklənmişdi və teatra da sadəcə insanları əyləndirmək vasitəsi deyil, cəmiyyəti yetişdirmək, səfərbər etmək aləti kimi baxır, bu yolda ziyalı vəhdətini ən zəruri amillərdən sayırdı.

Minasazov da gənc olmasına baxmayaraq, artıq müdrikcə düşünən qələm sahibi idi, o da eyni qənaətdə idi, tamaşa zalında ziyalıları umduğundan daha seyrək görüncə narahat olurdu. İstəyirdi ki, öndə gedənlər, cəmiyyətin işıqlı balaları teatra yaxın olsunlar, çünki onlar ən azı tamaşalara getməkləri ilə əslində aktyorlara, teatra dayaq durmuş olurlar və bunu da təəssüflə qeyd edirdi ki, bizim camaatda teatra həvəs var, gedirlər də, seyr edirlər də, hətta zövq də alırlar. Amma aktyora yuxarıdan aşağı baxır, artistliyi mütrüflük sayırlar, camaatın çoxu aktyorluğu elə avaraçılıq hesab edir. Birinə söyləsən ki, gəl aktyor ol, deyəcək ki, mənim orada nə işim var, öz peşəm var, çəkməçiyəm, dolanışığım buradan çıxır. Və Minasazov məqaləsini bir heyrəti ilə tamamlayırdı: "Mat qalırsan ki, Ərəblinski truppasını, özü də ürəyi və təfəkkürü olan artistlərdən ibarət dəstəsini hansı möcüzə ilə toplaya bilib. Həm də elə bir şəraitdə ki, artıq onu bizimkilərə xas paxıllıq, intriqa, sözgəzdirənlik və digər bütün bu qəbil "lətafətlər" mühasirəyə alıb. Bu, qəlb incidir, gərək belə olmaya".

...Teatr işinin, aktyorluğun yüz cür çətinlikləri, saysız maneələri vardı, hamısına dözürdülər. Ancaq Minasazovun da ürəyini ağrıdan müşküllər get-gedə daha çox ortaya çıxırdı ki, bunlara tab gətirmək bəlkə də o biri sıxıntılara dözməkdən daha ağırdı. Bədxahlıqlar, gözügötürməzliklər, riyakarlıqlar o biri əngəllərlə bərabər artıq sabit müşayiətçiyə çevrilirdilər. O biri sıxıntıları nə şəkildəsə arxada qoyub irəliləmək mümkün idi. Ancaq birilərin kölgəsi qalırdı, açdığı yaralar daha dərinə işləyirdi. Hüseyn Ərəblinski də qısa ömrü içərisində bu cür dedi-qoduların, şayiələrin, böhtanların, rəzil hücumların dəfələrcə hədəfi seçildi. Və bütün bu nisgillərin hər biri, heç şübhəsiz ki, onun sənətinə də təsir edirdi. Bəlkə daha parlaq ifa edə biləcəyi bir tamaşanı qanıqaraçılıq ucbatından daha sönük oynayırdı, amma başqa yol yox idi. Bütün bunlara da səhnənin, teatrın xatirinə dözmək lazım idi (Bir şübhə də daim içərimdə dolaşır ki, ola bilsin, dayısı oğlunu ona qəsd etməyə qızışdıran, təhrik edən də guya Xalıqın kişilənməsi, öz aləmində qeyrətə gəlməsi deyilmiş, məhz elə Ərəblinskinin sağında-solundakı həsəddən partlayanlar, onun parlaqlığından gözü deşilənməkrlilərmiş).

...1909-cu ilin avqustunda Hüseyn Ərəblinskinin truppası varid olmuşdu Batuma. Burada bir neçə tamaşa vermək istəyirdilər. Ancaq elə ilk tamaşaları uğursuz olmuşdu. Yəni tamaşanın özü uğursuz olmamışdı, həmişəki kimi, ifaları məharətli idi. Ancaq tamaşa zalı boş idi. Çünki vaxt o vaxt deyildi. Avqust ayının 15-də "İttifaq" qəzeti Ərəblinski truppasının Batumdakı tamaşa haqqında məqaləsində yazırdı ki, təəssüf ki, yay ucbatından, əhalinin çoxunun kənarda istirahətdə olması səbəbindən zal tamaşaçısız idi.

Tamaşa zalının boş olması isə o demək idi ki, biletlər satılmayıb, biletlər satılmırdısa, deməli, gəlir də yox idi. Onsuz da bilet satışından toplanan vəsait yeməklərinə, mehmanxana məsrəflərinə, yol xərclərinə zorla çatırdı. Batumdakı belə uğursuzluq, əlbəttə, təşviş yaratmaya bilməzdi. Ancaq yenə ümidlərini Vladiqafqaza bağlamışdılar ki, bəlkə orada işləri avand gətirə. Di gəl, bunun fikrini elədikləri yerdə qarşıya başqa daha qəliz məsələlər çıxır. "Kaspi" qəzeti elə həmin 1909-cu ildə çıxan 182-ci sayında bir məqalə dərc eləmişdi. "Kaspi" qəzeti rus dilində çıxırdı, demək, oxucusu çox, yayılma əhatəsi də genişdi. "Kaspi" qəzetinin dərc etdiyi məqalə Azərbaycan artistlərinin Vladiqafqaz səfəri və bilavasitə Hüseyn Ərəblinski haqqında idi. Məqaləni də "Kaspi" qəzetinin hansısa əməkdaşı öz şəxsi müşahidələri əsasında yazmamışdı - "Terek" qəzetində çıxmış bir məqaləyə isnad edilirdi. Yəqin ki, "Terek" qəzetinə də o məqalə fitnəkar üsullarla ötürülmüşdü və belə görünür ki, həmin məqaləni "Terek" qəzetində çıxartdıranlar qəsdlərinin növbəti mərhələsi kimi xəbərin Azərbaycanda yayılışı istiqamətində də əməlli-başlı əlləşmişdilər. "Terek"i Bakıda oxuyan kim idi, heç o qəzet bura gəlib çıxırmışmı? Ancaq iblislərə lazım idi ki, hökmən bu xəbər Bakıda yayılsın. Və "Kaspi" qəzeti "Terek"də yazılanları tam həqiqət kimi qəbul edərək Azərbaycan oxucusuna da təqdim edirdi ki, Vladiqafqazda bir neçə uğursuz tamaşa verəndən sonra Hüseyn Ərəblinski orada aktyorları pulsuz-pənəsiz qoyaraq özü qayıdıb gəlib Bakıya. Mövzunu Bakıda qəzet səhifəsinə çıxarmağa nail olan xəbis qüvvələr əl çəkmirlər. "Kaspi"nin növbəti saylarında da mövzu davam etdirilir. Nişangahda Hüseyn Ərəblinski və truppasıdır. Həm də hər növbəti sayda boyalar bir az da tündləşdirilir, oxuduqca da lap indinin adamı belə hiss edər ki, bu yazılanlardan daha çox şayiə, böhtan, dedi-qodu iyi gəlir, bəhs edilənlər bir-biri ilə uzlaşmır, məntiq sadəcə laxlaq deyil, yerli-dibli yoxdur. Bir tərəfdən yazırlar ki, tamaşalara gələn olmayıb, biletlər satılmayıb, aktyorlar pulsuz qalıb, ödəniş edə bilmədiklərindən onları mehmanxanadan da çıxarıblar, hamısı küçədə gecələməli olub, bilet alıb Bakıya qayıtmağa belə pulları yoxdur, digər tərəfdən də iddia edirlər ki, guya Ərəblinski əvvəlcə teleqrafla Bakıya, ailəsinə 700 manat göndərib, sonra da antreprenyor - yəni heyətin rəhbəri, icarədarı olmasına baxmayaraq, onları orada elə kimsəsiz, köməksiz halda qoyaraq qayıdıb gəlib Bakıya, işlərinin ardınca. Hanı buradakı məntiq? Əcəba, tamaşaya biletlər satılmayıbsa, o boyda pul necə, haradan yığıla bilərdi? Qarayaxmaçılığın köhnə, sınanmış üsullarıdır. Çirkabı at təmiz adamın üstünə, bacardıqca bol elə, qoy qalsın çabalaya-çabalaya, beşi inanmasa da, üçü inanacaq, bir çoxları da hətta şər atılan adamı yaxşı tanısalar da, ən azı tərəddüdə düşəcəklər ki, od olmayan yerdən tüstü çıxmaz, demək, ortada nəsə var. Və nəhayətdə heç nəyə nail olmasalar belə, həmin şərçilər istənilən halda məqsədlərinə çatmış sayılacaqlar - rəqib, düşmən hesab etdikləri şəxsi hövsələdən çıxardılar, əsas işindən ayırıb qalmaqallara qatdılar, həmişə adı yalnız yaxşılığa çəkilmişdisə, indi onu bir müddət mənfi hay-küylərə tuş qoymağa nail oldular, belə ki, bundan sonra istənilən uğurundan bəhs ediləndə indiki qəziyyədən də hökmən danışılacaq, demək, atılmış ləkə nə qədər təmizlənsə də, izi solğun şəkildə olsa belə sezilməkdə davam edəcək.

Nurluların üstünə qısqırdılan, istedadlılara, qabillərə diş qıcadan o cür mənhusların - Ərəblinski dövründəkilərin də, o çağdan əvvəlkilərin də, sonrakıların da, indiki və sabahdakıların da (əlbəttə yenə olacaqlar! Ata-babalar olubsa, nəvə-nəticə də mütləq törəməlidir) lənətləri heç vaxt əskik olmasın!

Hüseyn Ərəblinski göz qabağında olan məşhur şəxsiyyət idi, kütlənin də qəzet sözünün ardınca olduğu əyyamlardı. Həm də dinmədikcə şitənirdilər və şeytanlıqlarının dairəsini genişləndirirdilər, artıq sözdən rəsmə də keçmişdilər. "Zənbur" dərgisi 1909-cu il 17 sentyabrda çıxan sayında 4 karikatura dərc etmişdi və hər birində Ərəblinski ön planda idi.

İçi irinlilər zəhərli oxu atmışdılar, biganə qalmaq yeri deyildi və Ərəblinski də bu ardıcıl həmlələrə cavabını yubatmır. "Kaspi" qəzetinin 1909-cu il sentyabrın 20-də çıxan 210-cu nömrəsində Hüseyn Ərəblinskinin "Məcburən yazılmış cavab" adlı müraciəti dərc edilir. Yazır ki, mən doqquz ildir səhnədəyəm. Səhnəyə hər şeyimi qurban vermişəm və bu həqiqəti də məni tanıyanların, yoldaşlarımın hamısı bilir. "Kaspi" qəzeti belə xəbər yayıb ki, guya mən Vladiqafqaza truppanı antreprenyor olaraq aparmışam. Ən birinci yalan elə budur. Çünki mən qastrolatruppanın başçısı deyil, bir aktyor və rejissor kimi yola düşmüşəm. Truppanın antreprenyoru Ruhulla Axundov olub. Hətta Vladiqafqaza yola çıxmazdan qabaq maddi vəziyyətimizin yaxşı olmadığını, qarşıdakı qastrolunda ümidvericiliyinin azlığını düşünərək çalışırdım ki, yoldaşlarımı bu fikirdən daşındırım. Ancaq onlar israr etdilər ki, yox, hər şey yaxşı olacaq, orada bizə kömək eləyən dostlar var. Ancaq Vladiqafqaza getdik, elə vəziyyət yarandı ki, biletlər satılmadı, tamaşalar uğursuz keçdi, işin tərsliyindən Sidqi Ruhulla da çox ağır naxoşladı, mən onu xəstəxanaya yerləşdirdim.

Və bu yerdə bir anlığa Ərəblinskinin "Kaspi"dəki açıq məktubundan aralanaraq Sidqi Ruhullanın həmin günlərlə əlaqədar xatirələrini şahid ifadəsi kimi qaldıraq. Sidqi Ruhulla yazır ki, mənim vəziyyətim çox ağır idi. Ona görə Hüseyn Ərəblinskiyə dedim ki, siz məndən ötrü daha dayanmayın, qayıdın Bakıya.

Yəni can yiyəsi Sidqi Ruhulla özü Ərəblinskinin dediyini təsdiq edir.

Hüseyn Ərəblinski "Kaspi"dəki yazısında guya suflyora şillə vurmasının da digər bir yalan olduğunu, nəinki Bakıya pul yolladığını, əksinə, teleqrafla oradan ona yolpulu göndərməyi xahiş etdiyini, özü qayıtmazdan əvvəl aktyor yoldaşlarına da başqa çıxış yolunun qalmadığını, onun kimi dost-tanışdan borc alaraq geri dönməyi tövsiyə etdiyini bildirirdi.

Hüseyn Ərəblinski bəyan edirdi: "9 ildir ki, mən bu yolda cib maraqlarına görə, şöhrət xatirinə deyil, sənətə məhəbbət naminə işləyirəm. İndi icazə verin soruşum - mənim əleyhimə bir belə yalan və iftiranı uydurmaqda məqsəd nə imiş? Mən ictimai rəyin məhkəməsinə müraciət edirəm. Qoy məni yaxşı tanıyan insanlar xalq mühakiməsi qarşısında şahidim olsunlar. İctimai rəy həmişə həqiqəti tapacaq və günahkarları damğalaya biləcək".

Oçağacan yaşadığı ömrün ən həlledici sözünü dilə və qələmə gətirərək yazırdı ki, mən səhnəni, teatrı ömrümdən də çox sevirəm. Ona görə də bu böhtanı heç cürə üstümə götürə bilmərəm. Təklif eləyirəm ki, "Nicat" cəmiyyətində bir yoldaşlıq məhkəməsi qurulsun. "Terek" qəzetinə, "Kaspi"yə o məlumatı verənlər də gəlsin. Mən və digər aktyor yoldaşlarım da gələk, həqiqət ortaya çıxsın. Əgər "Terek"də, "Kaspi" qəzetində yazılanlar, bu ətrafda söylənənlər doğru çıxsa, onda mən doqquz il boyunca həyatımı bağladığım, ömrümü qurban verməyə hazır olduğum səhnədən ayrılmağa hazıram.

"Kaspi" qəzetində elan da çıxır, "Nicat" cəmiyyəti teatr bölməsinin zalında keçiriləcək yoldaşlıq məhkəməsinin vaxtı da təyin edilir. Ancaq yoldaşlıq məhkəməsi baş tutmur. Cahangir Zeynalov (1865-1918), Məhəmməd Əlvəndi (1872-1918), Əbülfət Vəli (1871-1918), Əzim Əzimzadə (1880-1943), Hacı İbrahim Qasımov (1886-1936) irəli düşüb münsiflik edirlər, bu həngamənin böyüməməsinə, bir az da şişirdilməməsinə çalışırlar və barışıq yolu ilə höcətləşməni səngitməyə müvəffəq olurlar.

Bəli, münaqişə sanki bununla bitir. Ancaq bu əhvalat müsəlmanın yadına meymunu salmaq kimi bir şey idi. Qəzetin səhifələrindəki yazılar qalır, insanların yaddaşından ki onu silmək mümkünsüzdü. Ərəblinskinin onsuz da əsəbləri tarıma çəkilmiş ömründə belə mərdümazar hərəkətlərin hər biri hər dəfə yada düşdükcə təzədən hirsləndirirdi, yenidən yuxu qaçırırdı, bir daha ürək bulandırırdı.

Gərginliklə dolu həyatlarında sevinc o qədər boldumu ki, hələ durmadan bu təhər namərdliklərə də ürcah olaydılar?!

Sənətkara gendən baxanda, dərinə getməyib üzdən yanaşanda sanki hər şey gözəldir. Sanki onların hamısı xoşbəxt insanlardır. Müğənni səhnədə oxuyur. Aktyor tamaşaçıların qabağındadır. Çöhrəsindən bəxtiyarlıq yağır, gülür, qəhqəhə çəkir. Ancaq xəbərin yoxdur ki, o anlarda o insanın içərisində nələr gizlənib, şəxsi həyatında hansı acıları yaşayır. Bəlkə də üzü gülən o insanın içərisi qan ağlayır. Bəlkə də dodağı təbəssümlüykən nəğmələr oxuyan bir xanəndənin, bir şərqiçinin içərisində minbirələm qövr edir? Ancaq insanlar qarşısındadır, o, şövqlə oxuyub başqalarına da ilham verməlidir, onun qəm-qüssəsi camaata gərək deyil. Şəxsi hisslərini gizlətmək onun peşə vəzifəsidir. Gərək gülümsünsün, gərək içərisi kədərlə, sancılarla yüklənmiş olsa da, camaata xoş ovqat bağışlasın. Hüseyn Ərəblinski və onun silahdaşları da belə idilər. Onların boynuna yüz cür məişət qayğıları şələlənmişdi, ancaq səhnəyə çıxırdılar, başqa ömürləri yaşayırdılar və o ömürləri elə yaşamalıydılar ki, hər şey tam gerçəkçi görünsün. Və bunu da etməyi bacarırdılar.

Ancaq gündən-günə nə qədər püxtələşsələr də, ifaları nə qədər cilalansa, mükəmməlləşsə də, buna qane olmurdular - durmadan arayıb-axtarırdılar, özləri özlərini yetişdirirdilər. Hüseyn Ərəblinski usanmadan həm öz üzərində işləyirdi, həm də çalışırdı ki, məsləkdaşlarını, xüsusən özündən daha gəncləri daim tərpətsin, onları daha çox öyrənməyə yönəltsin. Hüseynqulu Sarabski həmin cavanlardan, o səhnə aşiqlərindən idi ki, Ərəblinski ona ən dərin rəğbətlər göstərir, dostluq edir, onda həm də özünü görürdü. Sarabski xatırlayırdı ki, Ərəblinski məni tez-tez rus teatrlarına, tamaşalara aparırdı ki, baxım, öyrənim. Günlərin birində o məni istedadlı bir rus aktyoru ilə tanış etdi. Ərəblinski məni təqdim edərək "aktyor yoldaşımdır" deyəndə həmin rus artist çox təəccübləndi ki, aktyorun da bu boyda bığı olar?

Həqiqətən də, Hüseynqulu Sarabskinin köhnə şəkillərinə baxsanız, görəcəksiniz ki, Koroğlununku kimi eşmə bığları var.

Sarabski yada salırdı ki, rus aktyorun bu iradını eşidincə çox pərt oldum. Həmin aktyordan aralanınca Ərəblinski qayıdır ki, Sonqulu, görürsən, hətta başqaları da sənə irad tutur, yaxşı, heç olmasa, tamam qırxdırmırsan, üstündən bir az aldır ki, qrim eləyəndə də çox çətinə düşməyəsən, kobud görünməsin. Hüseynqulu Sarabski bunu da əlavə edir ki, rus aktyorun həmin iradı məni necə tutmuşdusa, elə o gün getdim bərbərə, bir az bığlarımın uclarından kəsdirdim, üstünü yüngüllətdirdim. Ertəsi gün İçərişəhərdə çıxdım küçəyə, sağdan gələn bir söz atdı, soldan gələn bir mız qoydu, böyürdən keçən dodaqaltı mırıldandı ki, buna bax, gör bığını nə kökə salıb.

Yəni Azərbaycan aktyoru bu vəziyyətdə idi. Hər hərəkətinə bir əmma yapışdırırdılar, hər tərpənişinə bir şəbədə qoşurdular, bığından tutmuş məişətinəcən hər işdə sanki ətrafındakılar qarşısında cavabdehliyi vardı. Fəqət hamısına qatlaşmalı, dözə-dözə də gözəl sənət yaratmalıydı.

...Vaxtilə böyük şəhərlərdə, o sıradan Bakıda, nəinki Bakıda, Azərbaycanın ən müxtəlif rayon mərkəzlərində də küçələrdə şüşəli vitrinlər vardı. Ora gündəlik qəzetləri yapışdırardılar. İnsanlar dayanardı, oxuyardı, mətbuatı, xəbərləri insanlara yaxın eləməyin vasitələrindən biri də bu idi. Daha o ənənə itib gedib. Ancaq XX əsrin əvvəllərində Bakının küçələrində bu cür afişa dirəkləri çox idi. Afişa dirəklərinin qarşısında insanlar dayanardı, o afişalardakı adları qəzetdə ən maraqlı məqaləni mütaliə edən kimi oxuyardı. Teatr həvəskarları üçün bu afişalar sadəcə hansısa tamaşalardan xəbər verən soraqçı deyildi. Afişaların çevrəsinə toplaşınca istər-istəməz söhbət qızışardı, rolları ifa edəcək aktyorların adlarını oxuduqca başlayırdılar onların hansısa tamaşalarını xatırlamağa, nələrisə müzakirə eləməyə, hansısa ifadələrini onlar kimi təkrarlamağa çalışmağa. XX yüzilliyin əvvəllərində Bakı küçələrindəki afişa dirəkləri özü ayrıca bir mədəniyyət, müstəqil bir mədəniyyət təbliğatçısı idi.

Və başqa başağrıları azmış kimi, nəhs günlərin birində Hüseyn Ərəblinski afişaya görə də bəlaya düşəcəkmiş. Bunun əks-sədasını da mətbuat hifz edib.

1912-ci il mayın 3-də "İqbal" qəzetindəki bir xəbər diksindirir: Bakı qradonaçalnikinin - şəhər polis idarəsi rəisinin əmri ilə küçələrdə afişa yapışdırmaq qaydasını pozduğuna görə cənab Hüseyn Ərəblinski 10 manat cərimə ödəməlidir. Əgər həmin cəriməni ödəyə bilməsə, iki gün həbsdə yatmalıdır.

Millətin yaddaşında ülvi sənətkar, zirvə kimi qalan Hüseyn Ərəblinskinin gündəlik həyatı belə idi. Hər addımda bu cür çək-çevirlər, qısma-boğmalarla üzbəüzdü və tarixdə həmişə qalacağı zirvəyə də aşılması müşkül saysız maneələrin cəngəlliyindən keçərək çatmışdı. Dişiylə-dırnağıyla dikəldiyi həmin quruca zirvəni də ona çox görürdülər. Ərəblinski səhnədə bir-birindən mürəkkəb taleləri öz ömrü kimi vicdanla yaşayırdı, cığal həyatsa onunla qaydalar gözləmədən hər gün bir ayrı oyun oynayırdı.

25 may 2024

Rafael HÜSEYNOV

Akademik

525-ci qəzet.- 2024.- 28 may,№93.-S.10-11.