Dilçilik elminin unudulmaz korifeyi

Mərhum professor Yusif Seyidovun 95 illik yubileyi qeyd edilir

Görkəmli dilçi professor Yusif Seyidovun elmi fəaliyyəti Azərbaycan dilçilik elmində böyük bir mərhələ, sütun təşkil edir. Onun zəngin və çoxşaxəli yaradıcılığı filologiya sahəsində əhəmiyyətli bir yerə malikdir. Y.Seyidov sistemli, ardıcıl və konseptual şəkildə qrammatika ilə məşğul olsa da, dilçiliyimizin aktual və problematik məsələlərinə laqeyd qalmayıb, vətəndaş-alim mövqeyi nümayiş etdirib. O, hər bir dil elementinə böyük problemin ciddi bir ünsürü kimi baxır və tədqiqat müstəvisinə gətirərək tutarlı elmi qənaətlərini ifadə edirdi.

Professor Yusif Seyidovun saysız-hesabsız elmi əsərləri, onlarla publisistik məqalə, tədrisdə və kadr hazırlığındakı fəaliyyəti, neçə-neçə yetirmələri onun uzun ömrünün silinməz səhifələrini təşkil edir. 1972-ci ildə çap olunan üç müəllifli "Müasir Azərbaycan dili" (Sintaksis) dərsliyinin müəlliflərindən biri olması onun ən məhsuldar işi kimi yüksək qiymələndirilmiş və 1974-cü ildə Dövlət Mükafatına layiq görülmüşdü.

Yusif Seyidov 1929-cu ilin may ayında Naxçıvan Muxtar Respublikası Şərur rayonunun Yengicə kəndində anadan olub. Orta məktəbi də həmin kənddə 1944-cü ildə bitirib. Elmi yaradıcılığa 1952-ci ildə "Azərbaycan müəllimi" qəzetində dərc etdirdiyi "Azərbaycan dilinin qrammatikası haqqında" adlı ilk məqaləsi ilə başlayıb və böyük nöqtəni də 60 il sonra - 2013-cü ilin noyabr ayının 18-də qoyub. Bu ömrün 60 ili də Bakı Dövlət Universitetinin "Azərbaycan dili və onun tədrisi metodikası" kafedrasında elmi-pedaqoji fəaliyyətdə keçib. 1955-ci ildə "Müasir Azərbaycan dilində feili bağlama tərkibləri" mövzusunda namizədlik dissertasiyası, 1965-ci ildə isə "Müasir Azərbaycan dilində söz birləşmələri" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etməsi onu tamamilə qrammatist kimi tanıtdı. Amma onun elmi yaradıcılığı sintaksis çərçivəsində qalmadı, mövzu və mündəricə baxımından çox geniş miqyası əhatə etdi. Azərbaycan dilçiləri içərisində ən çox əsəri (15 cilddə) olan alim heç vaxt özünü təkrar etmədi, həmişə ilklərə imza atdı.

İlk dəfə linqvistik təhlilləri bədii nəsr nümunələri ilə aparmaq ənənəsini Yusif Seyidov dilçilik elminə gətirdi. Nəzərə alsaq ki, Yusif müəllim neçə-neçə dərsliyin müəllifi olub, deməli, ədəbiyyat nümunələrini dil dərsliklərində görən şagird və tələbə buna etinasız yanaşa bilməz. Yusif müəllimin bütün elmi və pedaqoji fəaliyyəti milli ruha köklənmişdi. Belə ki, rus və Avropa dilçilik məktəblərinə yaxından bələd olan alim heç vaxt həmin nəzəriyyələri Azərbaycan dilinə uyğunlaşdıraraq uydurma dil faktları göstərmir, şablonları Azərbaycan dilinə yamamır, əksinə, canlı xalq danışığında dil faktını müşahidə edir, həmin faktı ədəbi dildə axtarır və sonra ona elmi və nəzəri təhlil verərək hökm çıxarırdı.

Yusif Seyidovun B.Çobanzadə, Ə.Dəmirçizadə, İ.Həsənov, M.Xəlifəzadə, Y.Mirbabayev, M.Şirəliyev, M.Hüseynzadə və digərlərindən bəhs etdiyi "Azərbaycan dilçilik elmini yaradanlar və inkişaf etdirənlər", habelə görkəmli dilçi alim Nəsir Məmmədovdan bəhs edən "Əlli il maarif cəbhəsində", Afad Qurbanovun "Bədii mətn və linqvistik təhlil", Ə.Dəmirçizadənin Füzulinin ədəbi dilimizin tarixində yeri haqqında apardığı tədqiqatlarından bəhs edən "Azərbaycan dilinin xəlqi təbiəti və bədii vüsəti", böyük dilçi alim Səlim Cəfərova həsr olunan 5 böyük elmi əsəri və digərləri də Azərbaycan dilçilik elminin inkişafında xidmət göstərən sələflərinə böyük ehtiramın ifadəsi idi.

Yusif Seyidov ədəbi dil məsələlərini mütəmadi olaraq araşdırmış və silsilə əsərlər yazmışdı. Onun "Klassik Azərbaycan şairləri söz haqqında", "Yazıçı və dil", "Sözün şöhrəti", "Sözün qüdrəti", "Sözün hikməti" və başqa sanballı monoqrafiyaları buna misaldır. Alimin ədəbi-bədii dil və ədəbiyyata dair onlarla məqaləsi "Ədəbi tənqid və bədii dil" kitabında toplanıb. Y.Seyidov "Yazıçı və dil" probleminin iki istiqamətdə, yəni yazıçının əsərlərinin dili və dil haqqındakı görüşlərinin paralel öyrənilməsinin tərəfdarı kimi çıxış edirdi.

Professor Y.Seyidovun "Nəsiminin əsərləri Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi abidəsi kimi", "Dastani-Əhməd Hərami" haqqında bəzi qeydlər", "Kitabi-Dədə Qorqud"un dilində sadə cümlə (inkişaf səviyyəsi)", "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarının dilində tərkib və budaq cümlə paralelizmi", "Dövrün (XII-XIX əsrlər) şeir dilinə ümumi bir nəzər", "Ədəbi şəxsiyyət və dil" və sair məqalələri, habelə "Nəsiminin dili" monoqrafiyası ciddi və ardıcıl müşahidə və axtarışların, dil tariximiz haqqında dərin və hərtərəfli elmi tədqiqatların məhsuludur.

Məlumdur ki, Y.Seyidovun elmi yaradıcılığında ədəbi şəxsiyyətlərə maraq güclü olub. Onun tədqiqatlarında Azərbaycan ədəbiyyatı xəzinəsinə böyük incilər bəxş edən ustadlara həsr olunan araşdırmalar geniş və əhatəli yer alır. Alim XX əsr Azərbaycan şeiri və nəsrində dil məsələsinə də xüsusi diqqət göstərmiş və ədəbi prosesi ardıcıl və davamlı olaraq izləmişdi. "Üç zirvənin fatehi" adlandırdığı Mir Cəlal Paşayev haqqında "Şirin söz ustadı", akademik İsa Həbibbəyli haqqında "Akademik İsa Həbibbəyli", Rəsul Rza, Mirzə İbrahimov yaradıcılığında dil məsələsi, Səməd Vurğun haqqında yazdığı "Şairin dərdi", "Xalq yazıçısı Elçin" adlı monoqrafiyasındakı ədəbi və bədii dil məsələləri öz elmi izahını tapıb. Bu əsərlərdə qoyulan məsələlər Azərbaycan dilçiliyi üçün nə dərəcədə zəruri əhəmiyyət daşıyırsa, gəlinən nəticələr, əksini tapan qənaətlər də ədəbiyyatşünaslığımız üçün bir o dərəcədə əhəmiyyət və fayda kəsb edir.

Bəllidir ki, dilçilik konkret və fakta söykənən elmdir. Bu cəhətdən Yusif müəllimin dilinin sadəliyi və axıcılığı onun riyazi dəqiqlik tələb edən dilçilik əsərlərini oxunaqlı edirdi. O, mühazirə deyəndə sadə, anlaşıqlı dili səsinin həlim ahəngi ilə qulağa mirvari kimi süzülürdü. Biz onu dinləməkdən və əsərlərini oxumaqdan yorulmurduq. O, bizə sadə məsləhətlər verəndə belə, adama elə gəlirdi ki, geniş auditoriya qarşısında məruzə edir. Öyrənməkdən və öyrətməkdən yorulmayan, daima axtarışda olan pedaqoq-alim şəxsi nümunə, insanlıq mücəssəməsi idi.

Mənim əziz elmi rəhbərim Yusif müəllimlə bağlı saysız-hesabsız xatirələrim var. Onlardan birini oxucularımızla bölüşmək istəyirəm: İndi yaşadığımız əsrin əvvəlləri idi. Aspiranturaya daxil olduğum vaxt akademik İsa Həbibbəyli Naxçıvan Dövlət Universitetin rektoru vəzifəsində çalışırdı. O, bizim ən kiçik problemimizlə yaxından məşğul olur və yerindəcə həll edirdi. İsa müəllim Yusif müəllimdən xahiş etdi ki, mənə elmi rəhbər olmağa razılıq versin. Yusif müəllim mənə "Azərbaycan dilində qeyri-təyini ismi birləşmələr" mövzusunda dissertasiya mövzusu verəndə "Dədə Qorqud"dan üzü bəri klassik əsərlərin dilindən qeyri-təyini ismi birləşmələrlə bağlı dil faktlarını toplamağı və işlənmə tezliyinin statistikasını göstərən cədvəl hazırlamağı tapşırdı. O anda gözümün qarşısına anadilli Azərbaycan ədəbiyyatı gəldi: mən onların hamısını oxumalıyam və nümunə seçməliyəm... "Bir qalanın sirri" filmindəki Elşən kimi məni vahimə bürüdü və titrək səslə dedim: "Qeyri-təyini ismi birləşmələrin 5 forma, 30-a yaxın modeli, növü ilə bağlı nümunələrin hamısını toplamaq və statistikasını aparmaq çox olmaz?.." Dedi ki, çox olarsa, onda ismi birləşmələrlə bağlı dil faktlarını da topla! Əlyazma dəftərlərinə baxacağam (onlarla qalın dəftərə yazdığım toplama materiallarım indi də arxivimdə qalır - Z.İ.). Yusif müəllim nə qədər təvazökar, sadə və mülayim insan olsa da, bir o qədər də ciddi və tələbkar idi. Mən qısa müddətə dissertasiyanı yazsam da, nümunələri toplamağım və cədvəl hazırlamağımuzun illər çəkdi. Artıq möhürlü rəyimi alandan sonra özümdə cəsarət tapıb elmi rəhbərimə bunun səbəbini soruşdum: "Yusif müəllim, axı 170 səhifəlik dissertasiya varkən, bu iki səhifəlik cədvəl nəyə lazım idi?" Yusif müəllimin səsinin ahəngi dəyişdi. Dedi ki, o dissertasiya sənə Azərbaycan dili ixtisasında elmi dərəcə qazandıracaq, bu məzəmmət etdiyin iki səhifəlik cədvəl isə sənə ədəbiyyatı tanıdacaq. Təəssüf hissiylə sözlərinə davam etdi ki, indiki gənclik tənbəldir, mütaliəni sevmirsiz. İşiniz düşməyincə Dədə Qorqudu, Nəsimini, Xətaini, Füzulini, Vaqifi, Ordubadini, Cəlil Məmmədquluzadəni, Cavidi, Səməd Vurğunu və digər klassikləri oxumursunuz. Mənim yetirmələrimə bu statistik cədvəli hazırlatmaqda məqsədim nümunə toplayarkən onları ədəbiyyatla dərindən tanış etməkdir, sizə başa salmaq istəyirəm ki, bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatına bələd olmadan və özünüzdə bu sevgini yaratmadan yaxşı dilçi alim olmaq mümkün deyil. Onun iş prinsipinin, iş metodikasının sirri bu idi: Azərbaycan dilini və ədəbiyyatını sevmək və sonra öyrənmək. Əgər indi mənim Azərbaycan ədəbiyatına bələdçiliyim, o haqda danışmağa mövzum varsa, əminliklə deyə bilərəm ki, Yusif müəllimin sayəsindədir. O, yetirmələri üçün həmişə ən yaxşısını düşünürdü... Təmiz qəlbli, təmənnasız rəhbərimizə Bakıya yolumuz düşəndə "Yusif müəllim, kənddən könlünüzün çəkdiyi bir şey lazımdırsa, gətirək" - deyəndə, "Sağ-salamat gəl, əziyyət olmazsa, beş-altı quru təndir lavaşı və bir hörük də dağ ələyəzi gətir" - deyərdi. Yaşa dolduqca kövrəkləşən müəllimimizi torpaq həsrəti ağuşuna almışdı. Kəndindən gedən ən kiçik şeylərdən belə illərin arxasından boylanan uşaqlığının, gəncliyinin qoxsunu alırdı, həmçinin ata-anasının, erkən dünyadan köçən bacı-qardaşının yatdığı torpağa həsrətini ovudurdu...

Bu korifey dilçinin, azman şəxsiyyət və ustad müəllimin yaradıcılığı kifayət qədər monoqrafik material verir. Belə ki, onun zəngin və çoxşaxəli elmi yaradıcılığının bir istiqaməti ilə bağlı "Professor Yusif Seyidovun dilçilik görüşləri (ədəbi dil məsələləri)" mövzusunda Aliyə Musayeva dissertasiya yazıb və uğurla müdafiə edib.

Dilçilik elminin görkəmli nümayəndəsi olan professor Yusif Seyidovun yetirmələri o məktəbin nümayəndəsi olmağın qürur və fəxarət duyğusunu, həmçinin məsuliyyət hissini bir ömür boyu çiyinlərində daşıyacaqlar...

Ruhun şad olsun, əziz Ustad!

Zülfiyyə İSMAYIL

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, AMEA Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun aparıcı elmi işçisi

525-ci qəzet.- 2024.-30 may,№94.-S.12.