Qeyri-səlis məntiq, sinergetika və Azərbaycan dilçiliyi

Azərbaycanda elmin populyarlaşdırılması və elmlərarası tədqiqatlara həsr olunmuş əsərlərə böyük ehtiyac duyulur. Bu istiqamətdə yazılan əsərlər geniş oxucu auditoriyasının elmə marağını artırır. Müasir elmdə fənlərarası yanaşma elmi tədqiqatların mühüm trendinə çevrilir. Müxtəlif elm sahələrinin nümayəndələri birgə əsərlər yazırlar. Akademik Kamal Abdulla və AMEA-nın müxbir üzvü, professor Rafiq Əliyevin yazdıqları "Qeyri-səlis məntiq və dil-nitq" kitabı qeyri-səlis məntiqin sosial elm sahəsi olan dil-nitq müstəvisində özünü necə büruzə verməsindən bəhs edir. Burada qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi ilk dəfə olaraq dilçilik obyekti olan dilə-nitqə tətbiqi baxımından təhlilə cəlb olunur. Kitab elmlərarası yanaşma baxımından fundamental əsərdir.

Platona görə, nəsnələr doğulur, yaranır, yaxud kəşf olunur. Onun adı, yarandığı andan etibarən mahiyyəti ilə uyğunluq təşkil edir. Bu təbii dildir. Bəs süni dil nədir? Nəsnələr insanın qarşısında peyda olur və ya ona təqdim edilir, o da ilk dəfə gördüyü predmetə ad verir. Bu, süni dildir. Zaman ötdükcə süni dilin təbii dil üzərində fəallaşan eroziya prosesi dirini öldürmək, təbii olanı süniləşdirmək kimi təhlükələr yaradır. Qeyri-səlis məntiqin Dədə-Qorqud eposuna və dilçiliyə tətbiqi dilin təbiiliyinin qorunmasına xidmət edir. Hər yazılan elmi kitabda anlayışların rasional şəkildə istifadəsi oxucunun idrakını genişləndirir. Yeni anlayışlar isə üfüqdə dan ulduzu kimi parlayır. Kitabda 30-dan çox yeni anlayışların verilməsi müxtəlif dil-nitq qatlarındakı dərin münasibətlərin üzərinə işıq salır.

Sinergetika termini qədim yunan dilindəki sinergiya sözündən yaranıb, birgə hərəkət mənasını verir. Sinergetikanın dilçiliyə tətbiqi də yenilikdir. Adı çəkilən kitabda müəlliflər qeyd edirlər ki, dilçilik və sinergetikanın üfüqlərində sinergetik dilçilik adlandırıla biləcək bir elm sahəsi göz qamaşdırmaqdadır. Bu əlbəttə ki, yeni istiqamətdir dilçilikdə yeni cığırdır və ideya kimi aktuallıq kəsb edir. Belə bir sahənin ilk növbədə qeyri-səlis məntiq prinsiplərinə əsaslanması son dərəcə təbii xarakter daşıyır və gələcək tədqiqatlar üçün yeni paradiqmadır. Analitik fəlsəfənin görkəmli nümayəndəsi Vitgenşteyn yazırdı: "Mənim dilimin sərhədi mənim dünyamın sərhədidir: Dil, oyun fəaliyyətinin formasıdır. Konkret dil oyununu əvvəlcədən müəyyənləşdirmək qeyri-mümkündür. Bu və ya digər hadisəni təsvir etmək üçün istifadə olunan dil oyunlarındakı sözlər tam ümumiliyə malik deyildir; onlar ailədə qardaş və bacıların bir-birinə oxşamasından başqa bir şey deyildir".

Kitabda akademik Kamal Abdulla və professor Rafiq Əliyev əslində dilin fəlsəfəsində də yeni qatlar açıblar. Sözlərin qeyri-səlis nöqteyi-nəzərindən təhlili izahlı lüğətlərdə rast gəldiyimiz metoda bənzəmir. Yenilikdir, dilin fəlsəfəsidir.

Kitabda müəlliflər varlığımızın evi olan dilimizin ekzistensional məziyyətlərini də aça biliblər.

Kitabda qeyri-səlis məntiqin 4 fasti (özül) verilib və ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirilib. Kitabın əlavələr hissəsi qeyri-səlis məntiqlə maraqlanan riyaziyyatçılar və İKT mütəxəssisləri üçün doğru seçilib və bu metoda Qərbdə və Amerikada geniş yer verilir.

Sual yaranır? İki tanınmış alimin qeyri-səlis məntiqin Dədə-Qorqud eposu və dilçiliyə tətbiqinə marağı haradan qaynaqlanır?

Düşünürəm ki, Lütfi Zadənin müsahibələrinin birindən bu izləri aşkarlamaq olar.

Zadə ilə intervülərin birində jurnalist ona belə bir sual verir. "Nədən qeyri-səlis məntiqlə əvvəlcə Yaponiya, sonra Amerika maraqlandı?" Zadənin cavabı unikal olur. "Bunun bir neçə səbəbi var. Onu deyim ki. nəzəriyyənin əsasında qeyri-səlislik dayanır. Buna görə də çoxları mənim nəzəriyyəmi "qeyri-dəqiq" hesab edirlər. Yaponlar həmişə xarici elmi yeniliklərə maraqla yanaşıblar. Amerikada isə vəziyyət başqadır. Bu ölkədə bütün sahələrdə rəqabət mühiti var. Eyni zamanda elmdə də. ABŞ-da "burda kəşf olunmayıb" sindromu mövcuddur. Nəticədə bu gün Yaponiyada qeyri-səlis məntiqin əsasında 4700 ixtira patentləşdirilib, ABŞ-da isə 1700. Digər tərəfdən bu məsələdə dünyagörüşü münasibətləri önəm kəsb edir. Yaponlarlara amerikanlar bir-birilərindən dünyagörüşün paradiqma tipajına görə fərqlənirlər. Bunun da kökü sosiomədəni ənənələrin fərqinə gedib çıxır. Amerika alimi üçün "dəqiqlik" elmiliyin fundamental kriteriyasıdır. Və onlar qeyri-səlisliyə şübhə ilə yanaşırlar. Şərq mədəniyyətində isə dəqiq mühakimələrə şübhə ilə yanaşırlar. Və bu ənənə ilə tərbiyə alan yapon alimləri qeyri-səlis məntiqi öz ənənələrinin mötəbərliyinin təsdiqi kimi qəbul edirlər. Yapon fiziki Makoto Kikuçinin elektronika üzrə beynəlxalq simpoziumda çıxışını bir Amerika alimi yarıdan kəsib soruşur: "Siz konkret olaraq "hə", yaxud "yox" deyə bilərsinizmi?" Kikuçi cavab verir ki, bizim ünsiyyət ənənəmizdə birmənalı "hə" və "yox" formulası yoxdur. Onların ənənəsində qəti şəkildə "ağ" və "qara" bölgüsü də yoxdur. Onlar fikrin bütün nüanslarına həssas yanaşırlar. Avropalılar üçün isə fikrin dəqiq ifadəsi xarakterikdir".

Hər şey aydındır.

Qeyri-səlis məntiqin dilçiliyə tətbiqi bizim sosio-mədəni ənənəmizdən irəli gəlir və kitabda bu amil nümunələrlə semantik təhlil olunub.

Etibar ƏLİYEV

Təhsil eksperti, fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet .- 2024.- 2 noyabr(№202).-S.18.