Dilçilikdə yeni addım
Oktyabrın 29-da Mirzə Fətəli Axundov adına
Milli kitabxanada Kamal Abdulla və Rafiq Əliyevin "Qeyri-səlis
məntiq və dil-nitq" kitabının təqdimatı və
geniş müzakirəsi keçirilib. Tədbirdə Xalq
yazıçısı, fövqəladə və səlahiyyətli
səfir Elmira Axundova da çıxış edib. Elmira
xanımın həmin çıxış əsasında
hazırladığı yazını oxuculara təqdim edirik.
Kamal Abdulla və Rafiq Əliyevin birgə yazıb
2022-2023-cü illərdə çap etdirdikləri "Kitabi-Dədə
Qorqud" və qeyri-səlis məntiq" monoqrafiyası
kifayət qədər geniş əks-səda doğurdu.
Ölkəmizdəki üç nəşrindən sonra
monoqrafiya türk və alman dillərinə tərcümə
edilib Türkiyə və Almaniyada işıq üzü
gördü, hal-hazırda isə ingilis nəşri üzərində
iş gedir. Ayrı-ayrılıqda humanitar və dəqiq elimlər
sahəsində çalışan iki görkəmli alimin
birlikdə ortaya qoyduğu tədqiqat əsəri yeni
perspektivlər açdı və müəlliflər bu il
oxuculara "Qeyri-səlis məntiq və dil-nitq"
monoqrafiyasını təqdim etdilər.
Dil və nitqin qeyri-səlislik müstəvisində
araşdırılması, təbii ki, "Kitabi-Dədə Qorqud"un
həmin aspekdən tədqiqata cəlb edilməsi ilə
qırılmaz surətdə bağlıdır və hər
iki monoqrafiyada irəli sürülən fikirləri
doğru-düzgün anlamaq üçün dünyaca məşhur
Lütfi Zadənin qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin
ümumi mahiyyətini nəzərə almaq lazım gəlir.
Məlumdur ki, həmin nəzəriyyə Aristotelin formal məntiq
nəzəriyyəsindən əsaslı şəkildə fərqlənir.
Lütfi Zadənin Azərbaycanda ardıcıllarından olan
Rafiq Əliyev formal məntiq barədə yazır:
"Aristotel binar məntiqi yaratdı və sonralar bu məntiq
Avropaya yayıldı, xristianlığa da daxil oldu. Bu gün,
zənnimizcə, bəşəriyyətin çox
böyük əksəriyyəti bu məntiqlə
düşünür. Aristotel deyirdi ki, dünya əksliklər
üzərində qurulub... Aristotelə görə,
isti-soyuq... var, onlar arasında keçid yoxdur". Aristotelin
irəli sürdüyü binar, başqa sözlə, formal məntiqdə
əsas məsələ əks qütblər arasında sərhədləri
dəqiq müəyyənləşdirməkdən,
məsələn, mütləq isti və mütləq soyuq
vahidlərini üzə çıxarmaqdan ibarət idi.
Lütfi Zadənin qeyri-səlis məntiqində isə
mütləq isti və mütləq soyuq anlayışları
yoxdur; isti və soyuğun saysız-hesabsız dərəcələri
var və həmin dərəcələrin əmələ gətirdiyi
çoxluqların sərhədləri qeyri-müəyyəndir.
Aristoteldən fərqli olaraq Lütfi Zadə əks qütblər
arasında üçüncü, dördüncü,
beşinci... həqiqətin axtarılmasını vacib
sayır.
Kamal Abdullanın bir dilçi, ədəbiyyatçı,
yazıçı və ictimai xadim kimi qeyri-səlis məntiqə
maraq göstərməsinin başlıca səbəbi həmişə
yeniliyə can atması, yeni söz deməyə
çalışması və buna yüksək səviyyədə
nail olmasıdır. Kamal Abdullanı həmişə birincilər,
"pionerlər" sırasında görürük. Məlumdur
ki, "pioner" termini 19-cu əsrdə yaranıb və
Amerika yazıçısı Fenimor Kuper eyni adlı romanı
ilə məşhurlaşıb. Demək istədiyim odur ki,
qabaqda getmək Kamal Abdullanı fərqləndirən əsas
cəhətlərdəndir. Bu cəhət Kamal Abdullanın həm
elmi, həm bədii yaradıcılığında, həm də
təşkilatçılığında özünü
qabarıq şəkildə göstərir. Dahi liderimiz Heydər
Əliyevin xeyir-duası ilə Bakı Slavyan Universitetinin ilk
rektoru kimi fəaliyyət göstərərkən Kamal Abdulla
unikal işlər gördü. Qısa müddətdən
sonra bu universitetdə rus dili ilə yanaşı, Ukrayna,
polyak, bolqar, çex, yunan və başqa dillər tədris
olunmağa başladı, mərkəzlər
açıldı, ABŞ, Brazilya, eləcə də
Avropanın ayrı-ayrı ölkələri ilə elmi-mədəni
əlaqələr yarandı. Məhz Kamal Abdullanın təşəbbüsü
ilə Rusiya, Ukrayna və Avropanın bir çox ölkələrində
ali məktəblərdə Azərbaycançılıq
şöbələri açıldı, həmin şöbələr
nəzdində Azərbaycan dili üzrə mütəxəssislər
yetişdi. Kamal Abdulla Bakı Slavyan Universitetinin rektoru və
görkəmli alim kimi "Kitabi-Dədə Qorqud" eposu ilə
bağlı böyük bir layihə həyata keçirtdi.
Almaniya ilə elmi-mədəni əlaqələr zəminində
reallaşan o möhtəşəm layihədə "Kitabi-Dədə
Qorqud"un "Nibelunqlar haqqında nəğmə" ilə
müqayisəli araşdırılması əsas istiqamət
kimi götürüldü və mühüm elmi nəticələr
əldə edildi. Qeyd edim ki, Kamal Abdulla Bakı Slavyan
Universitetində gördüyü mühüm işləri bu
gün Azərbaycan Dillər Universitetində daha yüksək
səviyyədə davam və inkişaf etdirir.
Kamal Abdullanın yenilikçiliyindən,
atdığı addımların ölkədə ilk
addımlar olmasından danışarkən onun multikulturalizm
sahəsindəki təşəbbüslərini xatırlamamaq
qeyri-mümkündür. Yadımdadır, 10-15 il bundan qabaq
Kamal Abdulla bizi multikulturalizmlə bağlı konfranslara
çağıranda bəziləri bu məsələyə
skepsiscəsinə yanaşırdılar, multikulturalizm kursunun,
xüsusən onun Azərbaycan modelinin geniş vüsət
alacağına o qədər də inanmırdılar. Amma
Kamal Abdulla böyük inam və əzmlə, Ulu öndər
tərəfindən əsası qoyulan və Prezident İlham
Əliyev tərəfindən davam və inkişaf etdirilən
multikulturalizm kursunun elmi araşdırılması və təbliğ
edilməsi sahəsində tarixi xidmətlər göstərdi.
Əvvəl "Multikulturalizmə giriş" sonra isə
"Azərbaycan multikulturalizmi" dərslikləri
yarandı. Dərsliklər müxtəlif dillərə (o
cümlədən ingilis dilinə) tərcümə olundu.
Hal-hazırda bir çox xarici ölkələrin universitetlərində
həmin dərsliklər əsasında Azərbaycan
multikulturalizmi xüsusi fənn kimi tədris olunur.
2014-cü ildə Kamal Abdulla Azərbaycan
Respublikasının Millətlərarası münasibətlər,
multikulturalizm və dini məsələlər üzrə ilk
Dövlət müşaviri təyin edildi və həmin il
Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi yarandı,
Kamal Abdulla həmin mərkəzdə Himayəçilər
Şurasının sədri seçildi. Bu, çox ədalətli
qərar idi. Çünki Kamal Abdullanın bir yenilikçi
insan kimi multikulturalizm sahəsində xidmətləri əvəzsiz
idi.
Kamal Abdullanın novatorluğundan danışarkən,
əlbəttə, onun yazıçılığını
xüsusi qeyd etmək lazım gəlir. O, nəsrdə,
şeirdə, dramaturgiyada yeni yollar axtarır, yeni
cığırlar açır, ədəbi janrları
köhnə standartlardan uzaqlaşdırıb yeniləşdirir.
Kamal Abdullanın "Yarımçıq əlyazma"
romanı məhz köhnə standartlardan uzaq olan bir əsərdir.
Bu əsərin adını xüsusi olaraq çəkməyim
həm də onunla bağlıdır ki, əsər
"Kitabi-Dədə Qorqud" eposunun alt qatda gizlənmiş
motivləri əsasında, postmodernist bir üslubda
yazılıb. "Kitabi-Dədə Qorqud" eposuna həm bu
romanda, həmçinin eposa həsr olunmuş
monoqrafiyalarında fərqli baxış bucağından
yanaşma Kamal Abdullanı sövq-təbii Lütfi Zadə nəzəriyyəsinə
gətirib çıxarıb və görkəmli
riyaziyyatçımız Rafiq Əliyevlə elmi əməkdaşlıq
məhz bu cür başlayıb. Bu əməkdaşlığın
ilk bəhrəsi olan
"Kitabi-Dədə Qorqud" və qeyri-səlis məntiq"
monoqrafiyasında müəlliflər yeri düşdükcə
dil məsələlərinə də toxunmalı olublar. Həmin
monoqrafiyada müəlliflər yazırlar: "Kitabi-Dədə Qorqud"
dastanının dilində qeyri-səlis məntiq prinsiplərinin
ifadəçisi olan bəzi konkret dil vahidlərinin işlənməsi,
təbii ki, bizi onları ayrıca təhlil etməyə
sövq edir. Biz Dastanın ("Kitabi-Dədə Qorqud"un -
E.A.) dərinliklərinə bu işarələr (onlara qeyri-səlisliyin
tikinti materialı da deyə bilərik) vasitəsilə enməyə
çalışırıq. Dastanın gizli qatlarının
bu şəkildə açılması onun məxəzini bədii
təfəkkürün oyanmasının ilkin dövrlərinə
aparır. Qədimlik, özü də tarixdən əvvəlki
mifoloji tarixin qədimliyi əyani şəkildə
gözümüz önündə canlanır". Müəlliflər
dil materialını dörd əsas istiqamətdə
araşdırırlar: 1) qeyri-səlis çoxluğu gücləndirən
ifadələr (çox, həddən artıq ...); 2) qeyri-səlis
çoxluğu yumşaldan ifadələr (bir qədər, bir
növ ...); 3) ehtimal bildirən ifadələr (ehtimal ki,
mümkün deyil ki ...); 4) qeyri-müəyyən miqdar bildirən
ifadələr (ən çox, nadir hallarda ...). Müasir Azərbaycan
dilindən götürülmüş bütün bu kimi ifadələr
"Kitabi-Dədə Qorqud"un dilindəki qeyri-səlisliyi
müəyyənləşdirmək üçün bir
açar rolunu oynayır və müəlliflər eposdakı
qeyri-müəyyən əvəzlikləri, sayları və zərfləri
Lütfi Zadə nəzəriyyəsi baxımından təhlilə
cəlb edirlər.
İlk rüşeymlərini "Kitabi-Dədə
Qorqud" və qeyri-səlis məntiq" monoqrafiyasında
gördüyümüz yanaşma "Qeyri-səlis məntiq
və dil-nitq" kitabında əsas araşdırma
mövzusuna çevrilir. Araşdırma dilin ən qədim
çağlarındakı arxaik elementləri ciddi şəkildə
nəzərə almaq və həmin elementlərin müasir
dilə doğru inkişaf istiqamətlərini izləmək
prinsipi əsasında aparılır. Bu cür araşdırma
nəticəsində belə bir elmi qənaət ortaya
çıxır ki, dil tarixi inkişaf prosesində səlislikdən
qeyri-səlisliyə doğru tədrici dəyişmə yolu keçir.
Qeyri-səlislik əvvəlcə ayrı-ayrı sözlərdə
özünü göstərir, sonra həmin sözlər
başqa sözlərlə semantik əlaqəyə girir və
qeyri-səlislik mətn səviyyəsində özünü
büruzə verməyə başlayır. Kamal Abdulla və
Rafiq Əliyevin ciddi elmi yenilik olan bu qənaəti nitqə
yeni gözlə baxmaq imkanı yaradır və mətnin
paradoksal ab-havasına, aurasına dalırsan. Mətn daxilində
"müəmmalı" sözlər - məna arxasında
məna gizlədən sözlər dolaşır, əvəzliklər
qeyri-müəyyənlik toru qurur, Füzuli-Tütçev
prinsipi ("aldanma ki, şair sözü, əlbəttə,
yalandır" həqiqəti) hökm sürür. Və
aydın olur ki, sən demə, biz hamımız qeyri-səlis
deyim tərzinin əhatəsində
yaşayırmışıq. Məsələn, bu cür:
- Necəsən?
- Bir təhər. O qədər də yaxşı
deyiləm.
- Haçan bizə gələcəksən?
- Bir-iki həftəyə gələrəm.
- Bəlkə daha tez gələsən.
- Baxım görüm. Bəlkə bir az tez gəldim.
Gündəlik həyatımız üçün səciyyəvi
olan bu dialoqda hal-əhvalın dərəcəsini bildirən
"bir təhər", "yaxşı" ifadələri;
zamanın ölçüsünü bildirən
"bir-iki", "bəlkə", "bir az" ifadələri
məna çoxluqlarından, nitqin qeyri-səlisliyindən xəbər
verir.
Müəlliflər kitabda qeyri-səlislik və
liderlik məsələsi arasında çox maraqlı paralellər
aparırlar. Həmin paralellərlə tanış olduqda
Konstitusiya Məhkəməsinin üzvü İsa Nəcəfovun
Ulu öndərlə bağlı sözlərini
xatırladım: "Heydər Əliyev gələcəyi
görməyi bacarırdı. Yadımdadır, 1998-ci ildə
böyük bir müşavirə keçirilirdi. Prezident həmin
müşavirədə çıxış edərkən
bir qədər mövzudan uzaqlaşdı. O vaxt Heydər
Əliyev bizə dedi: "Beş ildən sonra Azərbaycanın
necə xoşbəxt, necə zəngin olacağını təsəvvür
etmirsiniz. Bir neçə ildən sonra Azərbaycanı
xoşbəxt gələcək gözləyir". Bu sözləri
deyəndə onun gözlərində o qədər sevinc, nur
gördüm ki, mat qaldım - görəsən, o nə
görür ki, biz onu görə bilmirik? İndi başa
düşürəm ki, o, bizim bu günümüzü nəzərdə
tuturmuş. O vaxt biz bunu təsəvvür edə bilmirdik,
çünki ulu Tanrı bizə bu cür qabiliyyət bəxş
etməyib. Heydər Əliyev isə həqiqətən
Allahın seçilmiş bəndəsi idi".
Kamal Abdulla və Rafiq Əliyev tarixi şəxsiyyətin
qeyri-səlis düşüncə tərzi ilə
bağlılığından bəhs etməklə və bu
bağlılığın incə nöqtələrini diqqət
mərkəzinə çəkməklə bizdə lider
haqqında təsəvvürü daha da
dolğunlaşdırırlar. Müəlliflər yazırlar:
"Dünyaca məşhur siyasi, ictimai, elmi liderlərin həyat
yoluna, yaradıcılığına diqqətlə nəzər
saldıqda görmək olur ki, liderlik bu şəxslərin məhz
öz xalqları, dövlətləri üçün edəcəklərinə
sarsılmaz inamdan, əyilməz iradədən, güclü mənəviyyatdan,
daxili zəngin potensialdan yaranır. Bu isə onların qeyri-səlis
məntiqlə düşünüb düşüncələrini
səlis məntiqlə həyata keçirmələrilə
xarakterizə olunur. Qeyri-səlis məntiqlə
düşünmələri onların normal insan məntiqindən
kənarda, həyatın gedişi zamanı dərində
baş verənləri görmələri, duymaları ilə
bağlıdır... Liderlər keçilməz dağlar kimi
qarşıda duran problemlərə qeyri-səlis gözlə
baxa bilirlər. Onlar Uzağa yalnız baxmırlar, onlar
Uzağı (müəyyən etdikləri məqsədi) həm
də görürlər". Bu fikirlər iki baxımdan
xüsusi maraq doğurur: a) qeyri-səlis məntiq dil, ədəbiyyat
məsələləri ilə yanaşı, ən mürəkkəb
ictimai-siyasi məsələləri də dərindən
başa düşməyə kömək edir; b) qeyri-səlis
məntiq ən mürəkkəb ictimai-siyasi məsələlər
barədə səlis məntiqlə mühakimə
yürütmək imkanlarını genişləndirir.
Ulu öndər sağ olsaydı, Kamal Abdulla və
Rafiq Əliyevin qeyri-səlis məntiqin humanitar elmlərə
tətbiq edilməsi ilə bağlı tədqiqatlarını
çox bəyənərdi. Çünki belə tədqiqatlar
eyni zamanda böyük alim Lütfi Zadəyə və onun elmi
işinə hörmət və ehtiramın bir təzahürüdür.
Daha dərindən öyrənilib müxtəlif sahələrə
tətbiq olunduqca bu irs bizi də dünyada tanıdır.
Eşitdiyimə görə, Kamal Abdulla və Rafiq
Əliyev orta məktəb şagirdləri üçün
ayrıca "Qeyri-səlis məntiq" dərsliyi
hazırlamaq fikrindədirlər. Beləliklə, üç
kitab - yazılacaq dərslik, "Kitabi-Dədə Qorqud" və
qeyri-səlis məntiq" və "Qeyri-səlis məntiq və
dil-nitq" monoqrafiyaları bir yerdə mühüm elmi istiqamətin
əsasını qoyur. Yaxşı olar ki, Kamal müəllim
və Rafiq müəllim bu sahədə gənc kadrlar
yetişdirsinlər, onların başladıqları iş gənc
alimlər tərəfindən bir az da irəli
aparılsın.
Sözümün sonunda həm Kamal müəllimə,
həm də Rafiq müəllimə yeni yaradıcılıq
uğurları arzulayıram!
Elmira AXUNDOVA
Xalq yazıçısı