Zərrədən Küllə: "Seçmələrin seçməsi - Qranulalar"

Varlığın sirri onu anlamağa çalışan insanın içindəki sonsuz boşluğun və parlaq məqamların, eləcə də zərrələrin birgə tandemində gizlənir. Xalq yazıçısı Kamal Abdullanın bu yaxınlarda ictimaiyyətə təqdim edilən "Seçmələrin seçməsi - Qranulalar" kitabı zərrələrin bir-birini aydınlaşdırdığı, dəstəklədiyi və bütövlükdə küllə xidmət edən bir təfəkkürün təzahürüdür. Kitabdakı fikirlər oxucuya fərqli dünyaların qapısını açır: onun qranulaları sadəcə "ilkin vacib hissəciklər" deyil, bütün aləmlərin sirrini ÖZə sığışdırmağa çalışan enerji vahidləridir. Zərrənin içində küll saxlandığı (gizləndiyi) kimi, insanın öz içindəki sonsuzluqda bir o qədər də mütləq olmayan, bir o qədər də qeyri-müəyyən həyat hekayələrinin ehtimalları var olmaqdadır... Yazıçının "Seçmələrin seçməsi - Qranulalar"ı sanki zərrələrin birləşərək insanın düşüncəsində mücərrəd aləmlərin formalaşmasına və təkcə yazıçının deyil, daha çox oxucunun özünün bir çox tərəflərini anlamasına yol açan metaforaların cəmlənməsidir: "Sənin kölgəndən də görünərəm mən..."

Kvant fəlsəfəsi həm gözə görünən, həm də qəlblə görülən dünyanın bir çox qatını və paralel mümkün dünyaların arxasında gizlənən (bəlkə də Yaradan tərəfindən bilərəkdən gizlədilən) gerçəklikləri özündə ehtiva edir. Kamal Abdullanın əsərlərinin ruhuna kvant fəlsəfəsi hop(durul)ub. Onun əsərlərində gizli qatlar özünü göstərir; hər bir yazı, hər bir hekayə bir növ kvant sahəsi kimi bir-birinə paralel gedən, bəzən də kvant dolaşıqlığına bənzəyən duyğu və düşüncələrin toplamıdır.

Kamal Abdullanın yaradıcılığında zaman və məkan mütləq deyil, sərhədsizdir, orada paralel zamanlar, paralel məkanlar, paralel həyatlar həmişə mövcuddur. Onun əsərlərindəki müxtəlif obrazlar, suallar və mövzular bir yandan real dünya ilə əlaqələndirilərkən, digər tərəfdən oxucunu başgicəlləndirən düşüncə tunelləri ilə paralel dünyaların dəyişən zamanlarına aparır.

"Kimsə yox xatırlamağa,

Unutmağa da kimsə yox" - situasiyasını ancaq kvant pəncərəsindən baxanda ehtimalları ilə sezmək olar...

Kamal Abdullanın yaradıcılığı kvant fəlsəfəsinin təklif etdiyi dünyaların müxtəlifliyi və dəyişkənliyi ilə üst-üstə düşür. Kvant nəzəriyyəsinə görə, bir zərrənin həm yerini, həm də sürətini eyni anda dəqiq müəyyən etmək mümkün deyil, həmçinin burda olan eyni vaxtda başqa yerdə də mövcud ola bilər... Eynilə, Kamal Abdullanın əsərlərində də belədir: hər bir həyatın, seçim və qərarın bir sabit nöqtədə qalmasını izləmək olmur. Onun yaradıcılığında bu "müəyyənolunmazlıq"dır.

"Zamanın qeyri-müəyyənliyi" və paralel dünyaların mövcudluğu daha çox bir kvant sahəsinin oyunudur. Kamal Abdullanın yaradıcılığı bu baxımdan kvant nəzəriyyəsinin Azərbaycan ədəbiyyatındakı bədii inikasıdır və dəyərli irsdir. Burada - zamanın və məkanın sərhədsizliyində hər düşüncə, hər seçim, hər kəlmə bir paralel "dünya" yaratma gücünə malikdir.

"Seçmələrin seçməsi - Qranulalar"da hər bir qranula kvant zərrəsinin potensialını daşıyır. Oxucu bu zərrələrin arasında səyahət edərkən, bir anlıq bu dünyada, bir anlıq digər dünyada, bir anlıq keçmişdə, bir anlıq gələcəkdə olma təcrübəsi yaşayır: "Əvvəlki an olmamışdır və sonrakı an olmayacaqdır. Həm indini, həm sabahı, həm keçmişi öz içinə yığan bir vahid an var. Dolğun an!"

Hər bir seçim, bir zamanın başqa bir formasıdır. Yazıçı həmçinin indiyədək adi qəbul edilənin alternativ versiyasını da təqdim edir:

Yağışlar yağar üzüyuxarı,

Üzüaşağı yaşmaz yağışlar...

Maraqlı isə budur ki, sən bunun elə bu cür də olduğunu içindəki həqiqətin dərinliyindən bilirsən. İnanırsan yox, məhz bilirsən. Çünki mənə görə, bilmək inanmaqdan ə(f)zəldir...

Kamal Abdullanın yaradıcılığı paralel dünyaların və qeyri-müəyyən zamanların izlərini özündə birləşdirir. Hər bir seçim və yazı bir paralel aləmdəki başqa bir "özünü" ortaya qoyur. Onun yaradıcılığının mistik atmosferinin sirayətedici təsiri var. "Seçmələrin seçməsi-Qranulalar"da zərrənin küllü ifadə etməsi əslində mistik təfəkkürün şaxələnməsi ilə əlaqədardır. Hər bir yazı, bir seçimi, bir başqa düşüncəni əks etdirir və həmin düşüncənin başqa bir forması, bir digər ehtimalı hansısa paralel dünyada yaşamağa başlayır. Və onda anlayırsan ki, "Taleyində olan həyatında olmaya bilər". Halbuki həyatında olmayanları axtarmaqla keçir bəzən bir ömür. Amma yazıçının bu fikrə olan münasibəti də düşüncə şaxələnməsi ilə özünü göstərir. Bir yandan yazır ki, "Bəzən axtardığını tapmaqdansa, axtara-axtara qalmaq maraqlıdır". Digər tərəfdən deyir ki, "Sən çətin tapasan axtardığını, Sən axtardığını itirməyiblər"... Eynən kvant reallığındakı kimi eyni andaca həm bir-birini inkar edən, həm də bir-birini tamamlayan qranulalar...

"Seçmələrin seçməsi - Qranulalar"da oxucu hər bir seçimin, hər bir qərarın bir paralel dünyada başqa bir şəkildə təzahür etdiyini intuitiv hiss edir. Bu, yalnız bir dolaşıq psixoloji oyun deyil, həm də insanın içindəki sonsuz seçimlərin gerçəkliyidir. Hər bir seçim fərqli bir yola götürür, hər bir düşüncə başqa bir həyat təcəssümünü yaradır. Yazıçı ehtimallar sonsuzluğu içərisindən hansını seçib özünə cəzb edəcəyini isə oxucunun seçim azadlığına buraxır.

Bir zərrədə gizlənən kainatı oxucunun şüurunun idrak edə biləcəyi mümkün səviyyələrdə açıb göstərmə cəhdləri Kamal Abdulla yaradıcılığının prinsiplərindəndir. Bu prinsiplərə Böyük Zamanın ruhən yaxşıca həzm olunmuş dərki də daxildir: "Böyük Zaman və onun ətrafında hər biri öz balaca, çəlimsiz vaxtı ilə atılıb-düşən bizlər..." Yazıçının dediyi kimi, "balaca, çəlimsiz vaxtı"mızda - həyatın dalana dirədiyi çıxılmazlıqda əksəriyyətimizin içindən keçən bir intonasiya ilə: "Vaxt olur ki, yuxarı baxırsan bığ, aşağı baxırsan saqqal... Hər ikisinə tüpürmək istəyirsən".

Sonra daha bir qranula kiçicik bir güllə kimi sümüyündən keçib iliyinə saplanır: "Biz onları gül-çiçəklə qarşıladıq, onlar bizi süngülərə keçirdilər".

Hər bir fikrin və hər bir cümlənin sonsuz ehtimalları vardır. "Seçmələrin seçməsi - Qranulalar" əsəri bu sonsuz ehtimalların birləşdiyi bədii aləmdir. Hər bir qranula, yəni hər bir kiçik fraqment, özündə böyük bir dünyanı daşıyır və bu dünyalar birləşərək, yeni bir anlam formalaşdırır. Və fərqinə vara bilsən, görürsən ki, əslində dilədiyin arzunun içində yaşayırsan(mış): "Yağışlı bir payız havası olaydı. Duman yavaş-yavaş dağ ətəyindən dağ başına çəkiləydi. Uzaqdan havada əriyən səslər gələydi. Ürəyinaz qala yerindən çıxmaq istəyəydi. Göylərdən bir arzun varsa, yerinə yetirək, deyəydilər. Beynindən bütün həyatın ildırım sürətilə keçəydi. Bu həyatın heç bir məqamını saxlamaq, geri qaytarmaq istəməyəydin. Sadəcə ürəyindən bir arzu boylanaydı: yağışlı, çiskinli bir gün olaydı, yavaş-yavaş dağ ətəyindən dağ başına yol alan duman olaydı, bir də havada əriyən uzaq səslər..."

Kitabın strukturuna baxanda sadə düzülüş təsiri bağışlayan cövhər mətnlərdəki çoxqatlılıq və paralellik hazırlıqlı oxucunu ilk qranulalardan mistik yolçuluğa səfərbər edir. Yazıçı sanki zamanın təkrarlanan anlarında bir-birini əks etdirən dünyaların qapılarını aralayır. Bu qapılar bəzən açıq olur, bəzən isə yalnız bir nəfəs məsafəsindədir - əlini uzat, açılacaq...

Kamal Abdullanın yaradıcılığı, kvant düşüncə modelinin təməl anlayışlarından biri olan qeyri-müəyyənlik və təsadüf olmayan təsadüf prinsipləri ilə sıx əlaqəlidir. Burada heç bir hadisə, heç bir seçim və ya heç bir həyatın mütləq nəticəsi yoxdur. Hər şey ehtimalların gözəl və bəzən vahiməli şəbəkəsidir:

Allah bizi bağışladı,

Yəni verdi cəzamızı...

Kamal Abdullaq ranulalarında bir anın içindəki bütün potensialları ortaya qoymağa çalışır. Hər bir oxucu bu qranulaların birləşməsindən yaranan böyük mənanın içində özünə aid olanı götürməyə həvəslidir... Müəllifin yaradıcı aləmlərinə daxil olanda oxucu yalnız yazıçının fikirlərinə deyil, həm də öz daxili dünyasına, öz zərrəsinin içindəki digər dünyaların varlığına doğru tamamlanmayan bir səyahətə çıxır...

"Hər şey itirdi sehrini,

İtirdi ilk qəlibini,

Kim kimə saldı mehrini,

Kim kimə satdı qəlbini?!"

Özündə küllü saxlayan zərrələr toplaşanda daha böyük aləmi formalaşdırmaq kimi "xasiyyəti" də var. Onun yazılarında hər şey, hər bir cümlə bir ehtimal kimi var olur və yalnız oxucu, bu ehtimalları fərqli kontekstlərdə nəzərdən keçirərək özünə aid həqiqəti tapır.

Ona görə də, "İki üstəgəl iki həmişə dörd olmur. Onun beş olduğu o qədər gözəl və qəribə məkanlar var ki..."

Kamal Abdullanın əsərlərində mifik və mistik auranın yaratdığı bədii atmosfer onun çoxqatlı düşüncə strukturuna və ruhun yaddaş təcrübələrinə əsaslanır. Onun yazılarında mistik dünyanın varlığı, insanın var olan hər şeyə yeni baxış rakursunu aydınlaşdırmağa xidmət edir. Kamal Abdullanın yaratdığı dünyada hər şeyin bir başlanğıcı var, amma o başlanğıc bir təkrarlama deyil, bir sirrin açılmasına hesablanıb.

Mistik təfəkkür Kamal Abdullanın yaradıcılığında yalnız mövzu olaraq deyil, həm də həyatın və varlığın mahiyyətinə dair bir yanaşma kimi təzahür tapır. Bu yanaşmada dünyalar bir-birinə qarışır, zamanın və məkanın sərhədsizliyi və qeyri-müəyyənliyi açığa çıxır. Mistik bir baxış açısına görə, hər bir fərdi təcrübə, yalnız bir həyatın yox, bir çox ehtimalın və paralel gerçəkliklərin təzahürüdür. Kamal Abdullanın əsərlərində də hər bir düşüncə, hər bir sual və hər bir cavab, bir-birinə qarışan dünyaların içində hərəkət edir. Bu qarışıqlıq və qeyri-müəyyənlik, mifik bir atmosferin yaratdığı arxetipləri və mistik təsvirləri hər zaman təzələyir.

Yazıçının yaradıcılığında bir çox obrazlar, ideyalar və mövzular paralel olaraq bir-birini tamamlayır: "Özümüzü dünyanın içində yox, dünyanı öz içimizdə görməyi bacarmalıyıq". Bütün bunlar oxucuya zamanın və məkanın qırılmalarını hiss etdirərək, insanın öz ruhunu və öz dünyasını daha dərindən anlamağa təşviq edir. Bu daxili səyahət hər bir insanın öz içindəki sonsuz dünyaları kəşf etməsi üçün bir fürsətdir. "Səsimdən yapış..." Bu, tamam başqa bir ehtimaldı. Bu dəfə işıq gələn tərəfə yox, səs gələn tərəfə yönəlməyin ehtimalı... Amma çoxlu seçimlər də var axı:

- Hansı yolla gedək?

- Bilmirəm.

- O zaman getməyə yol çoxdu, deməli...

Bütün bu mətnaltı mənaların kvant dolaşıqlığında, zamanın qeyri- müəyyənliyinin və saysız-hesabsız ehtimalların varlığının içində bir qranula da özünü xatırladaraq mümkün coxsaylı şərti yekunlaşdırmalardan ən məqbulu kimi indilik (bəlkə də həmişəlik) yazdığım təfərrüatı nöqtələyir: "Əsas olan mətndir, yerdə qalan təfərrüatdır"...

Sevinc MÜRVƏTQIZI

525-ci qəzet .- 2024.- 16 noyabr(№208).-S.10.