Çağın nağılları

Yazıçı-dramaturq Elçin Hüseynbəylinin nağıllarından danışacağıq bu yazıda. Tarixi, sosial-ictimai, mənəvi-psixoloji mövzularda 11 roman, yüzə qədər hekayə, 15-dən çox pyes müəllifi olan tanınmış yazıçı son illər həm də uşaqlar üçün yazdığı hekayələr, silsilə nağıl və kitablarla ədəbi gündəmə gəlib. "Dənizin nağılları" bu janrda onun ilk kitabıdır. Uşaq hekayələri və nağılların yer aldığı bu kitabın ardınca "Banuçiçəyin nağılları" adlı daha bir kitabı auditoriyaya təqdim edilib. Yaradıcılığının ən bişkin dövründə yazıçının uşaq ədəbiyyatına ciddi maraq göstərərək balacalar üçün hekayələr, nağıllar yazıb, kitablar yayımlaması səbəbsiz deyil əlbət ki.

"NAĞIL DİLİ YÜYRƏK OLAR"

Yüyrək olmaq, yəni kəsə gedib yığcam danışmaq, uzunçuluq, yoruculuq etmədən, təsvirə aludə olmadan mətləbə köklənmək. Əksər xalq nağıllarımızda rastlanan bu qısa və obrazlı cümlə istər, şifahi, istərsə də, yazılı mətnlərin, xüsusən də uşaq nağıllarının düsturu sayıla bilər. Bir nasir kimi zatən yığcam, səlis və rəvan təhkiyəsi ilə seçilən Elçin Hüseynbəylinin mətnləri həm nəql ustalığı, həm də mənəvi, psixoloji və pedaqoji bazası ilə uşaq nağıl estetikasının tələblərini dolğun şəkildə ödəyir. Aşılanan dəyərlər, yaddaşa ötürülən mesajlar dövrlə, zamanla səsləşir. Həyatla, dünya ilə təzəcə tanışlığa başlayan uşaqların tərbiyəsində, düzgün insan kimi formalaşmasında mühüm rol oynayan təməl prinsiplər kimi ciddi əhəmiyyət daşıyır.

"Dənizin nağılları" adlı birinci kitab məhz bu yönümü - mənəvi, pedaqoji platforması ilə diqqət çəkir. Məsələn, "Leylanın xeyirxahlığı" hekayəsində yağışda islanıb üşüyən pişik balasını evə gətirib isidən, yemək verib, qayğı göstərən kişik qızın timsalında bütün canlılara sevgi və mərhəmət, "Ayxanın iradəsi"ndə ağır xəstəliyi yenib sağlamlığına qovuşan səkkiz yaşlı oğlanın simasında özünəinam, nikbinlik və sağlam həyat tərzi, "Dənizin hədiyyəsi"ndə valideyin himayəsindən məhrum qalmış kimsəsiz uşaqlara diqqət və yardım, "Siçan balası və dostları" nağılında düzgün, dürüst olmaq, yalan danışmamaq, uşaqlarla yanaşı, həm də valideynlərə ünvanlanan "Orxan və damdabaca" nağılında özünə qapanmamaq, sosial, ünsiyyətcil olmaq, "Qızılgül və Banuçiçək", "Banuçiçək elflər səltənətində" nağıllarında ana təbiətə məhəbbət və qayğı kimi insani hisslər aşılanır.

Kitabda qavraya biləcəkləri səviyyədə həssas ictimai mesajlar da ötürülür uşaqlara. "Atasının şəklini çəkən qızcığaz" hekayəsi ilə Qarabağ savaşında atalarını itirmiş minlərlə uşağın həsrət və nisgili, müharibənin dağıdıcı fəlakətləri göz önünə gətirilir. "Balaca Mehinin bayraq sevgisi"ndə isə bir çox böyüklərin belə tam anlayıb qavraya bilmədiyi Vətən, xalq, millət kimi ideoloji məfhumların mahiyyəti baba ilə nəvənin kiçik dialoqunda elə sadə, anlaşıqlı şəkildə açılır ki, əlavə suala, izaha ehtiyac qalmır.

"BANUÇİÇƏYİN NAĞILLARI"

Tarix yaddaşı, milli hissiyyatı güclü bir şəxsiyyət kimi, Elçin Hüseynbəylinin yaradıcılığı da milli mahiyyətlidir. Ölkəmizin keçid dövrü problemlərindən bəhs edən "Yol ayrıcında qaçış" romanında da, mövzusu tarixdən alınan və ən uğurlu əsərlərindən sayılan "Şah Abbas", hətta dünyada məşhur olan Don Juan mifindən yazdığı "On üçüncü həvari, 141-ci Don Juan" romanlarında da milli platformadan (əsərin əsas qəhrəmanı Oruc bəy Bayat obrazını xatırlayaq) çıxış edir. Yazdıqlarını azərbaycançılıq hissi, tarix yaddaşı və ağılla yazır.

Ən yaxın tariximizdən - Qarabağ müharibəsindən yazanda isə çox həssas və aritmiyalı bir ürək önə çıxır. Çünki Qarabağ hekayələrində, həmçinin, "Vida" romanında (Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu əsər həm də müharibədən yazılan azsaylı uğurlu romanlarımızdan biridir) müəllif təkcə ağıllı, məntiqli, püxtə bir təhkiyəçi deyil, eyni zamanda, müharibənin qurbanı və iştirakçısıdır. Mövzu üzrə onun ən sakit və sabit ritmli əsəri isə "Banuçiçəyin nağılları" silsiləsidir.

İkinci Qarabağ müharibəsində qazandığımız böyük Zəfərin şəninə yazılan nağıllar vahid ədəbi süjet xətti ilə yanaşı, həm də 44 günlük müharibənin süjet və dinamikasını əks etdirir. Yəni Qarabağ ərazisinə və yaxın ətrafa aid olan torpaqlarımız işğal tarixləri ilə deyil, azad edilmə tarixlərinə görə sıralanır nağıllarda.

İlk Cəbrayıl nağılı başlayır. Nəvəsi Banuçiçəklə Qarabağa səyahətə çıxan baba öncə onu tarixi, coğrafi gözəllikləri ilə bilinən bu qədim diyarla tanış edir. Məşhur kəhrizlərdən su içib yanğılarını söndürür, min illik ulu çinarların kölgəsində dincəlir, məşhur sufi ocaqlarında gecələyir, qanad açıb müqəddəs ziyarətgahların, o taylı-bu taylı torpaqlarımızın, Arazın, Xudafərin körpüsünün dövrəsində uçurlar...

Ardınca və bəlli xronologiya ilə Füzuli, Zəngilan, Qubadlı, Kəlbəcər, Laçın, Ağdam səfərləri gəlir. Düşmən əsarətindən qurtulub ikinci doğuluşunu yaşayan əzəli yurdlarımız tarixi, bugünkü dirçəlişi, coğrafi gözəllikləri ilə canlandırılır.

Nəhayət, son yolçuluq Şuşaya, qırxıncı tilsimin sındırıldığı mübarək Qalayadır.

"Banuçiçəyin nağılları" silsiləsində Şuşa səkkizinci və sonuncu nağıldır. Qədim tarixi, yadelli böyük dövlətlərin hücumlarına təkbaşına sinə gərməsi, dağ başında şəhərsalma özəlliyi, zəngin Şərq memarlığı və Azərbaycanın milli mədəniyyət paytaxtı olması ilə Şuşa həm də müstəsna bir məkandır. İkinci bir tərəfdən, ciddi dağıntılara məruz qalmasına rəğmən, otuz illik müaribə ərzində salamat və ayaqda qalan şəhərdir. Bütün bu cəhətlərinə görə Şuşanın özü kimi, nağılı da əvvəlki yeddi nağıldan fərqlənir. Daşı daş üstə qalmayan Cəbrayıl, Füzuli, Ağdam və digər bölgələrə səfər zamanı baba nəvəsini əsasən düşmənin dağıdıb, daşıya bilmədiyi yurdlarımızın coğrafiyası ilə, uca dağlar, qalın ormanlar, çəmən, çeşmə və ucqar qutsal məkanlarla tanış etməklə kifayətlənir. Şuşa ziyarətində isə ona qeybdən bir başqa qüdrət gəlir sanki. Qartalların qanadında Cıdır Düzünə enincə yerə xalça salırmış kimi əllərini yellədir və qarşılarında qədim bir şəhər peyda olur. Beləcə, Banunu 270 il öncə Pənahəli xanın tikdirdiyi Xan Sarayı, şəhərin on dörd məhəlləsi, on dörd qapısı, on dörd məscid, on dörd bazar, on dörd hamamı, abad küçələri, daş döşənmiş səkiləri ilə tanış edir. Yalnız bundan sonra yaqut kimi bərq vuran, ətrafında dronlar uçuşan, küçələrində hibrid maşınlar şütüyən, şadyanalıqla dolu, çıl-çıraqban təzə şəhərə seyrə çıxırlar və bununla "Banuçiçəyin nağılları" da ədəbi, tarixi kulminasiyasına çatır. Gerçək, xoşbəxt sonluqla bitən bu nağıl silsiləsi uşaqlar üçün gözəl və virtual bir Qarabağ səyahətnaməsidir. Balacalara ana Vətəni, onun tarixini, coğrafiyasını, insanını, dil, mədəniyyət və etiqadını sevdirə bilən, təməl dəyərlər daşıyan, məktəbəqədər uşaq müəssisələrində, ibtidai siniflərdə təlim və tədrisə cəlb edilməyə layiq bir kitabdır.

ÜÇ ALMA VƏ ZƏKİ NƏVƏ

Mayasında humanizm, haqq-ədalət, mərdlik, cəsarət, dürüstlük, xeyirxahlıq kimi insani dəyərlər daşıyan nağıllar, təbii ki, didaktik mətnlərdir. Janrın bu geniş imkanlarından müəllif kardinal ədalı bir nəsihətçi kimi istifadə etmir. Uşaqlara bilgi verməyə, maarifləndirməyə daha çox üstünlük verir. Əhvalat və situasiyaları elə qurur ki, uşaq mətnin canındakı mesajın bir böyük nəsihəti olduğunu hiss etmir. Özünün bu nəticəyə gəldiyinə inanır və ağlına, zəkasına güvənci artır.

Yazıçının bir mühüm məqsədi də uşaqların yetərli söz ehtiyatı və maksimum informasiya ilə təmin edilməsidir. Hansı ki, bunlar həm də onun nağıllarını fərqləndirən əsas xüsusiyyətlərdəndir. Mətnlərdə müəllif təhkiyəsi ilə yanaşı, dialoqlara geniş yer ayırması da bu məqsədə xidmət edir. Nəticədə, klassik sələflərindən fərqli bir nəvə çıxır ortaya. Bu nəvə nağıl dinləməklə kifayətlənib, göydən üç alma düşməsini gözləyən passiv nəvələrdən deyil. Mətndə nağılçı ilə bərabərləşən, hər fürsətdə onunla dialoqa, mükaliməyə girən, fikir yürüdən bu zəki nəvə kosmik çağın, nanotexnologiyalar əsrinin, bir sözlə, yeni dünyanın uşağıdır.

BİRLƏŞƏN VƏ AYRILAN YOLLAR

Antropoloji yanaşmalara görə, ilk nağıllar insanların birgə yaşadığı ibtidai icma quruluşunun məhsuludur. Sivilizasiya inkişaf edib zaman dəyişdikcə nağıl şəkilləri, üslub, format və ideyalar da dəyişir. Janrın özək prinsiplərini təşkil edən ağılüstü fantaziya, sehr, tilsim, cadu, cin, pəri, mələk kimi mistik element və obrazlar isə heç vaxt dəyişmir.

Çağdaş nağıl yazarı E.Hüseynbəylinin mətnlərində klassik ənənə davam etdirilməklə, həm də fərqli interpretasiyalarda təqdim edilir. Məsələn, onun mətnlərində şifahi nağılların bəzəyi olan "küp qarısı", "göygöz kosa" kimi mistik obrazlar görünmür. Həmin ünsürlərin gücünü təmin edən ayin və rituallardan isə çağdaş nağılçı yalnız fövqəladə situasiyalarda, həm də kiçiçik elementlər şəklində istifadə edir. Deyək ki, Cəbrayılı, Fzulini gəzmək istərkən sadəcə, qollarını qanad kimi yana gərib şişirtməklə qanadlanıb uçurlar. Zəngilanda yorulunca anidən qarşılarına çıxan nəhəng milçəyin belinə minib göyə qalxır, Bərgüşad, Həkəri çaylarının, Vejnəli qızıl yatağının üzərindən uçub Qubadlı yaylağında yerə enirlər. Kəlbəcər yamacında çiçəklərdən şirə çəkən arıları görüb özü də bir arı olmaq istəyən Banunun arzusunu baba heç bir ayinə gərək görmədən, əlindəki bir çubuqla yerinə yetirir. Çubuğu saçlarına toxundurunca qızcığaz gözəl bir arıya dönüb çiçəklərin üzərinə qonur.

Demək istədiyimiz nədir?

Ənənəvi xalq nağılları dəyişməz, dəmir qaydalara tabe olsa da, müəllifi, məkan və zamanı bəlli olan, yaşanan çağın reallıqları ilə yazılan müasir nağıllar xeyli avtonomluğa malikdir. İdeyasına, zamanına, auditoriyasına görə interpretasiyalara, yenilik və əlavələrə açıqdır. Çünki çağın nağılları struktural qaydalaradan daha çox, kultural dəyərlər, gerçək ideya və hədəflər üzərində inşa edilir. Realist mövqeli Elçin Hüseynbəyli də bu imkanlardan uğurla istifadə edərək öz nağıllarını yaradı.

Bəs bütün məchulluqların üzərindən sirr pərdəsinin qalxdığı, ərzin-kürrün kəşf edilib, ay koloniyalarına start verildiyi bir dönəmdə nağıla və yeni nağıllar yazmağa ehtiyac varmı?

Bəşəri böyüdüb mağaradan çıxaran, işıqgələnə, Xeyirə, haqq-ədalətə yönəldən, adilləşdirib müdrikləşdirən, insanda insan oyadıb sevgi, etibar, inam, ümid yaradan bu əngin xalq yaradıcılığı (miflər, əsatirlər də həmçinin) gərəksiz olduğu, dünyanın bəlli nağılçıları Ezopun, Rablenin, Servantesin, Sviftin, Andersenin, Qrim Qardaşlarının... oxunub sevilmədiyi, nəhayət, insanın öz kökündən tam qopub cansız bir robota çevrildiyi zaman yeni nağıllara da ehtiyac qalmayacaq. Amma o zaman heç zaman gəlməyəcək!

Bəsti Əlibəyli

525-ci qəzet .- 2024.- 21 noyabr(№212).-S.12.