İnsan gözəlliyin
vurğunu və yaradıcısıdır
(Əvvəli ötən çərşənbə
sayımızda)
Mannerizm İtaliyadan Avropanın digər hissələrinə
yayıldı və xüsusən öz apogeyinə El Qrekonun
(1549-1614-cü illər) əsərlərində
çatdı. Domenikos Teotokopulos Kritdən olmaqla, o,
buradakı Fodele kəndində anadan olmuşdu, El Qreko ispanca
"yunan" demək idi, Venesiyada və Romada təhsil alandan
sonra o, 1570-ci ildə İspaniyaya köçmüş,
Toledoda kilsə rəssamı işləmişdi. El Qrekonun
uzadılmış fiqurları qeyri-adi sarı və
yaşıl rəngdə portretləşirdi, rəssamın
intensiv emosiyadakı dünyanı yaratmaq arzusunu ifadə
edirdi. Etiraf edim ki, həm onun doğulduğu Fodelə kəndində,
həm də Toledodakı ev-muzeyində olmaq mənə nəsib
olmuşdu.
Mannerizmin zəruri olaraq yerini yeni hərəkat olan
Barokko tutdu, o, XVII əsrin son rübündə İtaliyada
başlanmışdı və Avropanın qalan hissəsinə
yayılmışdı. Bu üslub katolik islahatçı hərəkatı
tərəfindən mənimsənildi. Bunun canlı şəhadəti
katolik saraylarıdır, xüsusən bu üslubun,
Habsburqların Madriddəki,
Praqadakı, Vyanadakı və Brüsseldəki saraylarında
aparıcı yer tutması idi. Ona Fransada, İngiltərədə
və Niderlandlarda müqavimət göstərilməsinə
baxmayaraq, Barokko üslubu bütün Avropaya və Latın
Amerikasına yayıldı.
Barokko rəssamları Renessans incəsənətinin
klassik ideyalarını XVI əsrin dini canlanmasını, ruhi
hisslər ilə birləşdirməyə gətirib
çıxardı. Barokko rəssamlığı və
arxitekturası hakimiyyət üçün aparıcı
axtarışları ifadə edirdi. Barokko kilsələri və
sarayları gözəl və varlı şəkildə
detallaşdırılırdı. Krallar və şahzadələr
başqa krallar və şahzadələr kimi, öz təbəələrinin
onların gücündən qorxmalarına nail olmağa
çalışırdılar.
Barokko rəssamları emosionallığı məqsəd
güdən dramatik effektlərdən istifadə edirdilər.
Bu üslub flamand rəssamı Paul Rubensin (1577-1640-cı illər)
əsərlərində daha çox işlənirdi. O, məhsuldar
bir rəssam olaraq Barokkonun yayılmasında mühüm şəxsiyyət
rolunu oynayırdı. Onun rəngkarlıq incilərində bədənlər
ağır ölçüdə və güclü hərəkətdə,
həm də çılpaq şəkildə təsvir
olunurdu. O, işıq və kölgədən dramatik bir
qaydada istifadə edirdi və bu, intensiv emosiyalar
yaradırdı. Yorulmaz formalar və daimi hərəkət bir
yerə qarışıb, dinamik sintez əmələ gətirirdi.
Barokkonun ən böyük şəxsiyyətlərindən
biri italyan arxitektoru və heykəltaraşı Lorentso Bernini
(1598-1680-ci illər) idi. O, Vatikandan Müqəddəs Pyotr
bazilikasının tikintisini yekunlaşdırmış və
onun qarşısındakı piyattsanı (meydanı) əhatə
edən geniş kolonnalarının layihəsini vermişdi.
Onun "Müqəddəs Terezanın ekstazı" heykəl
kompleksi XVI əsr ispan müqəddəs qadınının həyatındakı
mistik təcrübə anını təsvir edir.
XVII əsrin ikinci yarısında Avropanın mədəni
liderliyində Fransa İtaliyanın yerini tutdu. Barokko
üslubunu rədd edən fransızlar Yüksək
Renessansın klassik dəyərlərini yaratmağı davam
etdirdilər. Onun görkəmli nümayəndəsi Nikola
Pussen (1594-1665-ci illər) idi.
Sonra niderlandlıların realizmi gəldi, Niderland rəssamlığı
XVII əsrdə çiçəkləndi. Niderland
qızıl epoxasının ən yaxşı əsərləri
Rembrandt van Reyn (1606-1669-cu illər) tərəfindən
yaradılmışdı. Onun çoxlu fiqurlardan ibarət
olan "Gecə gözətçiləri", arvadı
Saksiya ilə birlikdə olan portretləri daha çox məşhurdur.
Rembrandt çoxlu sayda portretlər çəkmişdi, lakin
o, ictimai dəstəyi itirdiyindən, müflis kimi vəfat
etmişdi.
XIX əsrin birinci yarısında isə rəssamlıqda
romantizm, rəsmlərin klassik məktəbi ilə paralel gedirdi,
1850-ci ildən sonra aparıcı rol oynadı. Lakin romantizm də
ölmədi. Fransızlar realist rəssamlıqda liderə
çevrildilər. Qustav Kurbe və Jan Fransua Mille bu üslubun
görkəmli nümayəndələri idilər.
İmpressionizm. Renessansdan sonra rəssamlar
mümkün qədər reallığı, diqqətli,
qayğıkeş yaxmaları tətbiq etmək vasitəsindən
istifadə etməklə, obyektin təsviri yolu ilə özlərini
təqdim etməyə çalışırdılar. Buna
görə öz subyektlərini realistik qaydada ifadə etmək
üçün perspektivdən istifadə edirdilər. XIX əsrin
sonlarından etibarən rəssamlar təəssüratın
yeni formalarını axtarırdılar. Modern rəssamlığın
nümunələrini İmpressionizmdə tapmaq olardı. Bu hərəkət
1870-ci illərdən Fransada başlamışdı. Həmin
vaxt bir qrup rəssam studiyanı və muzeyləri tərk dib,
kənd yerlərinə getdilər ki, birbaşa təbiəti
plener təsviri qaydasında çəksinlər.
Yeni üslubun adı isə Klod Monenin "Günəş
çıxması. İmpression (təəssürat)"
tablosundan götürülmüşdür.
Onların subyektlərinə gündəlik həyatdakı
insanlar, Parisin küçə səhnələri və təbiət
daxil idi. Rəngkarlığın rahat modalarına və
subyektin mahiyyətinə uymaq əvəzinə, impressionistlər
köhnə rəsm əsərlərindəki
orijinallığı və fərqliliyi axtarırdılar.
Kamil Pisarro (1830-1903-cü illər) impressionizmin banilərindən
biri olmaqla onların axtarışlarını belə ifadə
edirdi:
"Qiymətli rəsm çəkmə bütöv
təəssüratı, quru və çətin edir,
bütün sensasiyanı məhv edir. Düzgün dəyəri
və rəngi fırça ilə çəkmək rəsmi
əmələ gətirəcəkdir. Erkən vaxtda günəşi,
küləyi, suyu, ağac budaqlarını təsvir etmək,
yerin üstündə olmaq, hər şeyi bərabər əsasda
tutmaq və onu əmələ gətirənə qədər
dayanmadan işləmək. Ancaq müşahidə və hiss
etdiyini çəkmək, bunun üçün isə ilk təəssüratı
itirməmək daha yaxşıdır".
Pisarroya bənzər impressionistlər öz çəkdiklərinin,
təsvir etdiklərinin içinə qoymaq üçün təbiətdə
işığın, obyekt üzərində dəyişilən
effekti barədə öz təəssüratlarını
axtarırdılar. Rəssamın ilkin təəssüratı
öz əks olunmasını tapdıqda, o, məqsədinə
çatdığına əmin olurdu. Pisarronun ideyaları
Klod Monenin (1840-1926-cı illər) əsərlərində
aydın görünür. O, xüsusi olaraq suyu və
işığı tərənnüm etməyi sevirdi.
İşığın, suyun, atmosferin
qarşılıqlı hərəkətini özünə
tabe etdirməyə yaxınlaşırdı.
Lakin impressionistlər təkcə təbiətdən
mənzərə - peyzaj çəkmirdilər. Küçələr
və kabarelər, qaynar və adamlarla dolu bulvarlar onların
subyektlərinin mahiyyətini təşkil edirdi.
Digər mühüm impressionist qadın rəssam Berta
Morizo (1841-1895-ci illər) idi.
1880-ci ildə Fransada postimpressionizm kimi tanınan yeni hərəkat
meydana gəldi və tezliklə Avropanın digər ölkələrinə
yayıldı. Onlar impressionistlərdə olan
işığın və rəngin vurğulamasını
saxlayırdılar. Lakin onları daha da inqilabiləşdirmişdilər,
diqqəti daha çox strukturaya və formaya verirdilər.
Postimpressionistlər rəngin və xəttin hər ikisini,
daxili hissiyyatı ifadə etmək üçün istifadə
edilməsini axtarırdılar. Onlar reallığı fərdi
qaydada təsvir edirdilər.
Pol Sezann (1839-1906-cı illər) ən mühüm
postimpressionist rəssamlardan biri idi. Ona əvvəllər
impressionistlər təsir göstərmişdilər, lakin
tezliklə onların üslubundan uzaqlaşmışdı.
Digər məşhur postimpressionist, əzabkeş və
faciəli şəxsiyyət olan Vinsent van Qoq (1853-1890-cı
illər) idi. Van Qoqa görə rəssamlıq ruhi bir təcrübə
idi. O, rənglərə çox maraq göstərirdi və
inanırdı ki, onlar özlərinə məxsus dil
formasında hərəkət edəcəklər. Onun
"Ulduzlu gecə" tablosu Van Qoqun subyektiv
baxışını nümayiş etdirir. "Günəbaxanlar"
seriyasında isə rəssam bu çiçəklərdə
günəş enerjisinin konsentrasiyasını göstərməyə
cəhd edir. "Avtoportretlər"ində isə biz, müəllifin
ruhi əzablarının, psixikasının qaydada
olmamasının şahidi oluruq.
Van Qoqun sağlığında yalnız bir rəsm əsəri
ucuz qiymətə satılmışdı, ona qardaşı
Teo maddi yardım göstərirdi. Vinsent və Teo
öldükdən sonra, axırıncının arvadı
Yohanna Boqner rəssamın əsərlərinin təbliği
ilə yaxından məşğul olmaqla, onların xilas edilməsinə
və sonralar böyük populyarlıq qazanmasına nail
olmuşdu. Bu xeyirxah qadın van Qoqun layiqincə kəşf
edilməsi sahəsində böyük fəaliyyət göstərmiş
və onun zəhməti, güddüyü məqsədə
çatmaqda ona yol göstərən ulduz rolunu
oynamışdı.
İrvinq Stounun "Həyat yanğısı" əsəri
Vinsent van Qoq dünyasını kütləvi oxucuya
çatdırmaqda böyük iş görmüşdü.
Sonralar modern rəngkarlığın müxtəlif cərəyanları
meydana gəldi və onun çoxlu pərəstişkarları
var idi. Hətta polyak mənşəli
fransız şairi Gitom Apolliner, o, I Dünya müharibəsi
vaxtı döyüşçü kimi həlak olmuşdu,
moden təsviri sənət naminə Luvr muzeyini
yandırmağı təklif edirdi.
Rus rəssamlığı XIX əsrin əvvəllərindən
inkişaf etməyə başlamışdır, buna qədər
isə pravoslav (ortodoks) kilsəsinə xidmət edən rəssamlar
- Andrey Rublyov və Feofan kimi, onlar yalnız ikona
yaradıcılığı ilə məşğul olurdular.
Əsrin başlanğıcında O.A.Kiprenski öz portret əsərlərini
yaratdı, bura şair A.S.Puşkinin də portreti daxil idi.
Sonra xeyli sayda görkəmli rəssamlar meydana gəldi.
Onların arasında mənşəcə yunan olan Arxip Kuinci,
yəhudi mənşəli İsaak Levitan və rus Karl Bryullov
xüsusilə seçilirdi.
Kuinci rənglərdən çox ustalıqla istifadə
edirdi, onu məşhur "Dneprdə yay gecəsi" tablosu
bu qeyri-adi mənzərəyə bəstələnmiş
noktyurna bənzəyir. Səmadakı Ayın
işığı gecənin qaranlığında
çayın sularında əks olunmaqla, onu
gümüşü rəngə boyayır. Damcılar işığı
klavişlərdə səslənən musiqi şəklində
dəyişdirir, vizual qaydada həzin melodiya yaradır. Əsərdə
Ay və onun sudakı əksi insanı tam fərqli qaydada
düşünməyə məcbur edən mənzərə
yaradır. İnsan da, öz taleyinə dirilik verən
işıq düşdükdə başqalaşır,
dolğun həyat eşqi ilə yaşamağa
başlayır. Kuincinin tablosu tamaşaçıda daha intim
hisslər yaratdığına görə Klod Monenin
impressionizmə ad verən tablosundan da daha dərin mənası
ilə fərqlənir. Çünki fransızın əsərindən
fərqli olaraq Dneprin yay gecəsinin sirrini açan tablo insanda
melanxolik hisslər yaradır. Onun rus təbiətinin simvolu
olan "Ağcaqayın" tablosu isə ağ və qara rənglərin
kontrastını ağacın timsalında əks etdirməklə,
rənglərin insan həyatında oynadığı
böyük rolu yada salır, axı həm təbiətdə,
həm də rəssam yaradıcılığında rənglər
bizim üçün emosiya mənbəyinə çevrilir.
İsaak Levitan Rusiya təbiətinin istənilən
hissəsinin, meşəsinin də, kiçik çay sahilinin
də vurğunu idi. O, təbiət mənzərələrini
təsvir edərkən, fırçası ilə qəmgin
ruhda, elegiya xarakterli əsərlər yaradırdı. Onun
tablolarındakı peyzaj, təbiət gözəlliyinin
daşıyıcısı olmaqla yanaşı, adamın hisslərini
tarıma çəkən yeknəsəqlik duyğuları
yaradırdı. Levitanın mənzərə tabloları Karl
Bryullovun işıqlı, günəşin
parıltısını əks etdirən İtaliya mövzusundakı
əsərlərindən fərqli olaraq, daha çox Niderland
rəssamı Yakov Ryusdalın hər yaxmasından qəmgin
hisslər yaradan təbiət təsvirlərinə daha
çox bənzəyirdi.
Karl Bryullov isə tablolarında lirik hadisələri əks
etdirməklə yanaşı, özünün məşhur
"Pompeinin son günü" tablosu ilə daha böyük
şöhrət qazanmışdı. Bu böyük
ölçüdə olan əsərdə b.e. 79-cu ilində
Vezuvi dağında vulkan püskürməsi nəticəsində
kül altında qalan abad bir şəhərin xarabazara
çevrilməsini, stixiya qarşısında zəifliyini
hiss edən insanların həyəcanını, təşviş
hisslərini olduqca real cizgilərlə təsvir edir. İki
min ilə yaxın bir vaxt keçdikdən sonra Bryullov bu dəhşəti
öz fırçası ilə yenidən
canlandırmağı bacarmışdı. Tablo məhv olan
şəhərə və onun sakinlərinə ən acı
hüznü ifadə edən rekviyem xarakteri daşıyır,
taleyin insanlara bəxş etdiyi bədbəxtliklərə, rəssam
öz istedadı hesabına qəmli ağı deyir
Bu tablonu Bryullov 1830-1833-cü illərdə
İtaliyada yaratmışdı. Əsərdə həyəcan,
dərd və qorxu içərisində olan müxtəlif
insanlar təsvir olunur. Təbiətin kor qüvvələri
insan məxluqlarını məhv edir, şəhəri, onun
sakinlərinin qardaşlıq qəbiristanına çevirir. Rəssamın
bu işi rənkarlığın yüksək janrı hesab
olunurdu.
Ölümün dəhşətli sifəti
qarşısında adamlar öz ləyaqətlərini
göstərirlər, bir-birinə kömək etməyə
çalışırlar. Həm də onların
qışqırıqları, hıçqırtıları
və yalvarışları eşidilir. Faciə onların nəcib
hisslərini açıb tökür, insan könlünün
mahiyyətini göstərir. Təsvir olunanların çoxu əsl
alicənablıq təcəssümüdür.
Qızlarını qucaqlayan ana yalnız Allahdan kömək
umduğundan, bütün gücünü dua etməyə sərf
edir.
(Ardı var)
Telman ORUCOV