Dəhşətlər və bədbəxtliklər. Ləyaqət və iradə xilaskar rolunda

Binanın işığı elə təsəvvür yaradırdı ki, o heç də möhkəm bünövrə üzərində dayanmamışdır. Elə bil ki, Allah bu binadan uzaqda dayana bilməzdi. Burada məhəbbət məskunlaşmışdı. İçəridəki qaranlıq mühit görünməyən bir işıqla işıqlanmışdı, həm də belə bir inam yaranırdı ki, dünya elə bil ki, görünməyən bir ruhla işıqlanır, Hagia Sophia, saray kompleksi və Hippodrom (Cıdır meydanı) Konstantinopolun üç ən böyük tikintisi idi. Axırıncı nəhəng amfiteatr olmaqla 60 min tamaşaçı tuturdu.

Teodoranın çətin anda iradəsini işə salması təkcə Yustinianı xilas etmədi, həm də Konstantinopola əlavə şöhrət gətirən incilər ilə onu bəzəndirdi.

I Fransisk (1491-1547-ci illər)

Valua Evindən olan, onun ilk kralı, Renessans rəssamlığını və alimləri himayə edən, humanist və cəngavər adam olan I Fransisk 1515-1516-cı illərdə İtaliyaya yürüşə başlamışdı. 1521-1544-cü illərdə isə Müqəddəs Roma imperiyası ilə müharibələr aparmışdı.

Fransisk Şarl de Valuanın - Orleanlıların oğlu idi. Əmisi oğlu XII Lui 1508-ci ildə taxt-taca çıxdıqda, onun varisinə çevrildi və Fransiskə Valua hersoqu titulu verildi. Onun anası 20 yaşında dul qalmışdı. XII Lui öz əmisi oğluna inanmadığından, ona dövlət işlərinə qarışmağa imkan vermirdi. I Fransisk 18 yaşında orduda xidmət etməyə başladı, həm də özünü idarə etməyi öyrəndi.

XII Lui, ölümündən əvvəl özünün 15 yaşlı qızını Fransiskə ərə verdi. 1515-ci ildə Fransisk Fransanın kralı oldu.

XII Lui ordusunu, Milan hersoqluğunu yenidən işğal etmək üçün hazırlayan vaxt ölmüşdü. Bir qanlı döyüşdə süvari qoşununa başçılıq edən Fransisk isə Milan hersoqu Sfortsanın muzdlu ordusunu məğlub etmişdi. Həmin dövrdə cəngavər Bayard ən məşhur döyüşçü idi. İndi də fransızlar Bayarda böyük hörmət bəsləyirlər.

Roma papası, Fransiskə Rafaelin "Madonna"sını təklif etdi. Fransisk isə Sfortsaya və Leonardo da Vinçiyə mükafat verdi. O, bir qayda olaraq, qadınları saraya dəvət edirdi, bunu izah etmək üçün deyirdi ki, "Qadınsız saray, baharı olmayan il kimidir və qadınlarsız, baharın özü də qızıl güllərsiz kimidir".

Kral yorulmadan Fransanı gəzirdi, bu vaxta qədər kralı görməyənlər ona maraqla tamaşa edirdilər.

Babasının taxt-tacda əvəz edən İspan kralı I Karl Fransiski məhv etmək üçün yetişmişdi. Fərasətli siyasətçi olan 19 yaşlı Karl Müqəddəs Roma imperiyasında imperator olduqda, ağlında kainat monarxiyası yaratmağı düşünürdü. Ona ən çox maneçilik törədən isə Fransa kralı idi. Fransisk bu vaxt həm də uğurlu qaydada İngiltərə kralı VIII Henri ilə ittifaqa can atırdı.

I Karlla (Müqəddəs Roma imperatoru kimi o, V Karl adlanırdı) düşmənçilik 1522-ci ildə başlandı. Fransız kralının məşuqəsinin iki qardaşı Milanda yoxa çıxmışdı. 1523-cü ildə o, özünün fransız dövlətinə qayıtmalı oldu, çünki Şarl de Burbon öz arvadına görə varis olmağa can atırdı. Burbon həm də satqına çevrilmişdi və imperatorun xidmətinə keçmişdi. Karl Provansa girdi. Fransisk Karlı izləyəndə 24 yaşlı arvadı Klaudinanın öldüyünü eşitdi, az sonra onun ikinci qızı da öldü.

1525-ci ildəki ispanlarla İtaliyadakı Pavia döyüşündə I Fransiskin ordusu məğlub edildi, onun özü yaralandı və əsir götürüldü. O, anasına yazırdı: "Madam, bədbəxtliyimin qalan hissələri barədə sənə məlumat vermək istəyirəm, mənim namusdan və həyatımdan başqa heç nəyim qalmamışdır".

Kralın əsirlikdən azad olunması üçün imperator Fransanın üçdə birini ona verməyi, həmçinin onun İtaliyaya olan iddiasından əl çəkməsini, Provans malikanələrinin isə Burbona verilməsini tələb etdi. Fransisk vətənə göndərdiyi məktubda yazırdı: "Allahın iradəsi ilə nəinki mənim səltənətimə xətər toxunması şərtlərini qəbul edəcəyəm, nə qədər uzun çəksə də, həm də dözməyi qərara almışam".

Onu Madridin ağır şəraitə malik olan bir qülləsində saxlayırdılar, o, burada melanxolik şeirlər, şərqilər yazırdı, öz təbəələrinə məktublar göndərirdi. Onun köhnə və yeni yaraları bu vaxt zöhrəvi xəstəliyi ilə birləşmişdi.

Fransisk axırda sağala bildi, baxmayaraq ki, onun əzabları kəsilmirdi. İmperator isə öz iddialarını davam etdirirdi. Dustaqxanada ölməyi qərara alıb, Fransisk böyük oğlunun xeyrinə taxt-tacdan imtina etdi. Dofin isə olduqca gənc idi; ölkə öz lideri olmadığından itirilə bilərdi. Hansı qiymətə olursa olsun, o, vətəninə qayıtmalı idi.

Axırıncı şərt ondan ibarət oldu ki, Fransisk azad olmaq üçün 7 və 8 yaşlı iki böyük oğlunu girov kimi Karla versin.

Mühasirə edilmiş əyalətlər Fransanın tərkibindən çıxmaqdan imtina etdilər. İmperator kralı mənəvi cəhətdən yaralamaq üçün onun uşaqlarını 4 il dustaq saxladı. Onun ordusu müqavimət hiss etmədiyindən, İtaliyanı qarət etdi və papa VII Klementi əsir götürdü.

Fransisk öz gözətçilərindən qaçmağı bacardı, ac qalmamaq üçün ov ovlamaqla bir meşədən digərinə keçirdi. Karl və Fransisk bir-birini duelə çağırdı, lakin bu, baş tutmadı. Kambray müqaviləsi Madridi yumşaltdı. Uşaqların geri qayıtması üçün Fransisk öz müttəfiqlərini tərk etməli idi və İspaniyaya 12 milyon qızıl pul verməli idi. Onun ağılsız xərcləri xəzinəni boş qoymuşdu və girov pulunu çətinliklə yığmaq mümkün oldu. Nəticədə kiçik şahzadələr öz atalarının 1530-cu ildəki Eleonora ilə siyasi nikahında iştirak etməyə müvəffəq oldular.

Kral faciəli qaydada qocalmışdı, 1533-cü ildə özünün ikinci oğlu Henrinin Katerina de Mediçi ilə toyunda iştirak etdi. Varis dofin öldüyündən, sonralar o, II Henri adı altında, taxt-tacda atasını əvəz etməklə, 12 il ərzində hökmranlıq etdi. Xəzinə boş olduğuna görə, şahzadənin təzə gəlinin böyük cehiz gətirməsinə xüsusi ümid bəslənirdi.

V Karlla müharibə 1536-cı ildə yekunlaşdı. Dofin 18 yaşında öldü. Fransisk inanırdı ki, onu ispan kralı zəhərləmişdir. Çox sevdiyi üçüncü oğlu isə taun xəstəliyindən ölmüşdü. Fransiskin axırıncı diplomatik nailiyyəti imperatora qarşı Türkiyə ilə ittifaqa girməsi oldu.

Kral isitmədən əziyyət çəkib. öləndə bir qəsrdən başqasına keçirdi. Nəticədə 31 mart 1547-ci ildə cəngavər kral oldu. Həyatının son 20 ilində Fransisk öz həmvətənlərinə və onları əvəz edən nəslə la grand roi Francois - Böyük kral Fransisk kimi qaldı. Həmin il onunla ittifaqa girmək istədiyi İngiltərə kralı VIII Henri də öldü.

I Elizabet (1533-1603-cü illər)

İngiltərə kraliçası I Elizabet ağır əzablarla keçən uşaqlıq və gəncliyindən sonra 25 yaşında, 1558-ci ildə taxt-taca çıxmışdı. Elizabetin 3 yaşı olanda, anası Anna Boleyn zinakarlıqda ittiham edilərək, atası VIII Henri tərəfindən edam etdirilmişdi. Ona görə də kiçik qıza bastard (haramzada) kimi baxırdılar. 1547-ci ildə ölən atasını hakimiyyətdə əvəz edən qardaşı, 9 yaşlı VI Eduard Elizabetə yaxşı münasibət göstərirdi, lakin o, 6 il kral olduqdan sonra öldü. Ögey bacısı, kraliça olan Mariya Tüdor, protestantları təqib etdiyinə görə ona Qanlı Mariya da deyirdilər, anası Katerina Araqonlu kimi qatı katolik idi və anasının boşanmasına səbəb olmuş Anna Boleynə görə onun qızı Elizabetə də olduqca pis münasibət bəsləyirdi, hətta onu aradan götürmək istəyirdi. Mariyanın kraliçalığı dövründə Elizabet qəsddə iştirak etməkdə təqsirləndirilib, Tauerə salınmışdı. Lakin 1558-ci ildə Mariya ölərkən başqa namizəd olmadığından, taxt-tacın Elizabetə keçməsinə razılıq vermişdi.

I Elizabet ölkədə dini ixtilafların qızışdığı bir dövrdə hakimiyyətə gəlmişdi. Lakin cəsarət nümayiş etdirərək İngiltərədə protestant dininin hakim mövqeyini saxlamışdı.

Elizabet yeniyetməlikdə hər cür sarsıntılarla üzləşsə də, özünü itirməmiş, ömrünün erkən sınaqlarından çıxmağı bacarmışdı. Elizabetə ögey, hətta pis münasibət bəsləndiyinə baxmayaraq, öz təhsili ilə ciddi məşğul olmuş, beş dildə sərbəst danışırdı. Onda şairlik istedadı da var idi.

Elizabet kraliça kimi özünün sələfi olan bacısının dini ədavəti qızışdırmasına son qoya bilmiş, ilk illərdə ağır bir sosial miqyaslı hadisə ilə də üzləşməli olmuşdu. Əgər bacısı protestantları sıxışdırmaq üçün onların nümayəndələrinin edam etdirirdisə, Elizabet də katoliklərə qarşı heç də yumşaq münasibət nümayiş etdirmirdi. Onun qorxmaz və ardıcıl fəaliyyəti sahəsində ölkədə, bu vaxt onun 3 milyon əhalisi var idi, protestantizmin dayaqları möhkəmləndi və bu, katolik dünyasında ona qarşı düşmənçiliyin yaranmasına səbəb oldu. Roma papası, katolik dünyasının başçısı kimi onun qətlə yetirilməsinə rəğbət bəslədiyini bildirməklə, kraliçaya qarşı sui-qəsdə çağırış edirdi. Katolik İspaniyası, onun iki il əvvəl taxt-tacına yiyələnmiş, ögey bacısının keçmiş əri II Filipp İngiltərənin protestant dayaqlara əsaslanaraq dövlət quruluşunu məhv etmək, onu yenidən katolitsizmə çevirmək planlarından əl çəkmək istəmirdi. Birinci qurban isə onun əvvəllər evlənmək istədiyi kraliça I Elizabet olmalı idi.

İspaniya kralı II Filipp katolitsizmi hər vəchlə yaymağı, öz sələfi olan babası I Karldan (o həm də Müqəddəs Roma imperiyasının imperatoru idi və bu vəzifəsinə görə V Karl titulunu daşıyırdı) öyrənmişdi. Axı Karl çox uzağa gedərək, katolik dini əsasında kainat monarxiyası yaratmağı arzulayırdı. Fransa bu istəyinə ciddi maneə rolunu oynadığından, sonralar o bu fikirdən daşınmağa məcbur olmuşdu.

II Filipp isə İngiltərə barədə qətiyyətli hərəkət etmək, onun protentastizmini məhv edərək, katolik dünyasına qaytarmaq istəyindən əl çəkmirdi və bu məqsədlə İngiltərəyə müdaxilə etməyi vacib sayırdı. O, özünün Məğlubedilməz Armadasını hersoq Medina Sidoniyanın başçılığı altında 130 gəmidən ibarət olan donanma ilə 1588-ci ildə İngiltərənin işğal etmək planının reallaşdırılması vəzifəsini yerinə yetirməyə göndərdi. Onun donanmasındakı 20 minlik qoşunlara əlavə kömək üçün Parm hersoqunun Dyunkekdəki 30 minlik ordusu da qoşulmalı idi. İspanlar və onların kralı qələbəyə böyük ümid bəsləyirdilər, hətta döyüş nəticəsində anadan yetim qalmış ingilis körpələrini döş südü ilə qidalandırmaq üçün xeyli sayda dayələr də göndərilmişdi.

İspan kralının qələbə ümidi təkcə onun ambisiyasına deyil, həm də ispan donanmasının Osmanlı donanması üzərində çaldığı böyük zəfərə arxalanırdı. 1571-ci ildə ispan-Venetsiya donanmalarından ibarət Müqəddəs Liqanın hərbi-dəniz qüvvələri Yunanıstandakı Lepanto dəniz döyüşündə Osmanlı türk donanmasını darmadağın etmişdi. Bu qələbə Osmanlı donanmasının məğlubedilməzliyi barədəki mifi də bütünlüklə sıradan çıxarmışdı. II Filipp güman edirdi ki, ingilis donanması da türk hərbi- dəniz qüvvələrinin acı taleyini yaşayacaqdır. Paralellər çox vaxt uğurlu olmur.

Lakin II Filippin gözlədiyinin tam əksi baş verdi. Dəniz qulduru, lakin kraliça tərəfindən ser titulu ilə mükafatlandırılmış Frensis Dreyk müharibədən əvvəl təkcə Vest İndiyadan gələn və qiymətli metal daşıyan gəmilərlə hücum edərək, onları qarət etməklə kifayətlənməyərək, ispan limanı Kadisdə hərbi ehtiyatları yandırıb məhv etmişdi və ispanların onlarla gəmisini sıradan çıxarmışdı. Frensisk Dreyk və onun digər məharətli silahdaşları ispan Armadasına güclü müqavimət göstərdilər, onların çox sayda gəmilərini batırdılar, La Manş boğazında baş verən tufan da onların köməyinə gəldi. Nəticədə ispanlar məğlub edildilər, donanmaları ağır zərbəyə məruz qaldı, 15 min əsgər həlak oldu. Salamat qalan gəmilər Şotlandiya sahillərinə üzdükdə, burada qalxan tufan da onların çoxunu məhv etdi.

İspan kralı məğlubiyyətin ağrısını dəf etmək üçün demişdi ki, o, ingilislərlə vuruşmaq istəmişdi. Allahla vuruşmağa isə o, cəsarət etməzdi.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet .-2024.- 5 oktyabr (№182).- S.22.