Qaçan bəxtin ardınca

Getdilər, gördülər və gəlib heyran təəssüratlarını hər kəslə bölüşməyə başladılar ki, orada bir el gördük, bizim eldəndir.

Orada üçləri olmuşdu: Rəsul Rza, Bəxtiyar Vahabzadə, Qasım Qasımzadə. Qayıdandan sonra səfər təəssüratlarını Rəsul Rza isti-isti "Azərbaycan" jurnalının 1961-ci il 9-cu sayında dərc edilən əks-sədalı yazıya çevirmişdi - "Uzaq ellərin yaxın töhfələri". Uzaq el İraq idi. Yaxın töhfə orada qanı, canı bizdən, sözü sözümüzdən, ruhu ruhumuzdan olan kərküklülər.

Özlərinə "türkman" deyirdilər, ancaq bildiyimiz türkmənlərə aidiyyətləri yox idi. Bir az ərəb ahəngi qatışmış Azərbaycan dilində danışırdılar. O ləhcə ki, elə vaxtilə Məhəmməd Füzuli də o cür danışmışdı.

Sonra asta-asta tanışlıq dərinləşməyə başladı. Camaatın qəzetləri-dərgiləri çox oxuduğu çağlar idi - ard-arda yazılar çıxdı, get-gəllər artdı və bizdən uzaqdakı bacı-qardaşlarımızı daha yaxşı tanımağımıza imkan yarandı.

Və günlərin birində bir xalis kərküklü də gəlib yetişdi Bakıya və o, qonaq kimi üç günlüyə, beş günlüyə gəlməmişdi. Gəldi və illərcə burada qaldı. Əsl kərküklü necə olurmuş - gözümüzlə görüb, qulağımızla eşidib şahid kəsildik. Xalis kərkük ləhcəsi, kərkük azərbaycancası nə təhərmiş, onun danışığının şirinliyinə dalandan sonra anladıq, Kərkük nəğmələri buranın el havalarına necə oxşayırmış, onların şirinliyi necə bənzərmiş, onun avazından bildik, Kərkük elləri ilə Azərbaycan mahalları, Kərkük xoyratları ilə Azərbaycan bayatıları, Kərkük şərqiləri və Azərbaycan mahnıları arasında canlı körpüyə dönən o qardaşımız Sinan Səid idi.

Sinan Səid 1934-cü ildə dünyaya göz açanda atası Səid Əbdülqadir Molla Əbdülqəni ağa Kərkükün qubernatoru idi. Bu uşaq həm də köklü-köməcli bir nəslin övladı kimi təvəllüd tapmışdı, məşhur Tərzibaşılardan idi. Əbdürrəhman Tərzibaşı bu körpənin əmisi idi. Sinan ailənin ikinci övladı idi və bu ocağın digər uşaqları - Ehsan, Kənan, Ədnan və Nəzakətin arasında sonralar Sinan kimi ədəbiyyata, mədəniyyətə bağlanan bir də Kənan oldu. İllər sonra Kənan Səid artıq İraq-türkman ədəbiyyatında sərbəst şeir yazanlar arasında öndə gedənlərdən idi.

Sinan Səid orta təhsilini alıb liseyi başa vurandan sonra bir illik müəllimlik kursuna da getdi və 1952-ci ildə rəsm müəllimi kimi işə başladı.

Beləcə, 7 il müəllimlik etdikdən sonra onun bütün gələcək taleyini müəyyən edəcək qapı açıldı - 1959-cu ildə Bağdad radiosunda türkman bölümü fəaliyyətə başladı. Savadının da, səsinin də bu işə tam uyğunluğundan əlavə, Sinanı radioya çəkən həm də həmin çalışmaların milli mənası, xalqa xidmət etmək üçün meydan açması idi.

Vaxtilə Aydın Qaradağlının "Danışır Bakı!" sözləri bütün Azərbaycan boyu insanlarımızda hansı duyğuları oyadırdısa, Sinan Səidin də "Burası Bağdad radiosu, türkmanca bölümü!" sözləri də kərküklüləri eyni dərəcədə riqqətə gətirirdi.

Tanınmış Kərkük aydınlarından Nəbil Kuzəçinin sözləridir ki, "bu anons səsi Sinan Səidin adını bütün türkmanların vicdanına altun hərflərlə həkk etmişdir".

Radio qaynayan qazan kimi canlı bir mühit idi. Sinan hər gün ən yeni xəbərlərin əhatəsində idi, bütün gününü, həm də radionun saatlarını dolduran musiqi, ədəbi parçalar idi və burada çalışdığı illərdə diktorluğundan, aparıcılığından savayı ara-sıra türkülər də ifa edər, onların bir qisminin sözü də, bəstəsi də elə özününkü olardı.

Və Sinan Səid özü qoşduğu həmin nəğmələri "Tərzibaşı" imzası ilə təqdim edirdi, eşidənlər də maraqlanırdılar ki, axı bu Tərzibaşı kimdir?

Bu həqiqət qulaqların həmin imzaya adət etməsindən xeyli sonralar - günlərin birində Sinanın "Musalladan Şaturluya", "Hər gün axşam" türkülərini öz səsi ilə və artıq öz açıq imzası ilə oxuduğu zaman üzə çıxacaq.

"Musalladan Şaturluya" türküsünün bənzəri Anadoluda da vardı: "İstanbuldan Üsküdara yol gedər". Bəlkə də Sinan öz türküsünü həmin İstanbul nəğməsindən ilhamlanaraq qoşmuşdu. Musalla da, Şaturlu da Kərkükdə məhəllələr idi və Sinan belə yazır, belə oxuyurdu:

Musalladan Şaturluya yol gedər,

Yol gedər, çavuş, yol gedər.

Xanımlara dəstə-dəstə gül gedər,

Gül gedər, baba, gül gedər.

Yandım, çavuş, yandım sənin əlindən,

Əlindən, çavuş, əlindən.

Tutsam sənin fidan boylu belindən,

Belindən, çavuş, belindən.

Musalladan Şaturlunun arası,

Arası, çavuş, arası.

Yaxdı məni gözlərinin qarası,

Qarası, çavuş, qarası.

Yandım, çavuş, yandım sənin əlindən,

Əlindən, çavuş, əlindən.

Tutsam sənin fidan boylu belindən,

Belindən, çavuş, belindən.

Radio işini Sinan çox sevirdi, özünün apardığı hansısa bəlli verilişlər, proqramlar vardısa da, onun fəaliyyəti bunlarla məhdudlaşmırdı və əslində o, radionun canı idi. Radioya həm düşünərəkdən, həm də içəridən gələn bir duyğuyla bu işi milli fəaliyyətin vacib qanadı kimi hiss etdiyindən digər verilişlərə də bu və ya digər dərəcədə aidiyyəti vardı.

Bir zamanlar bizdə - Azərbaycan radiosunda mütəmadi səslənən və böyük dinləyici rəğbəti qazanmış, xalqın teatr zövqünün tərbiyə edilərək yüksəlməsinə də əvəzsiz faydalar vermiş "Radionun tamaşa salonu" biçimində cəhdləri Bağdad radiosunun türkman bölümündə Sinan Səid də etmişdi. "Çünki oldun dəyirmançı, çağır gəlsin dən Koroğlu" düsturu ilə radio quruluşu verilən "Fəttah fal" tamaşasında o, artıq həm də aktyor kimi çıxış etmişdi. Eşidənlərin, şahidlərin yazmasınca, diktorluq, jurnalistlik, müğənnilik səylərinin üstünə gələn aktyorluq təşəbbüsləri də Sinan Səiddə yetərincə uğurlu alınıbmış.

Şərqi olsaydın, dinlərdim səni

Ömür boyunca.

Ceyran olsaydın, ovçu olardım, vurardım səni

Məndən qaçınca.

Şərab olsaydın, içərdim səni doyunca,

Hey doyunca.

Şərqilərdən gözəlsən, ceyranlardan incəsən,

Şərablardan da dadlı.

Sən bir xəyalsan, mənsə bir atlı,

Qaçaram ardınca ömür boyunca.

Hələ musiqi qoşulmamışdan nəğmə kimi səslənən bu misralar da Sinan Səidin şeirlərindəndir.

Yazmağa erkən - hələ lisey dövründən başlamışdı. Ancaq o vaxtlar ərəbcə yazardı və şeirləri ayrı-ayrı qəzet-jurnallarda da dərc edilərdi. Ənənəvi tərzdə, klassik üslubda qələmə aldığı şeirlər bəyənilsə, ədəbi dairələrdə müsbət rəylər doğursa da, daim yenilikçiliyə mail olan Sinan Səid sərbəst şeirə də üz tutur və bu səbkidə yazdıqları tezliklə rəğbət qazanır, obiri şeirlərindən az olmayan pərəstişkarlar tapır.

Bəzən Sinan Səid kimi ən müxtəlif istiqamətlərə can atan, üz tutduqları hər səmtdəki işləri uğurlu da alınanlara yeganə irad bu olur ki, kaş bir xətti tutub gedəydi, onda daha artıq parlar, daha çox faydalar verər, daha böyük işlər görməyə müvəffəq olardı. Bu ehtimalda həqiqət izi olmamış deyil. Ancaq Sinan Səid kimi bulaq insanları idarə edən yalnız soyuq ağıl deyil, həm də (və bəlkə lap daha əvvəl) izahsız fəhm, xalq qarşısında özünü bir çox mühüm işləri hökmən yerinə yetirməyə vəzifəli bilmək duyğusu olur. Bu qəbil insanlar iti hissiyyatları ilə ətrafdakı boşluqları, fayda verə biləcəkləri məqamları dərhal sezir, başqalarının həmin işləri yerinə yetirməsi növbəsini gözləmədən meydana atılır və təklif gözləmədən xalqa xeyir verə biləcəkləri qədər çalışmağa tələsirlər.

Sinan Kərkükün ağsaqqal rəssamı Məhəmməd Übeydidən dərs almışdı. Sinanda həm rəssamlıq, həm də öyrədicilik qabiliyyətlərinin necə qabarıq olduğunu hiss edən ustadı onu yeni kərküklü rəssamlar nəsli yetişdirmədə gərəkli ola biləcəyi səbəbiylə məhz rəsm müəllimliyinə yönəltmişdi. Ancaq bu yeganə istiqamət istedadla, təşəbbüskarlıqla aşıb-daşan Sinan Səidi çətin qane edə idi. Başlayır rəsm sərgilərinin təşkil edilməsi sahəsində addımlar atmağa.

1952-ci ildə, zahirən hələ ümummili mənası olan işləri yerinə yetirməkçün sütül, yetişməmiş olduğu ilk gənclik çağlarına - 18 yaşında ikən kərküklü sənətçiləri ətrafında birləşdirən bir qurum yaradır. Həmin sənət birliyində ondan yaşlı xeyli musiqiçi, ədib, rəssam, elm adamı - bir sözlə, hər təbəqədən ziyalılar vardısa da, cavan Sinan daim öndə görünür, bütün əsas təşəbbüslər ilk olaraq ondan gəlirdi.

1950-ci illərdə onun nə yaşı vardı ki! Sinni 20-nin həndəvərində dolanan cavanların çoxu hələ ata-ana himayəsində olur, ancaq taleyin millət yükünü çəkməyi həvalə etdiyi Sinan kimi seçilmişləri Tarix həmişə yaşından daha böyük edir. 1950-ci illər idi və Kərkükdə hansı qəzeti açırdın, onun məqalələrinə, tərcümələrinə, hekayə və şeirlərinə rast gəlirdin. "Nədim", "Əxbar", "Hatif" qəzetlərində mütəmadi yazılarla çıxışlar etməsi bir yana, Sinan həm də xeyli müddət "Afaq" qəzetinin redaktoru oldu. 1955-56-cı illərdə 21-22 yaşı vardı. Lakin artıq Kərkük ictimaiyyəti onu oturuşmuş jurnalist kimi qəbul etmişdi və Sinan Səid özü müstəqil qəzetçiliyə başlamışdı, "Səda əl-şəbab" - "Gəncliyin əks-sədası" ruznaməsini çıxarırdı.

İndi arxada qalmış zamana bugündən nəzər salarkən Sinanın müstəsnalığı, Kərkükün ictimai-siyasi və mənəvi həyatına məhz milli missiya daşıyıcısı kimi gəlməsi aydın görünür. Ona kimlərsə, hansı dairələrsə səlahiyyətlər verməmiş, plan cızmamışdı ki, bunları etməlisən. Nə edirdisə, hamısı ürəkdən-candan gəlirdi və çiyinlərinə bu qədər yükü götürmüş Səid sadəcə bir rəsm müəllimi idi. Ancaq ona sadə demək olardımı?

Sovet onillərində, uzun 70 il boyunca Azərbaycan Sovet İttifaqı tərkibində respublika, yəni sözdə dövlət içində dövlət olsa da, təbii ki, hər addımı Moskvaya bağlı idi. Lakin hər halda özünün bütün əsas sahələr üzrə nazirlikləri vardı və yerli-dibli müstəqil xarici siyasəti yoxdusa da, bir sıra başqa müttəfiq respublikalardan fərli olaraq bizdə yalan-gerçək hətta Xarici İşlər Nazirliyi də yaratmışdılar. Sovet dövründə Azərbaycanda xarici siyasətin varlığını göstərən ən azı iki təsisat vardı: Bakıda İran və İraq dövlətlərinin konsulluğu mövcud idi. İllər ötəcək, həmin konsulluqlar Azərbaycanın müstəqilliyi dönəmində Bakıdakı ilk səfirliklərə çevriləcəklər. Amma hər halda 1960-70-80-ci illərdə də həmin konsulluqların varlığı Azərbaycanın dövlət çəkisinə sanbal artıran əlamətlər idi. Sovet dönəmində Azərbaycanın İraqla ən azı üzdən birbaşa kimi görünən əlaqələrinin bir nəticəsi də bu oldu ki, Bağdaddan Azərbaycana burada uzun müddət qalaraq yaşayıb-işləmək üçün bir İraq vətəndaşı ezam edildi.

Və nə ondan əvvəl, nə ondan sonra belə uzun müddət İraqdan gələrək burada, elə hamımızdan biri kimi, elə bir Azərbaycan müəssisəsində çalışan ikinci şəxs olmamışdı. Bu körpüyə çevrilməlik də Sinan Səidin bəxtində imiş və onun sərhədlərin qapalı vaxtında Azərbaycanda yaşadığı illər yurdumuzu, millətimizi vətəndən uzaqlarda tanıtmaq baxımından çox səmərəli oldu, özünün də içəridən neçə boy artmasına gətirib çıxardı.

Azərbaycan radiosunun xarici ölkələr üçün verilişlər bölümünün danışdığı dillər vaxt ötdükcə xeyli artıb, 2000-ci illərdə artıq bu dillərtin miqdarı 10-dan çoxdur. Amma sovet dövründə cəmi 3 dil idi: Türkiyə türkcəsi, fars və ərəbcə verilişlər hazırlayan redaksiyalar fəaliyyətdə idi. Elə Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsində də həmin 3 dil tədris edilirdi (indi burada da öyrədilən dillərin miqdarı 10-a çatmaqdadır) və kadr qıtlığı ucbatından orada dərs deyən müəllimlərdən, hərdən tələffüzü məqbul, səsi mikrofona düşən tələbələrdən də mütəmadi bu redaksiyalara cəlb edilənlər olurdu. Farsca bölümündə ciddi sıxıntı yox idi. Əslən İrandan olan, vaxtında təhsilini orada almış və farscanı ana dili səviyyəsində bilən, üstəlik, lap mənşəcə fars olan mütəxəssislər İran redaksiyasının işini xeyli yüngülləşdirirdi. Amma ərəb redaksiyasında vəziyyət nisbətən çətin idi. Xüsusən də İran redaksiyası ilə müqayisədə ərəb dil daşıyıcılarının boş yeri qabarıq hiss edilirdi.

Və 1959-cu ildə aparılmış danışıqların, yazışmaların nəticəsi olaraq İraq dövləti tərəfindən Bakıya rəsmi olaraq Azərbaycan radiosunun ərəb redaksiyasında çalışmaq üçün hər cəhətdən münasib olan bir nəfər göndərilir.

Ona görə hər cəhətdən münasib ki, İraqda doğulub-böyümüş, bütün təhsilini ərəbcə almış, ərəbcəsi ana dili səviyyəsində olan həmin ezam edilən həm də özümüzünkü idi. Əvvələn, Azərbaycan dili onun üçün elə ana dili mərtəbəsində idi və Bakıda işləyəcəyi kollektivdə onun ünsiyyət baxımından heç bir narahatlığı olmayacaqdı. Digər tərəfdən, Bakıya gələnəcən 6-7 ay Bağdad radiosunda çalışması, efir təcrübəsi yığması ona elə gələn kimi asudəcə axına qoşulmağa imkan yaradırdı. Üçüncüsü və ən önəmlisi də bu idi ki, gələn, sadəcə, hazır mətnləri oxuyası diktor deyildi, özünün də artıq bişkinləşmiş qələmi vardı, mətnlər yazmaqdan əlavə, başqalarının hazırladığı yazıları da redaktə edərək üslubca müasir ərəb dili baxımından daha düzgün və kamil səviyyəyə çatdırmaq gücündə idi.

Bu, Sinan Səid idi və onun gəlişi ilə radionun nə qədər qazanacağı qabaqcadan ehtimal edilən idisə, özünün əldə etdiklərinin öncədən fərz ediləndən də qat-qat artıq olmasını yaşanan illər göstərdi.

Sinan gəldi və ab-havası ona hələ Bağdaddan tanış olan radio ailəsinə qısa müddətdəcə isinişdi. Daha artıq - Azərbaycan ziyalı mühitində çoxlu dostlar tapdı və Bakıda yaşadığı 11 ildə o, hər kəsin həmişə buradaymış kimi qəbul etdiyi Azərbaycan ziyalılarından birinə çevrildi.

Ömrünün Bakı parçası, sovet dövründə hələm-hələm hər əcnəbiyə nəsib olmayan uzun müddətdə Azərbaycanda yaşaması Sinan Səidin özü üçün də taleyin misilsiz möcüzə sayılası töhfəsi idi. Bakıda olduğu illər onun ana dilində mükəmməl təhsil almasına yol açır. Radioda işləyə-işləyə 1961-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin Jurnalistika fakültəsinə qəbul edilir. Universitetdəki 5 illik təhsil yalnız onun üçün jurnalistika ilə bağlı peşəkar biliklər almaq üçün faydalı olmur. İraqda da, ayrı bir ölkədə də oxuyub bu ixtisasın sirlərinə dərindən vaqif ola bilərdi. Lakin Bakıda tələbə idi, Azərbaycan dilində təhsil alırdı və bu 5 il onunçün həm də və ilk növbədə mükəmməl ədəbi ana dili məktəbi keçmək deməkdi.

1965-ci ildə universiteti bitirir və az sonra Azərbaycan Elmlər Akademiyası Yaxın və Orta Şərq Xalqları İnstitutunun aspiranturasına da qəbul edilir. Götürdüyü mövzu içərisindən keçdiyi, yaxşı bildiyi və özünün də bilavasitə çalışmış olduğu bir sahəyə həsr edilmişdi: "1954-1966-cı illərdə İraqda türk mətbuatı və ədəbi məsələlər". 1969-cu ildə 350 səhifəlik bu sanballı araşdırmasını uğurla müdafiəyə çıxarır və alimlik diplomu alır. Həmin dissertasiya müdafiəsinin necə keçməsi haqqında opponentlərdən biri olmuş unudulmaz müəllimim professor Abbas Zamanov danışırdı ki, mən də, digər opponent Mirzağa Quluzadə də əsərin məziyyətlərindən çox bəhs etdik, alimlik dərəcəsi almağa tam layiq olduğunu söylədik, amma müzakirələrdə çıxış edən Rəsul Rza bizdən də irəli getdi, söylədi ki, bu dissertasiyanın elə bircə fəsli - "İraq mətbuatında Məhəmməd Füzuli şəxsiyyəti və yaradıcılığı" adlanan hissəsi müəllifə arzusunda olduğu elmi dərəcəni verməyə tam kifayət edir.

Sinan Səidin elmi rəhbəri isə xeyirxah, İraq elmi-ədəbi mühiti ilə sıx bağlı olan unudulmaz akademik Həmid Araslı idi. Həmin dissertasiya müdafiəsindən 10 ildən də artıq vaxt keçərkən bir dəfə Həmid müəllimin masasının üstündə 1930-cu illərdə İstanbulda mühacir həyatı yaşayan Fuad Əmircanın nəşr etdirdiyi "Kafdağı. Kafkasiya haqqında yazılar dərgisi"ni gördüm, söhbət Azərbaycandan xaricdəki türkdilli mətbuatdan düşdü, söz hərlənib-fırlanıb gəlib çıxdı Sinan Səidin həmin dissertasiyasının üstünə. Həmid müəllim qayıtdı ki, o zaman, dissertasiya müdafiəsi əsnasında Sinanın araşdırmasını ayrıca kitab kimi nəşr etmək təklifləri səsləndi, həqiqətən çox tutarlı bir əsər idi, amma təəssüf, bu niyyət təşəbbüsdən o yana keçmədi.

Sinan Səidin həmin dissertasiyanı yazıb müdafiə etməsindən artıq 50 ilə yaxın bir vaxt keçərkən günlərin birində kərküklü dostumuz doktor Şəmsəddin Kuzəçi də Azərbaycan radiosu üçün Sinan Səidlə bağlı hazırladığım verilişdə təəssüflə söylədi ki, illərdir həmin əsəri nəşr etdirmək ürəyindən keçir, ancaq nə qədər axtarsa da, əlyazmanı tapa bilməyib - ailəsindən soruşub, onlarda qalmayıb, Bakıda, Elmlər Akademiyasının kitabxanasında, Şərqşünaslıq İnstitutunun arxivində maraqlanıb, müsbət cavab ala bilməyib.

Bilirdim ki, sovetlər dönəmində müdafiə edilən, təsdiqini alan dissertasiyaların bir nüsxəsi mütləq Sovet İttifaqının baş nəşrlər xəzinəsinə - Lenin adına SSRİ Dövlət Kitabxanasına (1992-ci ildən Rusiya Dövlət Kitabxanası) yollanılırdı. Alimlik dərəcəsi diplomlarının verilməsi Moskvada cəmləşdiyindən dissertasiyalar Ali Attestasiya Komissiyasına rus dilinə çevrilərək göndərilirdi və müəyyən müddətdən sonra onlar da dissertasiyaları Lenin kitabxanasına yönəldirdilər. Ancaq avtoreferatı rusca idisə də, Sinan Səid dissertasiyanı Azərbaycan dilində yazmışdı və yəqin, xarici vətəndaş olması nəzərə alınaraq o vaxt ondan əsəri rus dilinə tərcümə etdirməsi tələb olunmamışdı. Ona görə də sanki dissertasiyanın bütöv şəkildə Moskvaya göndərilməsinə də zərurət qalmırdı. Odur ki, Sinan Səidin əsərini bizdə, son ümid yeri olaraq, Mirzə Fətəli Axundzadə adına Milli Kitabxanada axtarmaq cəhdi olmuş və əl boşa çıxmışdısa da, dissertasiyanı Moskvada soraqlamaq heç ağla gəlməmişdi. Qərara aldım ki, artıq ortada olmadığına tam əminlik yaranmış əsəri istənilən halda Moskvada arayım. Keçmiş sovet AAK-ının varisi olan Rusiya Federasiyası Ali Attestasiya Komissiyasına müraciətim, oradakı əski qeydiyyat kitablarının vərəqlənməsindən sonra bəlli oldu ki, Sinan Səidin Azərbaycan dilində olan dissertasiyası ora göndərilibmiş, 1970-ci illərin əvvəllərindəsə oradan da Mərkəzi Kitabxanaya təhvil verilib. Yeri aşkarlanandan sonra Rusiya Dövlət Kitabxanasında dissertasiyanın mətnini tapmaq elə bir çətinlik törətmədi. Yaranan növbəti maneə bu idi ki, dissertasiyanın bütövlükdə surətinin çıxarılmasına icazə yoxdu - yalnız 20-30 səhifəlik parçanı ala bilərdin. Bu yerdə də Moskvada yaşayan dostumuz, professor Abuzər Bağırov dadımıza yetdi. Müxtəlif günlərdə, fərqli şəxslər tərəfindən edilən müraciətlərlə hissə-hissə dissertasiyanın tam halda surətini çıxarıb mənə çatdırdı, mən də kiril əlifbasında olan mətni kompüterdə təzədən yazaraq ön söz və qeydlərlə nəşrə hazırladım, güman ki, uzaq olmayan gələcəkdə, nəhayət, bu qiymətli, yazıldığı vaxtdan altı onilə yaxın vaxt sovuşsa da köhnəlməmiş əsər oxucusu ilə görüşəcək, bu da Sinan Səidin ən irihəcmli araşdırması ilə ədəbi-elmi dövriyyəyə yeni qayıdışına dönəcək. Şəmsəddin Kuzəçi də bizim nəşri səbirsizliklə gözləyir ki, ardınca həmin kitabı həm Türkiyədə, həm də İraqda yayınlasın.

Əsərinin ilk cümlələrindəncə Sinan Səid oçağacan öyrənilməmiş, mənbələri pərakəndə bir sahəyə baş vurduğunun çətinliyini dərk edərək, amma məhz bu istiqamətin lazımınca araşdırılmasının xalqın özünüdərkindən ötrü nə qədər əhəmiyyətli olmasını da anlayaraq belə başlayırdı: "İraqda dərin tarixi kökləri olan türkdilli ədəbiyyat və bu ədəbiyyatla üzvi bir surətdə bağlı olan, onu əks etdirən son dövrdəki mətbuat elmi bir surətdə öyrənilməmişdir. İraqda yaranmış və yaşamaqda olan türk ədəbiyyatı haqqında lap az əsər yazılmış, bu əsərlərin bir qismi hələ də əlyazmaları halında qalmaqdadır.

Kərküklü şair Hicri Dədənin 1930-cu illərdə yazdığı "Riyazu-ş-şüəra" adlı təzkirə kitabında 150-yə qədər Kərkük, Ərbil və Kifri şairlərinin qısa tərcümeyi-halı əksini tapmışdır və müəllif digər əlyazmaları ilə birlikdə bu əsərlərinin də oğlunun böyüyüb boya-başa çatdıqdan sonra sərəncamına verilməsini bir qədər əvvəl vəsiyyət etmişdir".

Sinan Səid diqqətləri bu incə nöqtəyə bica yerə cəlb etmirdi. Əli qələmli ata anadilli bədii sözün bu xalq üçün mənasını bütün varlığı ilə duyduğundan dünyadan köçəcəyi təqdirdə balasına mal-dövlətdən daha üstün sərvəti - ata-babaların mənəvi yatırını tanıyaraq ona sahib olmağı öyrədəcək təzkirəsini miras qoyurdu.

Ümummilli dəyəri olan, keçmişin irsi barədə dolğun və dürüst təsəvvür yaratmaq məqsədi daşıyan əsərini yazarkən Sinan Səid əlyazmaları araşdırmışdı, həyatda olan ağsaqqallı-ahıllı-cavanlı ədiblərlə görüşmüşdü, "Afaq", "Kərkük", "Bəşir", "İraq" qəzetlərini, "Qardaşlıq", "Yeni İraq", "Əl-Turas əl-Şəbi" jurnallarını, bütövlükdə İraqda mətbuatın yaranmasından - 1869-cu ildən bəriki bütün türkdilli qəzet və jurnalları diqqətlə izləmiş, bununla ürəyi soyumamış, digər ərəb ölkələrində, Avropada dərc olunmuş araşdırmaları da öz tədqiqat mövzusu baxımından incələmişdi. Yəni vicdanla, sevgi və vətəndaş qeyrəti ilə yazılmış bu əsəri oxuduqca o qənaətə gəlirsən ki, Sinan Səid seçdiyi dövrlə bağlı bütün sualları gərəyincə aydınladıb, gələcəkdə kimsə bir də bu mövzuya müraciət edərsə, onun etmədiklərini, edə biləcəyi nələrisə tapmayacaq, elə Sinan Səid təmkini və səliqəsi ilə sonrakı illərdəki gedişatı araşdırmalı olacaq.

...Beləliklə, 1969-cu il iyunun 10-da Sinan Səid Bakıda dissertasiyasını müdafiə edir və az sonra vətəninə elmlər doktoru kimi qayıdır. İş ondadır ki, həmin dövrdə Azərbaycanda da SSRİ-nin hər yerində olduğu kimi, birinci dissertasiyanı müdafiə edib elmlər namizədi, ikinci dissertasiyanın müdafiəsindən sonra isə elmlər doktoru olurdun. Əcnəbilərə isə elə bizim "namizədlik" adlandırdığımız birinci mərhələ dissertasiyanın müdafiəsi yetərli idi ki, onlara elmlər doktoru diplomu verilsin.

Sinan Səid həmişə onunla yanaşı olacaq fasiləsiz işləyən Azərbaycan dili müəllimini və böyük ölçüdə ömür səadətini də Bakıda tapır.

1960-cı illərin əvvəllərində Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsində təhsil alan Raidə Bağır qızı Azərbaycan radiosu ilə də əməkdaşlıq edirmiş. Xarici verilişlər bölümündə İran redaksiyası xəttilə ona tapşırılan tərcümələri yerinə yetirir, diktor kimi mətnlər oxuyurmuş. Xarici verilişlər bölümünün daimi işçiləri və bu redaksiyalarda əməkdaşlıq edən kənar müəlliflərin sayı çox deyildi, zaman ötüşü ilə dillər xeyli artıbsa da, əməkdaşlar və kənardan dəvət edilənlər sayca elə indi də barmaqla sayılacaq qədər azdır.

Hər gün eyni dəhlizlərdən keçən, məhdud sayda olan səsyazma studiyalarının qarşısında mütəmadi olaraq növbəyə duran Sinanla Raidanın günlərin birində tanış olmaları, yollarının kəsişməsi labüd idi.

Necə tanış olmalarının, sevgi hekayələrinin nə sayaq başlamasının tarixçəsini övladlarına da söyləyiblərmiş.

Səs yazısı otağının qarşısında dayanaraq hər biri intizarla içəriyə nə vaxt keçəcəyini gözləyirmiş. O gözləmə dəqiqələrinin tək faydası bu idi ki, az sonra mikrofon qarşısına keçərək oxuyacağın mətni təkrarlamağa, hazırlaşmağa əlavə fürsət qazanırdın. Sinanla Raida dəhlizdə durublarmış, başqa müxbir və diktorlar kimi hərəsinin fikri öz yazısında. Birinin əlində farsca mətn, digərində ərəbcə çap edilmiş səhifələr. Necə olursa, qəfilcə bunun gözü onun gözünə deyil, onun gözü bunun, bunun da nəzəri obirisinin mətninə sataşır. Bu, ərəbcəni, o, farscanı bilmir. Mətndən aralanıb başlarını qaldırırlar, baxışları qarşılaşır, bu onu fars, o bunu ərəb hesab etdiyindən ortaq yolu seçir, bir-biri ilə ingiliscə danışmağa başlayırlar. Bu arada dəhlizdən keçən radio əməkdaşlarından biri Raida ilə salamlaşır, "Necəsən?" soruşub keçir, ardınca biri də gəlir, o da azərbaycanca Sinanla salamlaşır, hal-əhval tutur. Sinan ona təmiz azərbaycanca cavab verəndə Raida təəccüblənir, yenə ingiliscə soruşur ki, deyəsən, azərbaycancanı da öyrənmisiniz? Sinan gülümsünür və azərbaycanca cavab verir: "Necə yanı azərbaycancanı öyrənmişəm, azərbaycanca öz ana dilimdi də".

Gülüşürlər və bu minvalla tanış olurlar, tezliklə də qovuşurlar, Azərbaycan radio-televiziya məkanında o illərdə yaranmış xoşbəxt cütlüklərdən birinin təməli həmin dəhlizdəcə qoyulur. Bu sevgidən iki gözəl bala dünyaya gəlir. Bir oğlan, bir qız: Ümid və Əməl. İkisi də Bakıda doğulur. Ümid 1964-cü ildə, qızları Əməlsə 1966-da.

Və Bakıya tək gəlmiş Sinan Səid 1970-ci ildə Bağdada artıq dörd nəfərlik ailəsi ilə qayıdır.

Qayıdan kimi də onu böyük məmnuniyyətlə Bağdad Universiteti Ədəbiyyat fakültəsinin jurnalistika bölümünə işə götürürlər. Sırf jurnalistika, mətbuat mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək alimlik dərəcəsi almış, zəngin beynəlxalq efir təcrübəsi olan müəllim kimi o, Bağdad Universitetində tək idi. Çox keçmir Sinan Səidi həmin jurnalistika bölümünə rəhbər təyin edirlər. Ancaq 1980-ci ildə artıq arxada qalan 10 ildə xeyli genişlənmiş jurnalistika bölümü onun səyləri ilə müstəqil jurnalistika fakültəsinə çevrilir və təzə fakültənin ilk dekanı da Əbdülqadir Sinan Səid olur.

Sinan Səid çoxdan həyatda yoxdur. Onun ömür yolu 1991-ci ildə bitib. Amma jurnalistika fakültəsində yetişdirdiyi onlarca televiziya, radio mütəxəssisi, reportyorlar, bir-birindən qabil jurnalistlər artıq yalnız İraqda deyil, ölkə xaricində də çalışmaqdadırlar. Onların hər biri özü ilə bir parça Sinan işığı yaşadır. Amma Bağdad Universitetində Sinanın xatirəsini hər gün yaşadan başqa bir iz də var. O auditoriya ki orada 1970-1980-ci illərdə Sinan Səid mühazirələr oxuyardı, çıxışlar edərdi, müzakirələr aparardı, haçandır ki, onun adı ilə birləşərək "Sinan Səid salonu" adlanır. Bu da yetirmələrinin, keçmiş həmkarlarının işlədiyi universitetin Sinan Səidin xatirəsinə sayğılarının və məhəbbətinin Bağdad Darülfünununun divarları arasında hər gün göz önündə olan bariz ifadəsidir.

...Bütün ömrü boyu körpü adam olmuş, ədəbiyyatlar, mədəniyyətlər, xalqlar, nəsillər arasında bağlayıcılıq, ötürücülük vərdişlərini həyat amalına çevirmiş Sinan Səidin bu yoldakı ən diqqətəlayiq fəaliyyətlərinin bir qanadı da tərcüməçiliklə bağlı idi.

1968-ci ildə Azərbaycanda il boyu möhtəşəm ədəbi bayram yaşanırdı - Molla Pənah Vaqifin anadan olmasının 250 illiyi münasibətilə sıra-sıra kitablar nəşr edilir, rəsm əsərləri yaranır, Vaqif sözlü nəğmələr bəstələnirdi və bu möhtəşəm bayrama Sinan Səid də öz qiymətli töhfəsini verir - Vaqifin 29 şeirini ərəbcəyə çevirir, beləcə, böyük şair ilk dəfə ərəbcə danışır.

Ayrıca kitabça kimi buraxılan bu nəşrə Sinan Səid kiçicik ön söz də yazmışdı və həmin 4-5 cümlədən bircəsi mütərcimin, şeirlərini çevirdiyi Vaqiflə ruh qohumluğunun bir cizgisinə işıq salır. Yazırdı ki, "Vaqifin bu sözlərinin hər biri bir usta, istedadlı rəssamın fırçası ilə çəkildiyi hissini oyadır".

Axı Sinan Səid özü də belə idi. Mətn oxuyanda səsində, nəğmə ifa edəndə avazında, şeir yazanda misralarında ilk peşəsinin, ilk məhəbbətinin - rəssamlığın dalğası həmişə duyulurdu.

Sinan Bakıdan Bağdada qayıdandan sonra universitetdə dərsini deməklə yanaşı, həm də 1970-ci ilin iyunundan etibarən ana dilində çıxmağa başlayan "Yurd" qəzetinin baş redaktoru idi və burada dərc edilən silsilə məqalələrin hər biri maraqla qarşılanırdı.

Elə həmin dövrdə də iş-gücdən usanmayan Sinan Səidin düz 10 il boyunca Bağdad radiosunda ana dilində hazırladığı "Yeddi gündə bir" həftəlik proqramı hər kəsin səbirsizliklə gözlədiyi verilişi idi. Amma ana dilinə, doğma xalqına göstərdiyi fədakar xidmətlərlə yanaşı, vətəndaşı olduğu İraqın da ədəbi-mədəni həyatında doktor Sinan Səid öndə idi, ərəbcə yazdığı şeirlər və məqalələr, ərəbcəyə etdiyi tərcümələr onu ölkə boyu da, sərhədlərdən kənarda da şöhrətləndirməkdə, ədəbi çəkisi və nüfuzunu artırmaqda davam edirdi. Səbəbsiz deyil ki, o, 1972-ci ildə İraq Yazarlar və Ədəbiyyatçılar Birliyinin baş katibi seçilmişdi.

Kimimiz yemək üçün yaşayacaq,

Kimimiz yaşamaq üçün yeyəcək,

Kimimiz ağlayacaq, kimimiz güləcək.

Kimimiz yüksələrək alçaqlayacaq,

Və bir parça çörək üçün baş əyəcək.

Kimimiz alçalaraq yüksələcək,

Və baş əymək üçün öləcək.

Qazılacaq bir az erkəndən qəbri,

Ölüm Allahın əmri, ayrılıq olmasaydı.

Bir də bu dərd - çörək, ey fələk!

Bu, Sinan Səidin ölüm və həyat haqqında şeirə çevrilmiş dşüncələridir. Özü - həyata qurub-yaratmaq, faydalı olmaq üçün gələnlərdən idi.

Çox da uzun olmayan, son 18 ayını da xəstə, üzgün halda yataqda keçirdiyi 57 illik bir ömür sürdü, qəbri də "erkəndən qazıldı". Amma bu insanlarla, hadisələrlə, çalışmaqlarla ləbələb ömrü elə yaşadı ki, yurd onu daim bağrının başında saxlayacaq. Elə yaşadı, elə çalışdı ki, yeddi gündə bir, ayda bir, ildə bir deyil, hər gün və həmişə minnətdarlıqla anılmaq haqqını, da sağlığında olduğundan daha yüksək və layiqli qiymətini də ölümündən sonra qazandı.

Bizlərə duyğulu ürəyinin soyumaz hərarətini qovuşdurduğu elə nəğmələr yadigar qoydu ki, onlar yüzillər sonra səslənəndə də Sinan Səidə yeni həyat verəcək, onu canlı edəcək, hər yeni nəsillə müasirə çevirəcək.

Sinanla vida günlərində - 1991-ci ilin qüssəli yayında şair Sami Yusif Tütünçü belə kədərlənirdi:

Yenə coşdu bulaq kimi gözlərim,

Titrər dodaq, fəqan eylər sözlərim.

Nolur dönsə keçmiş bir an geriyə,

Saat donsun, çönsün zaman geriyə.

Sanma bir gün unudularsan, Sinan,

Bir rəmz olub qalar sən kimi insan.

Əlbəttə ki, Sinan Səid heç vaxt unudulmayacaq. Əlbəttə ki, Sinan Səid bir rəmz, simgə olaraq müdam qalacaq. Əlbəttə ki, Sinan Səidin könüllərdəki və yaddaşlardakı ömrü səsi, sözü qədər davam edəcək.

Mehmet Ömər Qazançı "Mən Sinan Səidəm" adlı vida şeirində böyük Kərkük aydınının surətini belə cızırdı:

Mən Sinan Səidəm.

Dumanlar içində sürdüm atımı,

Aydınlıqlar uğrunda çürütdüm ömrümü,

xərclədim həyatımı.

Yeniliklərdən zəfərlər qazanmağa çalışdım,

qaranlıqlardan rəng,

qışqırıqlardan şərqi.

Əlimdən qaçmaq istədi bəxtim,

arxadan yaxaladım.

Mən Sinan Səidəm.

Kərkük, Bağdad, Bakı yollarında

xəyallarımla qarşılaşdım,

arzularıma yaxınlaşdım.

Mən Sinan Səidəm.

Demədim ki, gücümü ulduzlardan aldım.

Demədim ki, xariqə insandım,

ömrümdən də uca qalxdım.

Mən Sinan Səidəm.

Bir çevrə cızdım özümə,

eşqdən, sevgidən.

İçimdə işıltımı bəslədim,

ondan yarımaq istədim.

Mən özcə taleyimlə,

təvazölü könlümlə

bir Sinan Səid idim.

O misralardakı kimi sözləri təvazökar Sinan Səid heç vaxt dilə, qələmə gətirmədi, gətirməzdi də. Amma qələm qardaşının onun haqqında bu yazdıqlarının hər biri danılmaz gerçəklərdir. Ömrü bir işıq dairəsi içərisindəymiş kimi keçən, o çevrədən nurlu sabahlara həmişə axmaqda davam edəcək aydın Sinan Səidin, aydınlıq yayan Sinan Səidin daim aydınlıq içində, millətinin bağrının başında qalacağı taleyin hökmüdür. Az-az olur ki, zəmanə və səbirli Tarix parlaqlara verməli olduğu rahatlığı da, ad-sanı da, təminatı da onlar həyatdaykən nəsib edir.

Ancaq bəlkə Tarixin dili olsaydı, bu iradla heç razılaşmazdı, söylərdi ki, niyə naşükürlük edirsiniz, axı əvəzində onları sevərək hər birinə digərlərində olmayan qədər işıq, hər kəsin müyəssər olmayacağı qədər eşq, özlərindən sonra yaşayacaq və onları yaşadacaq gözəlliklər doğurmaq imkanını səxavətlə bağışlamışdım!

Rafael HÜSEYNOV

Akademik

525-ci qəzet .-2024.- 5 oktyabr (№182).- S.18-19;24.