Sahib Paşazadə: "Bizim mənfi emosiyalarımızı insanlara ötürmək ixtiyarımız yoxdur"

Poeziya vurğunu olmasam da, klassiklərə və ruh oxşayan şeirlərə laqeyd də qala bilmirəm. Bəzən sosial şəbəkələrdə gözləmədiyin halda qarşına qəfil elə bir yazı, ya xəbər çıxır ki, düşünmədən onu bir mövzuya çevirmək istəyirsən. Yaxınlarda Mikayıl Müşfiqin "Oxu tar" şeirilə rastlaşdım. İlk misralarını əzbər bilsəm də, uzun illərdən sonra şeiri bir daha əvvəldən sona qədər oxudum və düşündüm ki, görəsən, şair niyə tara şeir həsr edib? Sualın cavabını bu alət haqqında kiçik bir araşdırmada tapmaq istəsəm də, o qədər uğurlu alınmadı. Və beləcə, fikirlərim elə natamam qaldı və hardasa unuduldu da. Amma ötəri bir təsadüf bu dəfə öz sözünü dedi. Dənizkənarı bulvarla Beynəlxalq Muğam Mərkəzinin yanından ötəndə binanın məhz tar formasını xatırladan görünüşü yadıma unutduğum sualı saldı. Və özlüyümdə bu təsadüfü mövzuya çevirmək qərarına gəldim. Görünən isə o idi ki, məni maraqlandıran sualın cavabı yalnız peşəkarda ola bilər. Peşəkarı tapsam da, onunla görüşmək heç də asan olmadı. Onunla görüşənə qədər xeyli müsahibələr yola saldıq, lakin istəyimizdən də vaz keçmədik. İstəkləri isə gerçəkləşdirən zamandır. Zaman da elə özünün bildiyi vaxtda gəlib çatdı. Mən də sual yükümü tutub həmsöhbətimlə görüşmək üçün Beynəlxalq Muğam Mərkəzinə yollandım. Payızın ilk şənbə qonağı Əməkdar artist, dosent, Beynəlxalq Müsabiqələr laureatı, tarzən, Beynəlxalq Muğam Mərkəzinin direktoru Sahib Paşazadədir.

- Bir yandan boşalıb bir yandan dolan dünyanın sakinləri hələ də narahatdırlar...

- Musiqiçilərin işi hisslər, duyğular, emosiyalara bağlıdır, ona görə də çalışırıq ki, yaxşı olaq. Böyük sənətkarımız Əlibaba Məmmədovdan eşitmişəm bu söhbəti. Rəşid Behbudov deyərmiş ki, həyatımda pis bir hadisə də baş vermiş olarsa, onu tamaşaçı bilməməlidir. Bu baxımdan bir incəsənət adamı kimi bizim ixtiyarımız yoxdur ki, mənfi emosiyalarımızı insanlara ötürək. Təbii ki, bir insan kimi dünya və ətrafımızda baş verənlərə biganə deyiləm. İnsanın insan əli ilə faciə yaşamasını istəmirəm. Bir məsələni ki, razılığa gələrək həll etmək mümkündür, niyə görə qan axmalıdır? Şüuru olan kəs bunu istəməz. Belə halları görəndə özümü musiqiyə kökləyirəm, çünki orada hüzur var, rahatlıq var. Və nə yaxşı ki var.

- Anladığım qədər seçdiyiniz yol ailə sənətinin davamıdır...

- Bəli, zamanında atam Ağaverdi Paşayev tarzən olub sonra isə dirijorluğa tərəf istiqamət götürüb. Bu gün xalq çalğı orkestrlərinin dirijorları içərisində kifayət qədər sayılıb-seçilən bir sənət adamıdır. Lakin onun içində yarımçıq bir tar ifaçısı qaldığından onu mənə ötürməklə bir növ o tamlığı yarada bildi. Bu missiya ailədəki dörd uşaqdan mənim payıma düşdü. Bunu Tanrının bir alın yazısı hesab edirəm və çalışıram ki, şərəflə, ləyaqətlə işimin öhdəsindən gəlim.

- Amma Bülbül adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbinə piano sinfi üzrə daxil olmusunuz, tar ixtisası üzrə isə oranı bitirmisiniz...

- Bu, atamın mənim üçün cızdığı bir yol idi. Həmişə mənə deyərdi ki, xalq çalğı alətləri ifaçıları not və ixtisas bilgisi, nəzəri dərslərdən bir qədər axsayırlar. Çünki Allah onlara o qədər istedad verib ki, tar və kamança ifaçısı da, xanəndə də bütün gücünü o səmtə yönəldir. Çox tanınmış, məşhur ifaçılarımız var ki, not bilgiləri zəifdir və özləri də bunu etiraf edərək peşmançılıq çəkdiklərini söyləyirlər. Bu mətbəxin incəliklərini atam yaxşı bildiyi üçün məni əvvəl piano sinfinə qoydu ki, bu bilgiləri əldə edə bilim. Özünü tərif kimi çıxmasın, bu gün mən istər pianoçu, istər bəstəkar, istər nəzəriyyəçi olsun, onlarla rahat öz dillərində danışa bilirəm. Gözümü açandan atamı evdə məşq edən görmüşəm. Evimizdə sənət və sənətkarlar haqqında müxtəlif kitablar var idi. Mən həmin kitabları mütaliə edə-edə böyümüşəm. Böyük mütaliə həvəskarıyam və oxuduğum kitablar bədii ədəbiyyatdan tutmuş, müxtəlif sahələri əhatə edir. Bura opera, balet, rəssamlıq, memarlıq haqqında kitablar da daxildir. Ona görə də peşə sahəsindən asılı olmayaraq, insanlarla ünsiyyət qurmaq mənə o qədər də çətin deyil. Bir ifaçı kimi muğamlarımızı, onun tarixini, Azərbaycan musiqisini az-çox bilirəm. Bütün bu bilgilər birləşəndə sən istər-istəməz bir peşəkara çevrilirsən. Ona görə də hər zaman tələbələrimə deyirəm ki, ilk növbədə tarı öyrənməlisiniz, çünki siz tarzənsiniz. Bundan əlavə, dünya klassik musiqisini də dinləyin, opera tamaşalarına gedin. Bəsit də olsa musiqi sahəsinə aid hər şeylə maraqlanmaq və ondan nəsə öyrənmək inkişafınız üçün təkandır.

- Tar və ilk ifa...

- Xalq mahnısı "Süsən-sünbül" mənim ilk ifamdır. İlk müəllimim də atam olub, lakin evdə. Artıq ixtisas məktəbinə gələndə bir müddət Cabir Quliyevdən dərs aldım. Daha sonra tar üzrə mükəmməl müəllim olan Akif Novruzov, muğamdan isə mərhum Sərvər İbrahimov mənim ustadlarım olub. Atam bilərəkdən bunu etdi ki, ata-bala arasında müəllim-şagird münasibəti istənilən səviyyədə alınmır. 12 yaşında əlimə aldığım tar dörd ildən sonra respublikada keçirilən "Yaşıl yarpaq" müsabiqəsində məni birinci yerin qalibi etdi. Və beləcə, müsabiqələr, festivallar bir-birini əvəzləməyə başladı, ta ki bu günə qədər.

-Tardan danışıb muğamı kənarda qoymaq mümkün deyil...

- Nə yaxşı ki, zamanında Üzeyir bəy kimi dahilər Azərbaycan muğamını təsnifata bölüblər, əlimizdə "Azərbaycan xalq bəstələrinin əsasları" kitabı var və bu gün biz milli muğamı dünyada tamam fərqli, sırf bizə məxsus sənət kimi təbliğ edə bilirik. Təsadüfi deyil ki, Birinci vitse-prezident Mehriban xanım Əliyevanın səyi nəticəsində Azərbaycan muğamı YUNESKO-nun qeyri-maddi və mənəvi dəyərlər siyahısına daxil edilib. Bütün bunlar bizim muğamın dərin köklərə söykəndiyinin, yalnız bizə məxsusluğunun sübutudur.

- Bəxtiyar Vahabzadənin belə bir misrası var: "Daş ürəklərdə yanıb daşları sındırdı muğam"...

- Muğam haqqında bəşəriyyətin şah əsəri elə-belədən deyilməyib. Hər bir bəşər övladı kimliyindən asılı olmayaraq öz kamillik dərəcəsinə görə hisslərini muğamın içində tapa bilir. Muğamın içində sevgi də var, qəm də. Dərin fəlsəfi düşüncə də var, lirika da. O ümmanda Allaha sevgi, irfan da var, Vətənə məhəbbət də. İnsanın yaşadığı bütün hisslərin bir təcəssümüdür muğam. Onun dərinliyinə vardıqca, həqiqətən muğamın ilahi musiqi olduğuna əmin olursan. Hər muğamda onun özünəməxsusluğunu hiss etdikcə anlayırsan ki, bu, insan düşüncəsinin fövqündə dayanan bir möcüzədir.

- Bir peşəkar tar ifaçısının ruhuna daha yaxın olan muğam...

- Hər muğamın içində özümü tapa bilirəm. Çahargahda içimdəki təlatümü, Segahda sevgimi görürəm. Bayatı-Şirazda bir obraz yaradaraq onu təsəvvür edirəm, Rastda tamam fərqli bir dünyaya düşürəm. İndiyə qədər hansı ruhuma daha yaxındır deyə, bir düşüncəm olmayıb. Mən yaxşı ifanı, yaxşı yazını, yaxşı filmi, tamaşanı, yaxşı kitabı sevirəm. Muğamı isə daima nəyisə kəşf etmək kimi bir dünyam qədər sevirəm və içindən seçim etmək mümkün deyil. Dünyanın yarısından çox hissəsində olmuşam və heç zaman hansı ölkə daha gözəldir düşüncəsi olmayıb məndə. Hərəsi öz gözəlliyi və özəlliyilə yadımda qalıb. Lakin nə muğam, nə Vətənim, nə milli-mənəvi dəyərlərim heç bir ölçüyə sığa bilməz. Mən onlara hədsiz bağlı və mühafizəkar biriyəm. Yeniliyə, müasirliyə çox açıq olsam da, dəyərlərimi heç nə geridə qoya bilməz.

- Çox ölkələrdə olmusunuz. Təbii ki, müsabiqə və festivallarda iştirak, solo konsertlərlə çıxışlar dünya tamaşaçılarının qarşısında olub. Tar, muğam və əcnəbi tamaşaçı...

- Maraqlı sual oldu. Məlum bir deyim var, musiqinin dili yoxdur. Görkəmli ustadımız Alim Qasımov hər dəfə xarici səfərlərdən qayıdanda mən onun müsahibələrini, çıxışlarını diqqətlə izləyirəm. Ustad sənətkar Almaniyada konsert verir, onu dinləməyə Fransadan gələn olur. Fransadakı konsertinə İsveçrədən həvəslə, maraqla gəlirlər və həmin bu əcnəbi dediyiniz tamaşaçı onu dinləyəndə göz yaşlarını saxlaya bilmir. Bu nə deməkdir? Təbii ki, ilk növbədə bu, Alim Qasımovun fitri istedadır, lakin nəticə etibarilə sənətkarın ifa etdiyi muğamdır. Uzaqdan üzü bəri gələn bizim ustadlarımızın hamısı muğama xidmət ediblər və edirlər. Və ayrı-ayrılıqda bu dühalar Allahın onlara bəxş etdiyi fitri istedadı muğama qatanda o zaman ortaya fövqəlbəşər bir ifa çıxır ki, bu da dilindən, dinindən, mənsubiyyətindən asılı olmayaq insanın daxilini təlatümə gətirir və həmin tamaşaçı səni ayaqüstə göz yaşları içində qarşılayır. Bax, muğamın bu sehri, gücü və cazibəsi onun bir daha ilahi musiqi olmasına işarədir. Eşitdiyim bu söhbətlərin sonralar şahidi də oldum. Qeyri-təvazökarlıq kimi səslənməsin, ötən il Almaniyada konsertimiz oldu. Tamaşaçı on dəqiqəyə yaxın bizi ayaqüstə alqışladı. Biz təkrar səhnəyə qayıdıb yenə ifa etdik, amma alqışlar yenə də davam etdi. Həmin bu tamaşaçı tar və nağaranı dinləmişdi. Yəni dili olmayan musiqini bir peşəkar mükəmməl şəkildə təqdim edirsə, onu dünyanın ən ucqar nöqtəsində belə, tamaşaçı hiss edib yaşayacaq və duyğulanacaq, çünki onun dinlədiyi Azərbaycan muğamıdır.

- Qayıdaq sevə-sevə köksünüzə basdığınız tardan və onun simlərindən danışaq...

- On bir simi var tarın və hərəsinin də öz sirri... Əvvəllər tar altı simli olub, lakin XIX əsrin ortalarında Sadıqcan ona daha beş sim əlavə etməklə sayı on birə çatdırıb. Ağ sim işıqlı, cəngavər, şaqraq səslənməyə malikdir. Sarı sim ən ülvi, lirik, duyğulu olaraq tarın ən incə yeridir. Hətta belə bir deyim var el arasında: "Sən lap sarı simə toxundun". Kök sim isə deyərdim ki, insanın ahıl yaşda olan duyğularını, düşüncələrini bildirir. Zəng simlər isə bir rezonans rolunu oynayır, sanki bir bülbül cəh-cəhi səslənir. Müəllimim Məmmədağa Kərimov müəyyən bir əsəri açmaq üçün obrazlardan istifadə etməyi məsləhət görərdi və bu tövsiyələrlə yetişdiyimdən həmin üsulu sənətimdə həmişə tətbiq edirəm. Simlərə baxanda o səslərə öz qatqımı da əlavə edərək obrazları yarada bilirəm və bu gün artıq bunu öz tələbələrimə tövsiyə edirəm.

- Mikayıl Müşfiq məhz tara şeir həsr edib...

- Tar bütün musiqi alətlərinin şahıdır və əbəs yerə deyilməyib bu fikir. Alətlərimizin hər biri gözəldir. Lakin hər bir dövlətin, ailənin başçısı olduğu kimi, alətlərin də içində bir aparıcısı olur. Bu da tarın bəxtinə yazılıb. Amma bu, elə-belədən yazılmayıb. Bakı muğam məktəbinin görkəmli simalarından olan Mirzə Fərəc Rzayev deyirdi ki, muğamın xarakterini, ştrixlərini, xırdalığını, zənginliyini yalnız tar vasitəsilə çatdırmaq mümkündür. Muğamın orijinallığı yalnız tardadır. Korifey tarzənlərin ifasını dinləyəndə sanki tamam başqa bir dünyaya düşür insan. Oradakı ştrixlər, mizrab üslubu, onu işlətmək bacarığına heyran qalmamaq olmur. Təəssüf ki, bu gün gənclər belə ştrixlərə fikir vermirlər. 40-dan artıq mizrab ştrixindən beş-altısından istifadə olunur. Gənclərimiz bunun sayını artırsalar, daha zəngin ifa əldə edə bilərlər. Müşfiqin tara şeir həsr etməsinin bir səbəbi də bir zamanlar tarın keçdiyi acınacaqlı yol və ona biganə yanaşma da ola bilər. Eşitdiyimə görə, 20-30-cu illərə qədər hər bir azərbaycanlının, ziyalının evində tar olub, böyük sevgilə onu divardan asıb qoruyublar. Tar bizim ana laylamızdır, bizim ruhumuzdur. Bunu bir tarzən olduğum üçün demirəm. Tar Azərbaycan musiqi alətlərinin simvoludur.

- Sahib Paşazadə həm də müəllimdir. Bir az bu günün gənclərindən danışaq...

- Onlardan həm razıyam, həm də narazı... Bu gün istedadlı, özünü, yerini tapa bilən, öyrənməyə çalışan gənclərimiz çoxdur və deyə bilərəm ki, mədəniyyətimizin gələcəyi əmin əllərdə olacaq. Bununla yanaşı, bugünkü informasiya bolluğunda bundan yararlanmağa həvəsli olmayan gəncləri görəndə narahat oluram. Gəncliyin öz istəkləri, arzuları gəzib-dolanmaq kimi, əylənmək kimi xüsusiyyətləri var və mən bunun əleyhinə deyiləm. Bir qədər vaxt və zaman bölgüsünə nəzarət edə bilsələr, həm öyrənməyə, həm də vaxtlarını səmərəli keçirməyə imkanları olar. Gənclik bir dəfə yaşanır deyə, düşünənlərə haqq qazandırıram. Amma onu da düşünsünlər ki, bu gün qazanıb öyrəndikləri onların sabahının rifahıdır. Məni narahat edən bir məqam onların mütaliəsinin az olması, klassik və muğam konsertlərinə çox az getmələridir. Ali təhsil almaq hər şey demək deyil, əsas özünü təsdiq etmək ondan sonra başlayır və arzu edirəm ki, sürətlə inkişaf edən dünya ilə ayaqlaşmağı bacaran gənclərimizin sayı artsın. İstəyirəm ki, gənclərin öyrənməyə yanğısı, həvəsi çox olsun. Amma bununla belə bizim çox istedadlı vokalçılarımız, pianoçu və skripkaçılarımız xaricdə təhsil alaraq, inkişaf edir, beynəlxalq müsabiqələrdə qalib olaraq dövlətinə başucalığı gətirir. Xalq çalğı alətləri ifaçılarımız, xanəndələrimiz arasında yetərincə istedadlı gənclər var və bu da həm bir musiqiçi, həm pedaqoq kimi məni çox sevindirir.

- O da var ki həmin bu gənclik 30 il işğal altında qalan torpaqları 44 günə bizə qaytardı. Azad Qarabağda ilk hara dəydi ayağınız?

- Şuşaya ilk Xarıbülbül festivalına getdim. Çox unudulmaz bir an yaşandı orda. Festivalın ilk atəşfəşanlığı başlamışdı. Mədəniyyətimizin bütün korifeyləri, görkəmli simaları orada idilər. Birdən gözəl insan Fərhad Bədəlbəyli dedi ki, Sahib, tarın hanı? Dedim ki, oteldə. "Tez get, gətir" deyə, ucadan səsləndi mənə. Otelə getmək üçün yoxuşu qalxmaq lazım idi. Qaçaraq gedirdim ki, birdən atəşfəşanlıq bitər, çatmaram. Amma mən çatdım və tarı sinəmə sıxıb "Qarabağ" mahnısını çalmağa başladım. Çox möhtəşəm və unudulmaz bir an yaşadım onda. Ertəsi gün isə simfonik orkestrlə konsertim oldu. Həmin anlardan mənə yadigar qalan Reza Deqatinin çəkdiyi fotodur ki, hər dəfə o şəklə baxanda həmin günün əzəmətini yaşayıram. Dünyanın çox səhnələrində çıxışlarım olub, lakin bu əzəmət hissini mən heç yerdə yaşamamışdım.

- Avqust ayında Səmərqənddə keçirilən XIII "Şərq təranələri" festivalında iştirak etmisiniz, özü də məsul bir vəzifədə...

- Həm gözlənilməz, həm də çox həyəcanlı xəbər idi. Sayca XIII olan bu festival bizim üçün fərqli oldu. Festivalın 27 illik tarixində Azərbaycan ilk dəfə münsiflər heyətinə sədrlik etdi və sədr seçilməyim qürurlu olduğu qədər də həyəcan dolu idi. Onu da deyim ki, bu seçim təsadüfi deyildi. 2017-ci ildə bu festivalda ölkəmizi ilk alət ifaçısı kimi təmsil edərək, Qran Pri mükafatına layiq görülmüşəm. 2018-ci ildə Özbəkistanın Şəhrisəbz şəhərində keçirilən I "Makom" festivalında rəhbərlik etdiyim "Muğam" ansamblı birinci yeri qazandı. Bundan sonra Özbəkistanı qarış-qarış gəzmişəm, konsertlərlə çıxış etmişəm. Bu ilin iyun ayında mənə Özbəkistanın Dövlət Mədəniyyət Sənət İnstitutunun fəxri professoru adı verilib və iki ay sonra isə "Şərq təranələri"nə gözləmədiyim halda münsiflər heyətinə sədr seçildim. Bu, iki ölkə arasındakı dostluğun bariz nümulərindən biri idi. Və bir də ona sevinirəm ki, münsif heyətinə sədrlik etdiyim festivalda Azərbaycan Qran Pri mükafatı qazandı.

- Həyatda heyifsiləndiyiniz məqam...

- Müsahibə ərzində bir neçə dəfə Alim Qasımova istinad etdim. O deyir ki, həyatda nə baş verirsə, onu qismətə bağlayıb heç vaxt peşmançılıq hissi çəkmirəm. Düşünürəm ki, başımıza gələnlərdə xeyirli olan nəsə var. Olur ki, intizarla gözlədiyin məqam arzuladığın sevinci sənə yaşatmır, lakin heç gözləmədiyin bir anda Allah sənə xeyirli olanı nəsib edir. Bəzən deyirlər ki, bir də yaşasaydım, bunu etməzdim. Amma mən heç nəyi dəyişməzdim, çünki kifayət qədər dolğun sənət ömrü yaşamışam bu günə qədər. Bəzən arzulamadıqlarımı Allah mənə nəsib edib. Ona görə də Tanrının yazdığı qədərə qarşı çıxmaq həddimizə deyil.

Tamilla M-zadə

525-ci qəzet .-2024.- 5 oktyabr (№182).- S.12;13.