Məslək
dostluğu və yorulmazlıq örnəyi
İsa Həbibbəylinin
75 yaşına
AMEA-nın prezidenti, akademik İsa Həbibbəyli mənim
məslək dostumdur. Bu, sözün hər iki mənasında:
peşədaşlıq anlamında da (ikimiz də ədəbiyyat
adamlarıyıq), əqidə anlamında da (ədəbiyyatımıza, onun
tarixinə, mənəvi dəyərlərə eyni yöndən
yanaşırıq).
İsa Həbibbəyli ilə ruh
yaxınlığımız hər ikimizin böyük
yazıçı Mirzə Cəlil Məmmədquluzadəyə
duyduğumuz qibtə hissiylə başladı. Millətimizin ən
ağrılı problemlərini dərindən duyan, ifadə
edən bu böyük yazıçı və mütəfəkkirə
övladlıq borcumuzu mən onun həyat və yaradıcılığına
həsr etdiyim səhnə əsəri ilə, kino və
televiziya filmləri ilə ödəməyə
çalışdım. İsa müəllim isə onun
irsinin ən mötəbər araşdırıcısı, təbliğatçısı,
naşiri olmaqla bərabər, bu cəfakeş dahinin
dünyaya səpələnmiş nəslindən olanları
tapıb Azərbaycana gətirdi, onları Azərbaycana, dədə-baba
vətənlərini isə onlara qaytardı. İsa Həbibbəylinin
Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin naməlum dram əsərlərini,
məqalələrini, şeirlərini, tərcümeyi-hal
faktlarını və sənədlərini üzə
çıxarması, elmi dövriyyəyə gətirməsi,
nəşr etdirməsi elmə gerçək xidmətdir. Onun
tapıb nəşr etdirdiyi Cəlil Məmmədquluzadənin
üç pərdəli "Ər" pyesi ədibin "Dəli
yığıncağı" kimi dəyərli əsərdir.
İsa Həbibbəylinin son iyirmi il ərzində Mirzə Cəlilin
hekayələrini dünya dillərinə: rus, macar, ərəb,
özbək, Ukrayna, latış, tacik dillərinə tərcümə
etdirərək xarici ölkələrdə kitab halında nəşr
etdirməsi də əsl ziyalı işidir. Onun "Cəlil
Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri"
adlı monoqrafiyası fundamental tədqiqat əsəridir.
Bundan başqa, İsa Həbibbəyli Məhəmməd
ağa Şahtaxtlının, Məhəmməd Tağı
Sidqinin, Məmməd Səid Ordubadinin də əsərlərini
arxivlərdən və dövri mətbuatdan toplayıb
çap etdirərək ilk dəfə oxuculara
çatdırıb. Hətta elmdə ustadı hesab etdiyi
akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun
sağlığında çap etdirmədiyi "Xatirələr"ini
və iki dram əsərini də oxuculara təqdim edib.
Beş il bundan qabaq Akademiyamızın vitse-prezidenti
İsa Həbibbəylinin 70 illiyinə bir yazı
yazmışdım. Akademiyanın rəhbərlərindən
biri və Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun
müdiri kimi İsa müəllimin gördüyü prinsipcə
yeni və mühüm işləri qeyd etmişdim.
Yazırdım:
"İsa Həbibbəylinin bu il çapdan
çıxmış "Azərbaycan ədəbiyyatı
dövrləşdirmə konsepsiyası və inkişaf mərhələləri"
monoqrafiyası ədəbiyyat tariximizə dəyərli
töhfədir".
Zənnimcə, İsa müəllimin bu
monoqrafiyasının ən böyük dəyəri ədəbiyyat
tariximizi ana dilimizin ən böyük abidəsi - "Kitabi-Dədə
Qorqud"la başlamaq fikri idi. Axı buna qədər nəşr
olunmuş çoxsaylı kitablarda ədəbiyyat tariximiz
Herodotun gətirdiyi rəvayətlərlə, "Avesta"yla,
Dəvdəyin bizə yad dildə çatdığı
şeiri ilə, ərəbcə yazan şairlərlə
başlayırdı və dilimizin ilk ədəbi örnəyi
XIII əsr şairi Həsənoğlunun qəzəli
sayılırdı. "Kitabi-Dədə Qorqud" isə
yasaq olunmadığı illərdə belə bir qayda olaraq ədəbiyyat
tariximizin sonluğuna - folklora aid bölümünə
atılırdı.
Ulu öndər Heydər Əliyevin tarixi sərəncamı
ilə "Kitabi-Dədə Qorqud"un 1300 illiyi ölkəmizdə
və dünyada geniş qeyd olundu. Heydər Əliyevin bu qərarının
xalqımızın yalnız ədəbiyyatı
üçün deyil, tarixi baxımından da müstəsna əhəmiyyəti
vardı. Əcdadlarımızın - Oğuz türklərin
bu torpaqlarda ən qədim zamanlardan məskun olduqları
danılmaz dəlillərlə təsdiqlənirdi.
Dədə Qorqudun peyğəmbərimizin
çağdaşı olması faktından
çıxış edərək 1300 illik tarixi qəbul
edildi və əsərin adındakı "Kitab"
sözünə əsaslanaraq bu möhtəşəm abidə
ana dilimizdə yaranan söz sənətimizin ilki
sayıldı. İsa Həbibbəyli isə "Kitabi-Dədə
Qorqud: yazılı epos və ya epopeya" adlı
monoqrafiyasında da bu tarixi həqiqəti ilk dəfə elmi dəlillərlə
əsaslandırdı. Dünya elmi fikrində Homerin
"İliada" və "Odisseya" əsərləri
yazılı ədəbiyyat hesab olunduğu kimi, Azərbaycanda
da İsa Həbibbəyli tərəfindən "Kitabi-Dədə
Qorqud"un yazılı ədəbiyyat nümunəsi
olduğu ciddi şəkildə tədqiq edildi və əsaslandırıldı.
Bu baxış Qorqudşünaslıqda yeni bir istiqamətdir.
Bütövlükdə isə İsa Həbibbəylinin
"Azərbaycan ədəbiyyatı: dövrləşdirmə
konsepsiyası və inkişaf mərhələləri"
monoqrafiyası ədəbiyyatşünaslıq elminin müstəqillik
dövründəki mühüm nailiyyətlərindəndir.
Birinci dəfə bu tədqiqat əsərində ədəbiyyat
tariximizin çoxəsrlik inkişaf yolu ədəbi-tarixi
proseslərin reallıqları və azərbaycançılıq
prinsipi əsasında mərhələlər üzrə təqdim
olunub. Monoqrafiyadakı "Etnosdan - eposa qədərki qədim
dövr", "Azərbaycan ədəbiyyatının ortaq
başlanğıc mərhələsi", "İntibah
dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı", "Azərbaycan
ədəbiyyatının erkən realizm dövrü",
"Maarifçi realizm dövrü", "Milli istiqlal ədəbiyyatı
- Modernizm mərhələsi" İsa Həbibbəylinin
(indiyəqədərki dövrləşdirmə təsnifatlarında
olmayan) müəyyən etdiyi yeni mərhələlərdir.
Bundan başqa, İsa Həbibbəyli Azərbaycan ədəbiyyatının
müstəqillik dövrünü əhatə edən
çoxmetodlu ədəbiyyat təliminin də müəllifidir.
İlk dəfə İsa Həbibbəyli vahid sosialist realizmi
yaradıcılıq metoduna əsaslanan sovet ədəbiyyatından
fərqli olaraq, müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının
çoxmetodlu prinsip əsasında
inkişaf etməsi ideyasını irəli sürmüş və
nəzəri cəhətdən əsaslandırmışdır.
Ədəbi növlərin və janrların
bölgüsünə aid də İsa Həbibbəylinin yeni
və maraqlı araşdırmaları vardır. Ədəbi
cərəyanlardan bəziləri haqqında
ayrı-ayrılıqda müxtəlif müəlliflər tərəfindən
yazılmış tədqiqatlar olsa da, Azərbaycanda
bütün ədəbi cərəyanları ilk dəfə
İsa Həbibbəyli ardıcıl və sistemli şəkildə
tədqiq edib, onların hər birinə aid yeni elmi
baxışları meydana qoymuş, bəzi ədəbi cərəyanlar
haqqında ilk dəfə söz açmışdır.
İsa Həbibbəylinin "Romantik lirikanın
imkanları" adlı monoqrafiyasında isə XX əsrin əvvəlləri
Azərbaycan romantik lirikasının poetikası elmi-nəzəri
şəkildə açıqlanmışdır.
İsa Həbibbəyli 2022-ci ildə
Akademiyamızın prezidenti seçildi. Akademiyanın ilk
prezidenti məşhur cərrah Mir Əsədulla
Mirqasımovdan başlayaraq bu elmi qurumun əksər prezidentləri
dəqiq elmlərin nümayəndələri olmuşlar -
kimyaçı, fizik, geoloq, riyaziyyatçı... Müstəqillik
dövründə Akademiyanın rəhbəri məhz humanitar
elmin nümayəndəsinin seçilməsi təbiidir, fizika
da, kimya da, riyaziyyat da ümumbəşəri elm sahələridir,
amma hər millətin tarixi, ədəbiyyatı, dili, incəsənəti
yalnız ona məxsusdur. Sovet dönəmində Azərbaycan
tarixinin necə azdırılmasını, ədəbiyyatımızın
yalnız sırf marksist təlimi əsasında, sinfi
baxımdan araşdırılması, dilimizin türk ailəsindən
təcrid olunması, fəlsəfi fikrimizin türk kontekstindən
çıxarılması və bütün bu sayaq
yanlışlar müstəqillik dövründə
Akademiyanın elmi institutları tərəfindən aradan
qaldırılmalı idi.
Akademik İsa Həbibbəyli bu işin bütün
ciddiliyini və məsuliyyətini dərindən duyan alimdir və
onun adı çəkilən monoqrafiyasında əsaslandırdığı
konsepsiya indi Akademiyanın prezidenti kimi rəhbərliyi ilə
çıxmaqda olan çoxcildlik ədəbiyyat tariximizdə
tam şəkildə davam və inkişaf etdirilir. XIX əsrə
qədər Azərbaycan və Anadolu ədəbiyyatının
eyni məcrada inkişaf etməsi danılmaz həqiqətdir.
Orta əsrlərdə bizdə "klassik ədəbiyyat",
Türkiyədə "divan ədəbiyyatı" adlanan
poeziyanın böyük nümayəndələrini
yaxınlaşdıran mühüm cəhət şeirlərində
ərəb-fars sözlərinin, izafətlərinin bolluğu
idisə, heca vəznində yaranan qoşmalarda, gəraylılarda
Anadolu və Azərbaycan şairlərinin, ozan aşıqlarının
əsərlərinin dil baxımından heç bir fərqi
yoxdur. Əgər Türkiyə alimləri Nəsimini,
Füzulini, hətta Şah İsmayıl Xətaini türk ədəbiyyatı
tarixinə daxil edirlərsə, biz nədən Yunis Əmrə
kimi ehtimal edilən məzarlarından biri də ölkəmizin
ərazisində olan Anadolu şairini həm də Azərbaycan
şairi saymayaq?! "Kitabı-Dədə Qorqud"dan sonra
Yunis Əmrə divanını ədəbi dilimizin ilk
böyük abidəsi kimi qəbul etməyək?!
Dirili Qurbaninin və Qaracaoğlanın, Aşıq
Abbas Tufarqanlının və Pir Sultan Abdalın dili eyni dil
deyilmi?! Niyə çağdaş Türkiyə ərazisində
yerləşən Sivasın hökmdarı Qazi Bürhanəddin
Azərbaycan şairi sayılmalıdır (və haqlı
olaraq sayılır), amma tutalım Dadaloğlu yox?! Sovet
vaxtından miras qalmış və illərlə davam edən
bu yanaşma ilə biz ədəbiyyat tariximizi neçə-neçə
böyük şairdən məhrum etmirdikmi?!
İsa Həbibbəylinin rəhbərliyi ilə nəşr
olunmaqda davam edən 10 cildlik "Ədəbiyyat tariximiz"ə
adı çəkilən Anadolu sənətkarlarının
daxil edilməsi məhz bu qüsuru aradan qaldırır. Bu
baxımdan İsa müəllimin Yunis Əmrə haqqında dəyərli
tədqiqatını xüsusi qeyd etmək istərdim. Azərbaycan
Yazıçılar Birliyi Akademiyamızın bu
yanaşmasını yüksək qiymətləndirir və
buna dəstək verir. Klassik və çağdaş ədəbiyyatımızla
bağlı bir sıra başqa işlərdə, ədəbi
tədbirlərdə bu iki nüfuzlu ocağın birgə fəaliyyəti
son dərəcə önəmlidir. İsa müəllim uzun
illərdir ki, Yazıçılar Birliyinin Ağsaqqallar
Şurasının və "Ədəbiyyat qəzeti"nin
redaksiya heyətinin üzvüdür. Təsadüfi deyil ki,
yazıçıların XIII Qurultayında məruzəni İsa Həbibbəyli
etdi. İlk dəfə idi ki, Akademiyanın prezidenti yazıçıların
qurultayında məruzə ilə çıxış edirdi.
Məruzədə Azərbaycan ədəbiyyatının ən
yeni dövrü yüksək səviyyədə dəyərləndirildi.
Akademiyamızın humanitar sahəsi geniş bir elmi
arealı əhatə edir - ədəbiyyatla bərabər
tarix, fəlsəfə, dilşünaslıq, şərqşünaslıq,
folklor, əlyazmalar, incəsənətin müxtəlif
növləri... İsa müəllimin bütün bu sahələrə
səriştəli, professional münasibəti onun şəxsiyyətinin
intellektual zənginliyinin göstəricisidir. Ədəbiyyatşünaslıq,
tarix, dilşünaslıq, fəlsəfə, şərqşünaslıq,
folklorla bərabər, həm də musiqi, rəssamlıq, heykəltaraşlıq
sahəsinə ixtisaslaşmış peşəkar mütəxəssis
kimi yanaşması heyrətamizdir. Peşəkar musiqi təhsili
almayan və ya təsviri sənətlə bilavasitə məşğul
olmayan alimin bəstəkarlarımızın, rəssamlarımızın,
heykəltaraşlarımızın, musiqiçilərimizin sənətinə,
hələ teatr və kino əsərlərini demirəm, belə
dərin peşəkarlıqla yanaşması qibtə
doğurur. İsa Həbibbəylinin dünya şöhrətli
Xalq rəssamı Tahir Salahov, böyük heykəltaraş
Ömər Eldarov, məşhur pianoçu Fərhad Bədəlbəyli,
adlı-sanlı bəstəkar Firəngiz Əlizadə
haqqında yazdıqları və çıxışları
nəinki peşəkar sənətşünasları və
musiqişünasları, hətta haqlarında çox sözlər
deyilmiş bu sənətkarların özlərini də
düşündürüb. İsa müəllimin
Akademiyanın prezidenti kimi Azərbaycan tarixinin,
musiqişünaslığın, fəlsəfi fikrinin
dövrləşdirmə konsepsiyası və inkişaf mərhələlərinə,
milli fəlsəfi fikir və idealist fəlsəfə
anlayışlarına, türkologiya elminə,
İraq-Türkman ədəbiyyatına və Qərbi Azərbaycan
tarixinə qayıdış sahəsində
başlatdığı işlər ictimai və humanitar elmlərimizin
yenidən formalaşdırılmasına yol açıb. Eyni
zamanda, keçmiş sovet cəmiyyətində
istismarçı siniflər kimi qələmə verilmiş
tanınmış bəy-xan və zadəgan nəsillərinin,
hökmdarların, vaxtilə qaçaq-quldur hesab edilmiş
xalq qəhrəmanlarının xidmətlərinin, həyatları
və mübarizələrinin tədqiq edilməsi sahəsində
apardığı işlər elmimizin bu istiqamətlərdəki
boşluqlarının aradan qaldırılmasına kömək
edir.
Akademiyamızın dünyada tanıdılması və
beynəlxalq əlaqələrin genişləndirilməsi sahəsində
də İsa Həbibbəyli yorulmadan iş aparır. Bu
gün Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası dünyanın ən
mötəbər beynəlxalq Akademik təşkilatlarının
tamhüquqlu üzvü kimi elmin inkişafı ilə əlaqədar
dünya miqyasında qərarların qəbul edilməsinə
səs verir.
Bütün bunlara qeyri-adi məhsuldarlıq da əlavə
olunanda, hər gün, ya günaşrı qəzetlərdə
çıxan məqalələrini, demək olar ki, hər
gün etdiyi məzmunlu çıxışları da nəzərə
alanda İsa Həbibbəylinin alim, ictimai xadim ömrü
doğrudan da nadir fenomen sayılmalıdır. Onu da qeyd etməliyəm
ki, o, bütün bu işləri yüksək peşəkarlıqla,
özünəməxsus zövqlə və məsuliyyət
hissi ilə həyata keçirir. Burası da aydın
görünür ki, İsa Həbibbəylinin ədəbi-ictimai,
hətta siyasi baxışları ilə işi, vəzifəsi,
gündəlik fəaliyyəti üst-üstə
düşür və bir-birini tamamlayır.
Dostumun 75 illik yubileyi ərəfəsində yenə də
beş il əvvəlki yazımın bir parçasını
sitat gətirmək istəyirəm:
"Bəzən hansısa tədbirdən sonra
dostlarla birgə masa arxasında uzun-uzun söhbətlər
edib dərdləşməyimiz də olur. Belə məclislərin
birindən sonra İsanın xidməti maşınında
gedirdik. Birdən sürücüyə: - Saxla burda, - dedi.
Görünür, birinci dəfə olmadığından
sürücü artıq nə etməli olduğunu bilirdi.
Maşını saxladı, düşüb getdi, bir azdan
balaca bir budaqla gəldi, İsa müəllim budağı
alıb qoxladı, - kəndimizin ətri gəlir, onu görə
istədim, - dedi. Dinamik bir həyat yaşayan, ardıcıl
işləyən, nəfəs dərməyə macalı
olmayan bir alimin, akademikin kəndinin qoxusu üçün
darıxması, onu arzulaması çox təsirli olmaqla bərabər,
həm də xarakter göstəricisi idi mənim
üçün".
Beş il əvvəl yazdığım bu sözlərə
bu gün əlavə edirəm: İki il bundan qabaq İsa
müəllimin dəvəti ilə dostlarımız rəssam
Fərhad Xəlilov, pianoçu Fərhad Bədəlbəyli,
yazıçı Rəşad Məcid və mən
Naxçıvana getdik. Naxçıvanın tarixi məkanlarını
ziyarət etdik, füsunkar təbiət mənzərələrindən
zövq aldıq. Batabatın sahillərinə gəldik,
Zorbulağın suyunu içdik. Şərur rayonunun Danyeri kəndində
İsa müəllimin 90 yaşlı anasını - Qəndab
xanımı ziyarət etdik. Qəndab xanım elə səlis,
aydın və qıvraq danışırdı ki, İsaya
zarafatla: "hazır deputatdır", - dedim.
İsagilin bağçasında
çoxçeşidli meyvələrin dadını və ətrini
duyduqca Bakıda maşını saxladıb, balaca
budağı iyləməsinin səbəbini daha dərindən
hiss etdim. Torpağa bağlı insanların şəhər
mühitində duyduqları təbiət həsrəti
insanın qəlb ehtiyacının ifadəsidir.
Məslək dostumun 80 illiyini də birlikdə qeyd edəcəyimizə
ümid bəsləyərək, ona möhkəm
cansağlığı, gördüyü son dərəcə
vacib işlərdə yeni uğurlar və həmişəki
kimi yorulmazlıq örnəyi olmasını arzulayıram.
28 sentyabr 2024
ANAR
Xalq yazıçısı, Azərbaycan
Yazıçılar Birliyinin sədri