Qoy qəhr olsun müharibə...

(Yazıçı-dramaturq Qafar Cəfərlinin "Şəhid bayraq" dramı ətrafında düşüncələr)

"Şəhid bayraq" yazıçı-dramaturq Qafar Cəfərlinin bu il çapdan çıxmış "Qıl körpüsündə rəqs" kitabında yer alan üçüncü dramıdır. Yığcam süjetli bu dram birpərdəli altı şəkillidir. Hadisələr, əsasən, cəbhə bölgələrindən uzaqda, yəni müharibə getməyən bölgələrin birində cərəyan edir. Bu bölgədə nə top-pulemyot atəşləri eşidilir, nə təyyarə uğultuları qulaq batırır, nə də avtomat güllələri vıyıldayır. Döyüş səhnələri isə yox dərəcəsindədir. Ancaq müharibə və onun dəhşətləri bütün çılpaqlığı ilə bu savaş getməyən bölgədə də açıq-aydın duyulur və hamı, hər kəs burada da müharibəyə nifrət duyğusu ilə yaşayır, müharibənin ürəklərə vurduğu yaraları özününkü bilir və düşmənə sonsuz nifrət-qəzəb duyğuları kükrəyir. Burada - bu sakit bölgədə şəhid anaların, nişanlı qızların, körpə uşaqların fəryad-nalələri yer-göy dağıdır, matəm - yas mərasimləri qapılar gəzir, azan səsləri, Allahu-əkbər sədaları göylərə qalxır, dibigörünməz boşluqlara dirənir. Və bütün bunları dramaturq təfərrüata varmadan dramın süjet xəttinə mahircəsinə transfer edir.

"Şəhid bayraq" dramının nüvəsində ədəbiyyatda çox az işlənən, bəlkə, heç işlənməyən bir olay dayanır: Qurban adlı bir əsgər Daşaltı uğrunda döyüşlərdə ağır yaralanır. Komandiri Polad Qurbanın güllədən deşik-deşik buşlatını əynindən çıxardır, öz buşlatını Qurbana geydirir, həkim çağırtdırıb Qurbanı ona təhvil verir. Qurban hospitalda dünyasını dəyişir. Üstündə heç bir sənədi olmur. Üzü tanınmaz olduğundan üstündəki buşlatdakı yazıdan (ad və soyaddan) elə bilirlər ki, şəhid Poladdır. Və onun nəşini rayonlarına - ata-anasına göndərirlər. Polad hissəyə qayıdandan sonra Qurbanın şəhid olduğunu bilir və hərbi hissənin nümayəndələrilə Qurbangilə başsağlığına gedir.

Bu həcmcə kiçik, fəqət məna və mündəricə baxımdan böyükdən də böyük, ağırdan da ağır olay oxucu (tamaşaçı) ruhunu dərhal ələ alır, onun hiss-duyğularını yerindən oynadır və bu olayı dramik əsəri üçün mövzu seçən dramaturq Qafar Cəfərliyə minnətdarlıq etməkdən belə çəkinmir. Və oxucu (tamaşaçı) o əsəri, o tamaşanı sevir və bəyənir ki, orada yalan danışılmır, orada reallıqdankənar heç nə uydurulmur, hadisə və hadisələr təbii axarı ilə inkişaf edir, oxucu və tamaşaçının iç dünyasını təzələyir, dünyagörüşünü zənginləşdirir, ruhuna yeniləşmə-təzələşmə havası doldurur. Nədir o təzələşmə, o yeniləşmə? Bayrağın şəhidlik mərtəbəsinə qaldırılması bayrağın rəmzləşdirilməsi, bayrağın müqəddəsləşdirilməsi.

Bayrağın müqəddəsliyi, Quran ayələrinə bərabərliyi dramın bütün personajlarına əzizdir, doğmadır. Və onların hər biri (Polad və həyat yoldaşı Nəzrin, Fərhad və qadını Sevda, Teymur və Zeynəb xanım) bayrağı dönə-dönə öpür, gözlərinə sürtür, səliqə-sahmanlı yerdə hifz edir. Dramın 6-cı şəklinin remarkasında oxuyuruq: Teymur (o, Qurbanın atasıdır - M.X.) işarə ilə üstündə şəhid qanı olan bayrağı göstərir. Fərhad (o, Poladın atasıdır - M.X.) doluxsunmuş halda həmin bayrağı bükür, ayaq üstdə öpüb iki gözünün üstünə qoyur və ayaq üstdə olan Teymura verir. Teymur da bayrağı alır, öpür gözlərinin üstünə qoyur". Bu kiçik müəllif qeydində bayraq adi bayraqlıqdan çıxır, vətənin, yurdun obrazına çevrilir, müqəddəslərin müqəddəsi kimi sevilir, öyülür və ən qiymətli, ən dəyərli ucalıq mərtəbəsinə yüksəlir. Və dramaturq çox haqlı olaraq dramın bu yerində "Bayraqları bayraq edən üstündəki qandır. Torpaq uğrunda ölən varsa vətəndir" beytini Teymur kişinin dilindən səsləndirir. Bu, çox yerinə düşən, həm də situasiya ilə bağlı bir nüans, bir fürsət, bir poetik priyomdur.

"Şəhid bayraq" dramında bütün qəhrəmanlar müsbətdir, mənfi planda rəsm edilən bircə qəhrəman belə yoxdur. Burada hamı, hər kəs vətən naminə döyüşür, vətən yolunda can qoyur - həm ön cəbhədəkilər, həm də arxa cəbhədəkilər.

Polad və Qurban od-alovlarda bərkiyən, möhkəmlənən iki vətən oğlu, iki el balası. Hər biri Vətən qoruyucusu, Vətən qalası. Od ələyirdilər düşmən başına. Düşməni boğurdular göz yaşına. Vətən eşqi, yurd sevgisi doğmalaşdırmışdı onları. Ağır-qanlı cəbhələrdə arxa-dayaq idilər bir-birinə. Polad komandir idi, Qurban isə sıravi əsgər. Polad qayğı göstərirdi Qurbana. Gözü həmişə bu od parçasının üstündə idi. Qurbanı özünə qardaş, dost bilirdi. Bu iki vətən oğlu haqqında Teymur əminin dediklərinə diqqət kəsilək: "Oğlum Qurban hər dəfə telefon danışıığında komandiri Polad barədə ağızdolusu danışırdı. Onu böyük qardaşı hesab edirdi. Sağ olsun Polad ki, oğlumu ağır yaralı vəziyyətdə qucağında döyüş zonasından çıxarıb həkimə təhvil verib. Şəhid olmaq isə oğlumun qisməti imiş.

Komandir Polad isə cəbhə yoldaşını - Qurbanı belə xarakterizə edir: "Teymur əmi, Zeynəb ana, dostum olduğu üçün demirəm, oğlunuz çox igid, qorxmaz, ölümün gözünə dik baxan, necə deyərlər, şir ürəkli oğul idi. Ən çətin tapşırıqlara onunla gedirdim. Mənə deyirdi ki, müharibədən sonra toy edib sevdiyim qızla evlənərəm, səni də toyuma çağıraram. Heyif ki, qismət olmadı". Komandir Poladın Qurban haqqında dedikləri kövrəldir həm Teymur əmini, həm də Zeynəbi. Zeynəb ağlayır, Teymur əmi isə doluxsunur və hər ikisi, elə onlarla bərabər oxucular da (tamaşaçılar) müharibəyə nifrət kükrəyir.

Dramda iki el ağsaqqalının, iki el ağbirçəyinin görüşü, bir-birinə ürək-dirək verməsi ibrətamizdir, çoxəsrlik ənənəyə hörmət və bu ənənəni yaşatmaq, onu daha da uzun ömürlü etməkdir. Yaşarı ənənə üstündə boy atdıqları üçün hər iki ağsaqqal (Teymur, Fərhad), hər iki ağbirçək (Sevda, Zeynəb) oxucuya (tamaşaçıya) doğma və məhrəmdir, ruhuna tez yol tapır, ürəyində tez də aşiyan qurur. Teymurun oğlu şəhid Qurbandan ata-anasına bir övlad nişanəsi qalmır. Ata-ana buna yalnız təəssüflənir, amma bunu özlərinə dərd etmirlər. Çünki Qurbanın qanına bulaşan bayraq-şəhid bayraq artıq Qurbanın atası Teymur kişidədir. Şəhid bayraq Teymur ataya, Zeynəb anaya Qurbandan ən dəyərli bir miras, ən qiymətsiz bir yadigardır. Şəhid Qurbanın nəşi Fərhad kişigilin şəhidlər xiyabanındadır. Teymu əmi və qadını Zeynəb oğlunun məzarını ziyarətdən sonra Fərhad kişiyə dərin minnətdarlıq ifadə edərək deyirlər: "...Şəhid basdırılan torpaq, harda olmasından asılı olmayaraq, müqəddəsdir. Oğlumun şəhid ruhunu narahat etmək istəmirəm. Oğlum indi sığındığı evində də qalacaq".

Polad hərbçi zabitdir. I və II Qarabağ müharibələrində peşəkarcasına vuruşub. General Polad Həşimovun şəhid olduğunun canlı şahididir. O qərarlaşdırıb ki, mütləq komandirinin qisasını alsın. Polad uzun çək-çevirdən sonra arvadı Nəzrindən, ata-anasından cəbhəyə yola düşməsinin razılığını alır. Çox sevinir, daha da ürəkli olur. Quran altından keçir. Qəlbi fərəh və iftixarla dolu Polad anasına deyir: "İnan mənə, bu Qarabağ uğrunda son döyüşümüz olacaq. Ya torpaqları azad edib itmiş şərəfimizi qaytaracağıq, ya da ki, ömrü boyu vicdanı, namusu ləkəli gəzəcəyik". Söz verdi Polad, oldu sözün ağası, qalmadı qabağında bir erməni dığası. Qovdu, qovdu, ha qovdu. Erməni vəhşətindən qurtuldu Odlar yurdu.

"Şəhid bayraq"da müharibə səhnələri, müharibə epizodları yoxdur. Top-tüfəng səsləri eşidilmir. Burada müharibənin insan psixologiyalarına, insan talelərinə təsiri bədiiləşdirilir, müharibənin faciələri ayrı-ayrı ştrixlərdə bədii sözün gücüylə görünə bilən səviyyəyə qaldırılır və görünən - duyulan nə varsa müharibənin nəticəsi, müharibənin cinayət faktı kimi dəyərləndirilir.

Dramaturq Qafar Cəfərlinin "Şəhid bayraq", həm də müharibə mövzulu hekayələri, povest və romanı nifrətlə doludur müharibəyə, müharibə havadarlarına, ölüm-qan çarvadarlarına, onların vəhşi-yırtıcı ehtiraslarına. Həm dramaturq, həm də oxucuları (tamaşaçıları) Yer kürəsinin heç bir guşəsində bir güllənin atılmasına, bir puanın və raketin partlamasına, topun-pulemyotun gurlamasına belə əsla razı deyil, həm öz xalqına, həm də dünya xalqlarına sülh, əmin-amanlıq arzusundadırlar və üzünü hamıya, hər kəsə tutaraq var-gur səslərilə sanki belə hayqırırlar: Elə vuraq zərbəni biz qanlı hərbə, bir də talan salmasın nə Şərqə, Qərbə. Qəhr olsun Yer üzündən biryolluq müharibə. Harda baş qaldırsa o endir, endir üstünə sən qətiyyətli zərbə. İmkan vermə yol alsın nə doğmaya, nə yada, nə də ki, bir qəribə.

Musa XANBABAZADƏ

525-ci qəzet .- 2024.- 15 oktyabr(№188).-S.14.