Kəngərlilərin
arxivi: müstəsna əhəmiyyətli tarixi sənədlər
haradadır?
"Dünyanın ən böyük
kitabxanalarında, muzeylərində Tariximizi əks etdirən
kitablar, əlyazmaları, tarixi sənədlər var".
Ümummilli lider Heydər Əliyev
1935-ci ilin iyununda rus alimi və şərqşünası
Konstantin Nikolayeviç Smirnovun
başçılığı ilə elmi ekspedisiya
Naxçıvana gəlir. Bu ekspedisiya heyəti xüsusi məqsədlə
göndərilmişdi. Buna görə də o vaxtlar
Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsinin katibi Əli Məmmədov,
Naxçıvan Fövqəladə Komissiyasının
(ÇK) sədri Ağamirov elmi ekspedisiyanı səmimiyyətlə
qəbul etdilər. Alimin arzusuna əsasən, onun polkovnik
İsmayıl ağanın evində qalıb işləməsini
təmin edirlər. Naxçıvanın elm və bilik sahiblərinə
şərqşünas K.N.Smirnova hər cür köməklik
göstəmək tapşırığı verilir. Bunlardan Məhəmməd
Rasizadənin, Naxçıvan Mərkəzi Arxivinin direktoru
Mirzə Əhməd Hüseynovun, Naxçıvan Muzeyinin
direktoru Mir Bağır Heydərzadənin, ruhani Mirzə Cabbar
Bektaşovun, Şahbaz ağa Kəngərlinin, Əliqulu
ağa Sultanovun və digərlərinin adlarını çəkmək
olar. Şərqşünas
K.N.Smirnov 64 gün bu torpaqda qalıb, Naxçıvanın
tarixi ilə bağlı çox mühüm yerlərə səyahət
edir, axtarışlar aparır və bu qədim diyarın
etnoqrafiyasına aid materiallar toplayır. Hətta I Nəzərəli
xanın kəndi olan Zoğalaya da dönə-dönə
baş çəkir. Alim bilirdi ki, xüsusi
tapşırıqla gəlib. Tiflisə qayıdan kimi,
lazımi adamlara təpədən-dırnağa məruzə
etməlidir.
Tariximizə çox maraq göstərən oxucu soruşa
bilər: K.N.Smirnov harada doğulmuşdu, necə bir təhsil
almışdı, harada işləmişdi?..
K.N.Smirnov (1878-1938) indi Teymurxan şurada
(keçmiş Bunaksk) doğulmuşdu. Tiflisdə hərbi məktəbdə-kadet
korpusunda ilk təhsil alandan sonra zabitlər üçün,
onlara məxsus Şərq dilləri kurslarını
bitirmişdi. Kursları bitirəndən sonra Peterburq Arxeologiya
İnstitutunda təhsil almışdı. 1903-cü ildən
1906-cı ilədək Qafqazda hərbi xidmət etmiş,
1907-ci ildən 1914-cü ilə kimi Rusiya səfirliyi ilə
sıx əlaqə saxlayaraq, İran şahının
oğlunun müəllimi olmuşdu. Sovet hakimiyyəti qurulandan
sonra elmi idarələrdə tərcüməçi işləmiş,
Tiflis Qafqazşünaslıq İnstitutunda əməkdaşlıq
etmişdi.
Şərq ölkələri, xüsusən
Naxçıvan tarixi, toponomiyası, etnoqrafiyası və
bunlara dair mənbəşünaslıqları bildiyi
üçün Naxçıvana ezam olunmuşdu.
Tiflisdəki Qafqazşünaslıq İnstitutu
çox məşhur alim olan akademik N.Y.Marr tərəfindən
yaradılıb. Ata Marrın bəzi səhvlərinə
baxmayaraq, o, Qafqaz xalqlarının dillərini, tarixini və
etnoqrafiyasını çox gözəl bilirdi. Və bu bilgilərin
qorunması üçün onu şimala, Peterburqa elmi işə
aparmışdılar. O, 1934-cü ildə vəfat edib. O
vaxtkı SSRİ Elmlər Akademiyasının Gürcüstan
filialında akademik N.Y.Marrın adına Dil, Ədəbiyyat və
Maddi Mədəniyyət İnstitutu yaradılıb. K.N.Smirnovun
Naxçıvanla bağlı əldə etdiyi sənədlər
buraya təhvil veriləcəkdi. Ancaq Naxçıvanda Smirnova
köməklik edənlərin heç birinin bütün
bunlardan xəbəri yox idi. Alim isə nə
axtardığını yaxşı bilirdi. Və onun ən
çox əlaqə saxladığı,
dostlaşdığı Əliqulu ağa Cümşüd
paşa oğlu Sultanov və onun əmisi Şahbaz ağa Kəngərli
idi. Çünki Əliqulu ağa Sultanov və Şahbaz
ağa məşhur hərbçi Kərim Sultanın varisləri
idilər. Naxçıvan ruslar tərəfindən
işğal ediləndən sonra Kəngərli
tayfasının tirə və qolları ayrı-ayrı
familiyalar qəbul etmişdilər: Sultanov, Tahirov,
Qullar-ağasıbəyov, Möhsün Sultanov Elçiyev,
Qarayev və digərləri.
Tiflisə qayıdan K.N.Smirnov Naxçıvandan gətirilmiş
tarixi sənədlər haqqında çox ciddi şəkildə
məruzə etdi. Bu müzakirələrdə Qafqazın ən
güclü tarixçiləri iştirak edirdilər: Y.N.Marr
(oğul), A.R.Zifeldt-Siuyaqa, Y.V.Petruşevski, M.A.Polievktov,
Q.P.Çerman və başqaları.
Çox təəssüf doğuran odur ki, bu alimlərin
içərisində bir nəfər də türkəsilli
soyada rast gəlmirik. Əslində bu müzakirə
Naxçıvandan gətirilən Kəngərli arxivi ilə
bağlı idi.
K.N.Smirnov ərəb və fars dillərini mükəmməl
bilən Cahangir Qayıbovu və Mirzə Həsən Qənizadəni
köməkçi təyin Smirnov və onun köməkçiləri
gətirilən 300 sənəddən 25-ni tərcümə
etdi və gənc tarixçi-alim Y.N.Marın rəhbərliyi ilə
çapa hazırladı. Kitab çapa gedən ərəfədə
Marr uzun sürən xəstəlikdən sonra vəfat etdi. Bu
hadisə 1935-ci ilin 1 dekabrında olub.
Tərcümə edilmiş sənədlər toplusu
"Naxçıvanın əlyazma sənədləri"
adı ilə 1936-cı ildə Yuri Marrın xatirəsinə
ithaf olaraq çap edildi. Bu, Marrın çox
arzuladığı kitab idi. Çünki bu sənədlər
Qafqaz və İran münasibətlərinə çox
aydınlıq gətirirdi və çar Rusiyasının
qadağan etdiyi mətləbləri çap etməyə imkan
yaradırdı. Ən maraqlısı isə mühüm hərbi
strateji mövqeyə malik olan Naxçıvanın indiyədək
qaranlıq qalan səhifələrini
işıqlandırırdı. Daha doğrusu, bu sənədlər
Naxçıvanın xarici-siyasi əhəmiyyətini, onun
daxili-siyasi quruluşunu və çarizmin müstəmləkəçilik
siyasətini açıb göstərirdi. Kitabın tərcüməçiləri
və şərhçiləri K.N.Smirnov və C.Qayıbov
idi.
Bu günə qədər gizli qalan bir məsələni
oxucuların nəzərinə çatdırmaq istəyirəm.
K.N.Smirnov və Cahangir Qayıbov birlikdə
"Naxçıvan xanlığının tarixi"
adlı bir kitab da yazıblar. Kitabın redaktoru A.P.Paxomovdur.
Kitab 10 çap vərəqi həcmindədir, amma onu çap
edib yaymağa icazə verməyiblər.
Şahbaz ağa Kəngərlinin Smirnova hədiyyə
etdiyi 300 sənəd çox qiymətli, tarixi əhəmiyyətə
malik Kəngərli arxividir. Həmin sənədlərdən
25-i çap edilib. Qalan 275 sənəddən isə xəbər-ətər
yoxdur. Bundan heç soraq verən də tapılmır: Tiflisdədir,
ya Peterburqda?
K.N.Smirnovun "Naxçıvan ölkəsinin tarixinə
və etnoqrafiyasına aid materiallar" kitabı ötən əsrin
otuzuncu illərinin sonlarında ilk dəfə Bakıda nəşr
edildi. Kitab 1934-cü ildə Tiflisdə
yazılmışdı.
Tarixçi alimlər bu kitabın müsbət və
mənfi keyfiyyətləri haqqında mətbuatda çox
söz açdıqlarından mən bu haqda
danışmağı lüzum bilmirəm. Əsl məqsədim
bu sənədlərin çox vacibliyindən söhbət
açmaqdır. Əgər belə olmasaydı, 275 sənəd
gizlədilməzdi. Və bu müzakirədə iştirak edən
alimlərin başına olmazın oyunları
açılmazdı. Həmin sənədlərdən xəbəri
olanlardan sağ qalanları yalnız erməni və ermənipərəst
tarixçilərdir: Ter Avetisyan və başqaları.
K.N.Smirnovu 1938-ci ildə güllədilər. Adı
ensiklopediyalara belə salınmadı, əsərləri
çap edilmədi. Cahangir Qayıbov da (Qafqaz müfisi
Hüseyn Qayıbovun oğlu) 1938-ci ildə Tiflis fövqəladə
komissiyasının əmri güllələndi.
Qəribə bir taledir. Onun qayınatası general-mayor
Əmir Kazım Mirzə (Bəhmən Mirzə Qacarın
oğlu) 1920-ci ildə fövqəladə komissar Tuxarelinin əmri
ilə Gəncə şəhərində
"doğranıb". Sənədlərdə bu hökmləri
oxuyanda adamın qanı donur. Damarlarında torpaq təəssübü
olan, Vətənin mərd, hünərli say-seçmə
oğullarını çox vəhşi üsullarla yox ediblər.
Xatırlatmaq yerinə düşər ki, 1911-ci ildə
yazıçı-dramaturq M.F.Axundovun anadan olmasının 100
illik yubileyində keçirilən tədbirlərin sədri və
maliyyə yardımçısı Əmir Kazım Qacar olub.
O, məşhur xeyriyyəçi Gövhər xanımın həyat
yoldaşı idi. 1918-20-ci illərdə Azərbaycan Demokratik
Cümhuriyyətində yüksək vəzifə tuturdu.
Böyük, ali, hərbi mükafatların sahibi idi. O da vətənpərvər
olduğu üçün "doğrandı". Cahangirin həyat
yoldaşı Ziba xanım onun qızı idi. Və
bütün ömrü təqiblərdə keçdi.
"Naxçıvan xanlığının tarixi"
kitabını Cahangirə və onun yaxınlarına
"unutdurmaq" istəyirdilər. Axı bu kitab və əldə
edilən arxiv sənədləri sübut edirdi ki, Kəngərlilər
çox qədimdən Qafqaz sakinləridirlər. Buna
Stalin-Beriya-Mikoyan üçlüyü heç cür
razı ola bilməzdi. Bu sənədlərdən xəbəri
olanlar gedər-gəlməzə göndərilməli və
qalanları da yaddaşsızlığa tuş olmalı idilər.
Məsələn, "Qafqaz arxeoqrafik
komissiyasının aktları"nda Kəngərli suvarilərinin adları çox az
yerdə çəkilir, vəssəlam. Birdən-birə XVIII
əsrdən üzübəri ərəb və fars dillərində
olan sənədlər Azərbaycanın düşmənlərinə
böyük zərbə idi.
Professor Artur Rudolfoviç Zifeldt-Simumyaqın taleyi isə
daha faciəli oldu. Milliyyətcə eston olan bu alim 1921-ci ildən
Bakıda yaşayırdı. Sonra onu Tiflisə - Akademik
N.Y.Marr adına Qafqazşünaslıq İnstitutuna işləməyə
apardılar (1932-1935-ci illər). Oğul Marr vəfat edən
kimi o, birtəhər Bakıya qayıda bildi.
Elm sahəsində səmərəli işləməsinə
baxmayaraq, onu 1937-ci ildə həbs edib Stavropola sürgün
etdilər. Xəzərşünas alimin 1937-ci il 18 iyulda Azərbaycan
Elmlər Akademiyasının Tarix, Dil və ədəbiyyat
İnstitutunun direktoru Əhmədova ünvanladığı
məktubunu qəlb ağrısı ilə oxuyursan.
Kasların dili və mərkəz şəhərləri Səməndər
haqqında çox maraqlı məlumatlar verir. Bunun Azərbaycanla
bağlılığını göstərir. Qəribə
bir ifadəsi var: "A çertovski löpıtnaə
straniüa istorii! (Tarixin iblisanə qəribəliyə malik səhifəsidir!"
O, həsrətlə Bakıya dönmək və
yazdığı "Xəzərlərin dili"
kitabını çap etdrimək istəyirdi. Amma özü
də, monoqrafiyası da sirli şəkildə yoxa
çıxdı. Rəhmətlik Firudin bəy Köçərli
və ona məxsus arxiv kimi!
Kəngərli arxivindən xəbəri olanlar
Naxçıvanda da susduruldu. Bir qismi "qorxu" içində
yaşadı, bəziləri sürgün edildi. Ən gözəl
ziyalı Şeyx Kərim Axundov 1937-ci ildə həbs edilib
güllələndi.
Smirnovun 10 oktyabr 1936-cı ildə öz xətti ilə
avtoqraf yazdığı "Naxçıvanın əlyazma
sənədləri" kitabı Naxçıvan
ziyalılarına çox qiymətli töhfədir. O,
kitabı Əliqulu ağa Sultanova bağışlayıb.
Kəngərlilərin tarixi arxivləri Bilici Kəngərlilərdə
- Kərim Sultanda və onun varislərində olub, nəsil-nəsil
saxlanılıb. K.N.Smirnov yazır ki, onlar, çoxdan bu dolu
kisəyə baxmadıqlarından, bilmirdilər ki, bu
kağızlar əcdadlarından, babalarından qalıb.
Heç təsadüfi deyil ki, birinci Kərim Sultan hərbi
rəis kimi, onun babaları isə Naxçıvan
xanlığında güvəncli şəxslər kimi məşhur
olublar.
Naxçıvan bütün dövrlərdə,
bütün yüzilliklərdə düşmənə
qarşı mərdanəliklə duruş gətirib. Kim olursa
olsun, işğalçı sifəti ilə gəlibsə,
cavabını alıb. Və cənubi Qafqazda Rusiyanın ən
sonda işğal etdiyi bölgə olub. Bax, belə bir hünərli
elin arxivini aparmaq, kökü unutdurmaq məqsədi məkrli
düşmən planları idi.
Kəngərli arxivini 2002-ci ildən axtarırıq.
Ancaq təəssüflər olsun ki, hələ
tapılmayıb. Ən çox Tbilisidə
axtarmışıq. Fikrimizcə, oradadır.
Naxçıvan diyarının tarixi və Kəngərli
tayfalarının mənşəyi haqqında xüsusi əhəmiyyəti
olan Kəngərli arxivinin tapılması
araşdırıcı alimlərin Vətən
qarşısında ən böyük vətəndaşlıq
borcudur.
Musa RƏHİMOĞLU (QULİYEV)
AMEA Naxçıvan Bölməsi Tarix, Etnoqrafiya və
Arxeologiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarix
üzrə fəlsəfə doktoru
Email:kuliyevm@yandex.ru
525-ci qəzet .- 2024.- 15 oktyabr(№188).-S.11.