Qərb sivilizasiyası fəlakətinin
inikası - “Tanrılar meşəsi”ndə
2024-cü ilin iyul ayında Litva
yazıçısı Balis Sruoganın “Tanrılar meşəsi”
adlı romanı Bakıda “Nurlar“ Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzində
Azərbaycan dilində işıq üzü görüb.
Romanı Litva dilindən tanınmış ədəbiyyatçı,
filoloq mütəxəssis və mütərcim Mahir Həmzəyev
tərcümə edib. O, həmçinin bu kitabın
xüsusi redaktoru, tərtibatçısı, izahların,
şərhlərin və ön sözün müəllifidir.
Kitabın redaktoru Ayaz Əhmədovdur.
Kitabda litvalı tarixçi alim, humanitar elmlər
doktoru Arunas Bubnisin “Litvalılar Ştutthof konslagerində“
başlıqlı məqaləsi də yer alıb. O,
kitabın türk dilləri arasından ilk dəfə olaraq Azərbaycan
türkcəsinə tərcüməsini və Bakı nəşrini
böyük mədəniyyət hadisəsi sayır, həm
litvaşünaslığa, həm də azərbaycanşünaslığa
verilən ciddi töhfə hesab edir.
Nəşrdə Ştutthof konslageri muzeyinin
fondlarından götürülmüş şəkillərdən
istifadə olunub. Kitabın dizayneri litvalı rəssam Deymante
Ribakovienedir.
Kitab Litva Əhalisinin Soyqırımını və
Müqavimət hərəkatını Araşdırmalar Mərkəzi
ilə Litva Azərbaycanlıları Cəmiyyətinin birgə
beynəlxalq layihəsi çərçivəsində nəşr
olunub. Roman Litva Mədəniyyət Fondu, Litva Mədəniyyət
İnstitutu və Litva Respublikası Hökuməti yanında
Milli Azlıqlar Departamentinin dəstəyi ilə Azərbaycan
dilinə tərcümə edilib.
Mahir Həmzəyevin kitaba yazdığı ön
sözü oxuculara təqdim edirik.
XX əsr Litva ədəbiyyatının məşhur
klassiki, yazıçı Balis Sruoganın (1896-1947)
“Tanrılar meşəsi” adlı memuar romanı Dünya memuar
ədəbiyyatında Hitler konslagerləri haqqında
yazılmış ən orijinal və mükəmməl əsərlərdən
biri sayılır.
Bu roman özünəməxsus üslubu və
obrazlılığı, ideya-bədii xüsusiyyətləri,
ictimai-siyasi və tarixi əhəmiyyətinə görə
rus yazıçısı, Nobel mükafatı laureatı
Aleksandr Soljenitsının (1918-2008) illərin
sınağından çıxmış “QULAQ arxipelaqı”
epopeyası və “İvan Denisoviçin bir günü”
adlı povesti, eləcə də adlı-sanlı polyak
yazıçısı Vitold Qombroviçin (1904-1969) məşhur
“Ferdidurka” fəlsəfi romanı ilə rəqabət apara bilər.
Hərçənd, “Tanrılar meşəsi”
ağrılı həqiqətləri əks etdirən sərt
səhnələrin parlaqlığı, bədii tərzində
üstünlük təşkil edən acı ironiya və
sarkazm intonasiyası ilə bu mövzulu digər möhtəşəm
əsərlərdən seçilir.
“Tanrılar meşəsi” həm də
çağdaş dünya ədəbiyyatı kontekstində
getdikcə daha çox oxunan və dəyərləndirilən
əsərlərdəndir. Hətta müasir Yeni Zelandiya
yazıçısı Hezer Morrisin 2018-ci ildə işıq
üzü görmüş “Auşvits döyməçisi”
kitabının geniş məşhurluq qazanmasından sonra da
yüz minlərlə oxucunun nəzərləri bir daha Litva ədəbiyyatının
bu şedevr əsərinə çevrilib.
Litva yazıçısı Balis Sruoga
“Tanrılar meşəsi” kitabının
üzqabığı
B.Sruoga görkəmli nasir, dramaturq, şair, tərcüməçi,
ədəbi tənqidçi və teatrşünas olaraq Litva ədəbiyyatı
və mədəniyyəti tarixində şərəfli bir
yer tutur. Bununla bərabər, müəllifə məşhurluq
gətirən “Tanrılar meşəsi” əsəri onu XX əsr
Dünya ədəbiyyatı tarixində heç kimi təkrarlamayan,
öz dəsti-xətti olan sənətkarlar səviyyəsinə
qaldırıb və bədii siqlətinə görə
sanballı dünya yazıçıları ilə eyni pilləyə
qoyub. Tamamilə təbii haldır ki, “Tanrılar meşəsi”
indiyədək alman, ingilis, fransız, italyan, ispan, çex,
polyak, latış, eston, rus, bolqar, Niderland və bir sıra
digər dünya dillərinə tərcümə edilib...
***
Professor B.Sruoganın özü 1943-1945-ci illərdə
Ştutthof alman konslagerində katorqada olmuş, 21319 nömrəli
məhbus olaraq burada ağrılı günlər və dəhşətli
əzablar yaşamış, tikanlı məftillər
arxasındakı cəhənnəmin bütün
qapılarından keçmiş bir ziyalıdır. O,
“Tanrılar meşəsi” avtobioqrafik romanında şahidi
olduğu, yaxud iştirak etdiyi sarsıdıcı hadisələri,
məhbus həyatında yaşadığı və ya
müşahidə etdiyi qeyri-insani işgəncələri,
konslagerdə insanı simasızlaşdıran və faciəni
adiləşdirən nasist sistemi barədə təfərrüatları,
eləcə də Ştutthofda fasiləsiz işləyən
ölüm və cəza maşını ilə bağlı
digər tükürpədici həqiqətləri sənədli
nəsr və bədii üslubun qovuşuğunda bənzərsiz
bir şəkildə təqdim edir. B.Sruoga əsərdə
şəxsi təcrübəsinə istinadən nasist məcburi
əmək düşərgəsinin müdhiş
reallıqlarını da dəqiqliklə təsvir edib. Bu mənada
romanı Ştutthof konslager həyatının bədii-sənədli
ensiklopediyası və ya sərt realizm üslubunda çəkilmiş
panoram tablosu adlandırmaq olar.
Yazıçı əsərində ürək
ağrısı ilə yazır: “...Bir halda ki, XX əsrin
ortalarında sivilizasiyalı Avropa insanı gözlənilmədən
adamyeyənə dönürsə, onda mənim bütün
kitablarımın dəyəri nədir ki?!”
Ştutthof alman konslagerinin darvazası və giriş
qapısı. 21319 nömrəli məhbus B.Sruoganın şəxsi
işindəki şəxsi uçot vərəqəsinin surəti.
Ştutthof konslageri, 26 mart 1943-cü il
***
Litvalı ədəbiyyatşünas professor Vitautas
Kubilyus (1926-2004) qeyd edir ki, “Tanrılar meşəsi” Litva ədəbiyyatında
ilk əsərdir ki, burada XX əsrin qətliam fenomeni - xalqları və sinifləri
bütövlüklə məhv etmək mövzusu işlənib.
Təsvir olunan olaylarda fərdi özünüdərk və fərdi
talelər sadəcə saysız-hesabsız sayda ovulub
yoxluğa sovrulan və artıq heç bir əhəmiyyət
kəsb etməyən qum dənələridir. Konslagerdə, -
kütlələri məhvetmə fabrikində, ölüm
özünün “nəcib tragizm elementini itirir”, mistik
gizlinliyindən və qəm-qüssəli dəfn mərasimindən
məhrum olur. Ölüm burada artıq heç kəsi həyəcana
gətirməyən və qorxutmayan “hərgünkü həyatın
adi bir zibilinə çevrilir”. “Tanrılar meşəsi”
totalitar sistemlərin insanı simasızlaşdırma
ideologiyasını içdən ifşa edib açıqlayan
özünəməxsus bir tragikomik romandır”.
Digər ədəbiyyatşünas alim Regimantas
Tamoşaytis nəzərə çarpdırır ki,
“Tanrılar meşəsi” romanında qaldırılan
başlıca problem mədəniyyətin və humanist dəyərlərin
süqutu, sivilizasiyanın fəlakətə
uğramasıdır. Romanda idealist və humanist müəllif
Qərb sivilizasiyasının keçirdiyi böhran barədə
ürək ağrısı ilə problematik müzakirələr
edir: - Niyə belə inkişaf etmiş və mənəvi zənginliklə
yüklənmiş bir sivilizasiya qəddar barbarizm
dövrünə qayıdır? Hansı qüvvələr
insanda yırtıcı heyvana xas olan vəhşiliyi
oyadır? Necə olur ki, “barokko mədəniyyəti” “baraklar
mədəniyyətinə” çevrilir? Bu roman humanist dəyərlərin
və mədəniyyətin zərifliyi, insan təbiətində
gizlənən və totalitar rejim şəraitində
aşkara çıxan kor-təbii instintklərin təhlükəsi
barədə bir xəbərdarlıqdır. Bu, Qərb
sivilizasiyasının qaranlıq tərəfi barədə ibrətamiz
bir kitabdır”.
***
“Tanrılar meşəsi” həmçinin rəngarəng
portretlər qalereyası kimi düşünülmüş
bir romandır. Burada müxtəlif yaşlı, vəzifəli
və əqidəli 100-ə yaxın insan portreti
yaradılıb. Onların əksəriyyəti, - sıravi nəzarətçilərdən
tutmuş SS ştandartenfürer rütbəli rəisə qədər,
düşərgə müdiriyyətinə aiddir. B.Sruoga bu
portretlərdə yalnız normal insan psixikası ilə sadizm
arasındakı şoka salan dərin uçurumu deyil, həm
də sadizmin müstəsna formalarını təsvir edib.
Onun seçib təsvir etdiyi cəlladlar heç də
“şüursuz davranan” adi başkəsənlər yox, işgəncə
vermə sənətinin “əsl ustadlarıdır”. Müəllif
obyektivliyi qorumaq naminə, onların hər birinin tərcümeyi-halını,
karyera tarixini, xarakterik xüsusiyyətlərini, həyata
baxışlarını, vərdişlərini, insanı
kötəkləməyin və öldürməyin sevimli
üsullarını sənədli şəkildə
açıqlayır. Amma bunu adətən təsvir olunan
personajın unikal xüsusiyyətlərdən birini seçməklə
və bunun vasitəsilə bütün xarakteri təqdim etməklə
gerçəkləşdirir.
Ştutthof alman konslagerinin panoram
görünüşü. 1941-ci il.
Əsərdə məhbuslar, cəlladlar və rəislər
arasındakı xidməti, mənəvi-əxlaqi və
psixoloji münasibətlər həmçinin sərt
mükalimələr fonunda təsvir olunub. Müəllif bu
zaman, baş verən amansız hadisələrin mahiyyətinə
və konslager mühitinin səciyyəvi ruhuna üslubca
uyğunlaşdırılan söyüşlər, vulqarizmlər
və arqo sözlər də işlədir ki, bunlar əsərdə
təsvir olunan dramatik səhnələri bütövlükdə
psixoloji cəhətdən daha gücləndirir, mükalimələrə
əlavə emosionallıq gətirir, ekspressivlik verir və
münasibətlərin dərin qatlarını doğal şəkildə
açmağa imkan yaradır.
***
B.Sruoga yaradıcılığının litvalı tədqiqatçısı
Algis Samulyonisin (1936-1994) təbirincə, “Tanrılar meşəsi”ni
dünya ədəbiyyatındakı bu tipli əsərlərdən
fərqləndirən ən xarakterik və özünəməxsus
əlamət müəllifin təsvir etdiyi olaylara,
yaşadığı iztirablara və düşərgə
mühitinə bəslədiyi ironik münasibətdir. Belə
münasibətin köklərini B.Sruoganın digər əsərlərində
də sezmək olar. Lakin “Tanrılar meşəsi”ndə bu əlamət
konslagerin faciəvi həyat materialı ilə üzvi şəkildə
birləşib özəlliklə gözlənilməz
çalarlar alıb”.
Yazıçı bu baxımdan romanda
gülüşün ən müxtəlif ifadə
formalarından – sərt istehza, acı ironiya, yumorlu kinayə,
öldürücü sarkazm, məsxərə, şarjlı
təsvir, ironik kalambur, rişxəndli aforizm, lətifə və
satirik səhnəciklərdən məharətlə istifadə
edir.
Qeyd edək ki, romanın tonu qroteskə yaxın
rişxənd tərzindərir və müəyyən mənada,
tanınmış polyak yazıçısı Tadeuş
Borovskinin (1922-1951) Auşvits alman konslageri mövzulu əsərini
xatırladır. B.Sruoga ən faciəli hadisələr
haqqında ya acı istehza və qəzəbli sarkazmla, ya da
ironiya ilə bəhs edir. O, bir çox nəsnələri –
düşərgə cəlladları və onların
iddialarından tutmuş, məhbusu hər an izləyən
ölümə qədər hər şeyi şiddətlə
lağa qoyub gülür. Bu öldürücü sarkazm,
çəkdiyi əzabların dəhşətini ifadə etmək
üçün artıq başqa üsulu olmayan və
düşərgə mühitinin məhvedici təsirinə
qarşı digər müqavimət yolu qalmayan bir insanın
yeganə silahıdır (B.Sruoga konslagerdən göndərdiyi
məktubların birində yazırdı ki, “Ürəyimdə
o qədər ağrılar yığılıb ki, artıq
ağrı həddini itirmişəm”). Həm də bu sarkazm
ona yad olan bir mühitdən özünü qorumaq
üçün təhlükəsiz məsafə
saxlamağın, bu mühiti pisləməyin, ondan kəskin
narazılığın və başqa dəyərlərə
dəvətin ifadəsidir. B.Sruoga istehzalı gülüş
vasitəsilə öz mənəvi fəallığını
nümayiş edir, zülmə boyun əymir, çəkdiyi əzablara
qalib gəlir və öz insani mahiyyətini qoruyub saxlayır.
“Tanrılar meşəsi” modernizm ədəbi cərəyanına
məxsus müstəsna bir əsərdir. Əsər qeyri-adi
bədii forması, təsvir metodları, üslub əsasları
və özünəməxsus ədəbi dili ilə
seçilir. Müəllifin böyük ədəbi məharəti,
duyum dünyasının həssaslığı, iti
müşahidə qabiliyyəti, ən rəngarəng və təsirli
bədii təsvir və ifadə vasitələri seçmək
bacarığı əsəri daha cəzbedici edib.
Yazıçı həmçinin romanda Litva dilində xeyli
sayda yeni leksik vahidlər – təzə sözlər, söz
birləşmələri və linqvistik qısaltmalar
yaradıb.
Ştutthof alman konslagerinin gözətçi qülləsi.
***
B.Sruoga romanı 1945-ci ilin mayında konslagerdən
Litvaya qayıtdıqdan dərhal sonra, cəmi bir neçə
ay ərzində yazıb bitirdi və həmin ilin noyabrın
5-də “Tanrılar meşəsi” kitabının nəşri
ilə bağlı Litva SSR-in Dövlət bədii ədəbiyyat
nəşriyyatı ilə müqavilə imzaladı. Amma kitab
senzurada ilişdi. Qlavlit əsərin tez-tez qroteskə
çevrilən rişxənd tərzini, burda
üstünlük təşkil edən sarkazm və istehza
intonasiyasını, söyüşləri və arqo sözləri
qeyri-məqbul sayaraq kitabın çapına icazə vermədi.
Senzura bu bədii xüsusiyyətləri sovet məhbuslarının
fəlakətli taleyinə və çəkdikləri əzab-əziyyətlərə
biganəlik ifadəsi, onları lağa qoyub təhqir etmək
üsulu kimi dəyərləndirdi. Müəllifə isə
guya əsərdə özünü düşərgə həyatından
təcrid etdiyinə, nasist cəlladlarına müqavimət
göstərmədiyinə, ümumi maraqlara saymazyana
yanaşdığına və liberal ziyalı
neytrallığına can atdığına görə siyasi
irad tutdular.
Bütün bunlar Stalin dövrünün ideoloji tələblərinə
uyğun gəlmədiyi üçün senzura romanı
çapa hazırlayarkən əsərdə ixtisarlar
aparır, məna dəyişiklikləri edir, bəzi
parçaları müəllifə yenidən yazmağı məsləhət
görürdü. Amma B.Sruoga buna razı olmur, kitabın
redaktoru ilə yazışmalarında mübahisə edir və
öz mövqeyini qorumağa çalışırdı.
Senzura isə heç nə eşitmək istəmirdi.
Mübahisələr beləcə iki ilə yaxın davam etdi,
kitabın nəşri ilə bağlı məsələ bir
neçə dəfə ən yuxarı instansiyalarda
müzakirəyə qoyuldu. B.Sruoga bu zaman tez-tez mənəvi,
psixoloji və siyasi təzyiqlərə məruz
qalırdı. Litva SSR Yazıçılar
İttifaqının ümumi yığıncağında
kitabın müzakirəsi zamanı Kommunist partiyası mərkəzi
komitəsinin yüksək çinli rəsmilərindən
biri üzünü ona tutub belə demişdi:
“Görünür, almanlar düz edirdilər ki, bu cür
adamcığazları konslagerlərdə saxlayırdılar”.
B.Sruoga bu sözləri eşidib şoka düşdü və
yığıncaqdan bir qədər sonra - 1947-ci ilin
oktyabrın 16-da öldü.
Beləliklə, B.Sruogaya sağlığında
romanın nəşrini görmək nəsib olmadı.
Başıbəlalı “Tanrılar meşəsi” kitabı
yalnız müəllifin ölümündən 10 il sonra, -
SSRİ-də Xruşşov mülayimliyi dövrünün əvvəlində
- 1957-ci ildə Vilnüsdə öncə litvaca, 1958-ci ildə
isə rusca işıq üzü gördü.
Lakin mülayimlik dövrünə baxmayaraq, bu nəşrlərdə
“senzura qayçısı” kifayət qədər öz
işini görmüşdü, redaktə nəticəsində
romandan bir neçə min söz ixtisar edilmiş, hətta
bütöv parçalar kəsilmişdi. Ötən əsrin
60-80-ci illərində roman bir neçə dəfə təkrarən
nəşr olunub. Bu nəşrlər də senzorların
amansız hücumlarına məruz qalmış halda
çapdan buraxılıb.
***
Roman ilk dəfə Litva oxucusuna onun senzura edilməmiş
mətninə maksimal yaxın şəkildə yalnız
müstəqillik illərində təqdim olunub. Bununla
yanaşı, litvalı mətnşünas alim, humanitar elmlər
doktoru Neringa Markyaviçiene sovet senzurasının süzgəcindən
keçən və çoxsaylı “zədələr” alan
avtoqrafın - əlyazma və makina çapının tam bərpa
edilib ilk hala qaytarılması üzərində işi davam
etdirib. Litva Ədəbiyyatı və Folkloru İnstitutunda
aparılan bu iş hazırda başa çatıb. Ancaq
avtoqrafın bərpa olunmuş ilk variantı hələlik nə
Litva, nə də başqa bir dildə nəşr edilib.
Buna görə xüsusilə vurğulamaq istərdik
ki, roman göstərilən İnstitutda bərpa edilmiş
avtoqrafdan - əlyazma və makina çapından bilavasitə
tərcümə edilərək ilk dəfə Azərbaycan
dilində çap olunub.
Romanın oxucu toplumuna gəlincə qeyd etmək
lazımdır ki, adətən konslager mövzulu kitablar gərginliklə
- bir qədər ağır oxunur və oxucudan təmkin istəyir.
Bu üzdən dəyərli oxucuları ilk növbədə
səbirli olmağa çağırırıq. Bununla belə,
“Tanrılar meşəsi”nin bənzərsiz
çalarlarını nəzərə alaraq
düşünürük ki, roman tədqiqatçıları
bu mövzulu əsərlər barədə artıq
oturuşmuş sayılan bəzi yanaşmalara yenidən, fərqli
bucaq altında nəzər salmağa sövq edəcək,
onun məzmun və ideyasından doğan bu üç
ümumbəşəri suala cavab axtaran hər kəs
üçün oxunaqlı olacaq:
1. Faşizm XX əsrin ortalarında Avropanın mərkəzində
insanı qaniçən yırtıcıya necə çevirə
bildi?
2. Necə oldu ki, qabaqcıl Qərb sivilizasiyası və
onun zəngin humanist dəyərləri fəlakətə
uğradı?
3. Bəs niyə XX əsrdə dünyanı
sarsıdan o faciəli olaylar və apokaliptik mənzərələr
müasir dövrdə ayrı-ayrı ölkələrdə
təkrarlanır?!
Hər birinizə xoş oxumalar və yaddaqalan təəssüratlar
arzulayırıq!
Vilnüs-Bakı, 28 aprel 2024-cü il.
Mahir Həmzəyev
Litva Yazıçılar Birliyi və Litva Ədəbi
Tərcüməçilər İttifaqının
üzvü
525-ci qəzet .- 2024.- 17 oktyabr(¹190).-S.14-15