Çexovun "Qara rahib nəzəriyyəsi"

(Əvvəli ötən sayımızda)

Həyatının bomboz və mənasız bir şeyə çevrildiyini dərk edən Kovrin özünün xəstə və dəli olması haqda Tanyanın və həkimlərin təkidi ilə gəldiyi qənaətindən qəti imtina edir. Müalicə rejimini qəti rədd edir. Ürəkdən sevdiyi Tanyaya kobudluq etməyə başlayır, çünki xəstə olması haqda fikri ona ən çox Tanyanın təlqin etdiyini başa düşür. Kovrin zorakı müalicəyə qarşı çıxır, özü öz hallüsinasiyalarını müdafiə edir. Hətta ikinci yay malikanədə Qara keşişi axtarmağa başlayır, darıxır onun üçün. Nəhayət, Tanya ilə arasında ixtilaf yaranır və onlar ayrılırlar.

Kovrin arvadı Tanyanı açıq-aşkar öz çevrilməsində ittiham edir. İkinci yay Kovrin deyir Tanyaya: "Niyə, niyə siz məni müalicə etdirdiniz, bromlu dərmanlar, isti vannalar, hər qurtuma, hər addıma görə qorxular, bunlar hamısı axırda məni bir əbləhə çevirəcək. Mənim ağlım başımdan çıxırdı, amma axı məndə dahilik maniyası vardı, fərəh içində, gümrah idim, hətta xoşbəxt, maraqlı və orijinal idim. İndisə quru məntiqçi, ciddi olmuşam. Heyif ki, indi hamı kimi, ortabab olmuşam. Yaşamaq mənə darıxdırıcı olub. Mənə qarşı qəddar, necə qəddar rəftar etdiniz. Mən hallüsinasiyalar görürdüm, amma bu, kimə mane olurdu, soruşuram, kimə..?"

Ərlə arvadın münasibətləri tam pozulandan sonra Kovrin yenə müalicədən sonrakı öz ruhi vəziyyətini araşdırmaqda davam edir. O deyir: "Məhəmməd peyğəmbər, ya Şekspirin çox bəxti gətirib ki, xeyirxah qohum və həkimləri onları ekstazdan, aşıb-daşan ilhamdan müalicə etdirməyiblər. Məhəmməd peyğəmbər əsəbə görə əgər bromlu kalium içsəydi, gündə ancaq iki saat işləsəydi, ancaq süd içsəydi, bu görkəmli adamdan o qədər xeyir qalardı, nə qədər ki onun itindən qaldı".

Göründüyü kimi, Çexov fərdi ilham və illüziya ilə bağlılığın bəşər tarixində müstəsna yaradıcı rolu haqda nəzəriyyəni Məhəmməd peyğəmbərin təcrübəsi ilə də əsaslandırmağa çalışır. Xristian rahiblər peyğəmbərin savadsız və impulsivliyini çox tənqid ediblər. Amma fakt ortadadır: yazıb-oxuya bilməyən idealpərəst insan bəşər tarixində misilsiz izlər qoyubdur, bu izlər heç kimlə müqayisə oluna bilməz və bu, Çexov nəzəriyyəsinin düzlüyünü təsdiq edir.

Universitetdə Kovrinə kafedra verirlər. Xəstəliyə görə birinci mühazirəsinə gedə bilmir. Qan qusmağa və daha da haldan düşməyə başlayır. Nəhayət, özündən iki yaş böyük olan başqa qadınla yaşamağa başlayır. Qadın ona uşaq kimi qulluq edir. Yaltaya yolda Kovrin Tanyadan məktub alır. Məktubla bağlı düşüncələrdə Kovrin ikinci yayda malikanədə Tanyaya və atasına qarşı ədalətsiz təpkilərinə görə peşmançılıq hiss edir. Məktubda Tanya yazır ki, atası indicə ölüb, onun bağı dağılır və olanlara görə Kovrini ittiham edir. Yazır ki, onun ölümünü istəyir, onu lənətləyir, "dəli" adlandırır bunlara görə. Dəli sözünü oxuyanda Kovrin məktubu cırıb atır. Öz ömrünü saf-çürük edən Kovrin bu qənaətə gəlir ki, o, ortabab bir adamdır. Amma bu zaman Qara rahib peyda olur və ona deyir: "Sənə demişdim onda ki, dahisən, niyə sözümə inanmadın, əgər inansaydın, bu iki ildə belə kədərli və məyusluq içində yaşamazdın". Bu məqamda Kovrin Qara keşişlə bütün söhbətlərini xatırlayır və özünün "Allahın seçdiyi" və dahi olduğuna inanmağa başlayır. Kovrin danışmaq istəyir, amma ağzından gələn qan onun sinəsinə tökülərək onu boğur və halsız edir. O, arvadını oyatmaq istəyəndə özü də bilmədən iki dəfə "Tanya" deyə inildəyə bilir. Əslində, o, birinci yay vaxtındakı gözəl həyatını çağırır. Son dəqiqələrində də Qara keşiş onu dahi adlandırır. Kovrin yerdəki qan nohuruna baxa-baxa ölür.

lll

Hekayənin əsas fikri odur ki, hər adamda fiziki enerjidən başqa, bir də fərdi psixi istək və illüziyaların insan davranışına və fəaliyyətinə istiqamət verən gücü var. Bu güc atomun içindəki enerji kimi insanların hiss üzvləri ilə müşahidə edilə bilmir. Amma o gücün sayəsində Məhəmməd peyğəmbər kimi elementar yazı-oxu savadı olmayan adamlar peyğəmbərlik səlahiyyəti qazanır və son nəticədə bəşəriyyətin tarixini dəyişir və ya onda iz qoyurlar.

Hekayədə qədim yunan və latın elmlərinin səhvlərinə eyham edilməsi təsadüfi deyil. Dərsliklərdən dörd temperament tipi haqda nəzəriyyə yadımızdadır. Məhz bu, Qərbin psixologiya dərsliklərində universal norma nəzəriyyəsinin hakim olmasının elmi bazası olmuşdur.

Biz istedad nəzəriyyəsini antik dövrdən bilirik. A.Çexov insanın fərdi illüziya və məntiqsiz xəyallarını istedad nəzəriyyəsinə qarşı qoyur. Çünki bugün hər ölkədə Kovrin kimi minlərlə böyük potensial enerjili insanları xəstə və anormal adlandırıb sosial tərəqqi dövriyyəsindən kənara atırlar və atıblar. Avropa məktəb sistemi xristian mütilik ideallarına əsaslanaraq elementar təhsil və mənimsəmə istedadını əxlaqla da bağlayır, qiymət cədvəllərinə əxlaqdan da qiymət qoyulmasını bir qanuna çevirib.

Qərbi Avropaya nisbətən ABŞ təhsil sisteminin uğurları haradandır? Təhsildə orta bir normativlər tələbinin olmamağı. Xatırladaq ki, təhsildə, tibbidə, psixiatriyada tətbiq olunan universal norma anlayışı əslində antik istedad nəzəriyyəsinin digər şəklidir. Çexov müasir tərbiyə, təhsil, tibbin, sosial psixologiyanın universal prinsip kimi tətbiq etdiyi norma anlayışını və prinsipini rədd edir. Əgər istisnasız bir norma yoxdursa, onda norma nədir? ABŞ təhsil sistemi dinin və dövlətin nəzarətindən kənar inkişaf edirdi, ona görə özəl mülkiyyətə əsaslanan məktəbin mühüm bir üstünlüyü də fərqli təhsil prinsiplərinin mümkünlüyü oldu. Universal norma tərəfdarları ABŞ təhsilində xaos görürdülər. Amma həqiqətdə belə təhsil sistemindən misilsiz iqtisadi və texniki, intellektual tərəqqi törədi. Bunun əsas səbəbi oradakı təhsil və sosial liftin yeni nəsillərin yaradıcılıq potensialına cəmiyyətin ən yüksək dəyəri kimi yanaşması idi. K.Marks güman edirdi ki, cəmiyyətin ən böyük sərvəti onun üzvlərinin ixtisas səviyyəsidir. ABŞ təhsil sistemi isə sayır ki, cəmiyyətdə ən güclü tərəqqi potensialı böyük xəyal və illüziyaları reallaşdıra bilən güclü fərdlərdir. ABŞ cəmiyyətinin ideal qəhrəmanı da buna uyğun olaraq güclü şəxsiyyətlərdir. Hollivud filmləri özünü təsdiq edən güclü müsbət qəhrəmanları kriminal əməllərinə məhəl qoymadan belə müsbət adamlar kimi təqdim edir. Əsas özünəinamdır, ona görə amerikalılar deyirlər: "Karyera qurmaq istəyirsənsə, ürəyin istəyən işdən yapış".

Orta əsrlərdə xristian və müsəlmanlar təlqin və virddən istifadə edirdilər ki, cavanlar dinin əsas ehkamlarına daha güclü bağlansınlar. İndi ABŞ-da peşə treninqlərində belə "mən milyonçu olacam" kimi təlqin üsullarından istifadə olunur. Çünki daxili inam və xəyallar insanın konkret istiqamətdə çalışma əzmini qat-qat artırır.

lll

Qara rahib polemika zamanı Roma imperatoru və stoik filosofu Mark Avrelinin (121-180) adını çəkir. Avreli də Kovrin kimi övladlığa götürülüb, ilk dəfə olaraq pozitiv düşüncənin insanı xoşbəxt edə bilməsi haqda güman irəli sürüb, intellektual məşqlərin fərdi qara camaatdan ayırıb yüksəyə qaldırması ideyasını önə çəkib. Zikr və təlqin məşqlərinin adamı yeniləyə bilməsi haqda fikir məhz stoiklərdən xristian mistikasına, onlardan isə islam mistikasına keçib. Güclü fərd və ağılla idarə olunmayan insan sürüsü əksliyi onun ən çox müzakirə etdiyi məsələ olmuşdu. Bu tezis, yəni intellektual məşqlərlə fərdi təkmilləşdirməyin mümkünlüyü ideyası xristianlıqda eybəcər və əks şəkil aldı: "İntellektual məşqlərlə qara camaatı, toplumu, icmanı daha əxlaqlı etmək olar" şəklinə keçdi. İntellektual məşqlərin yerini monastırlarda hərbi intizam, inkvizisiya və birkitablı mədəniyyət tutdu. Yəni çoxlu kitabların olması qara camaatı əxlaqlı tərbiyə etməyə mane olur. Bir kitab - İncil - qadağan edilənlərin, günah olanların, yasaq olanların toplusu oldu. Fərdi mənəvi cəhətdən təkmilləşdirməyin mümkünlüyü ideyası bəşəriyyəti tələyə saldı: əvvəl monoteizmə, sonra sosializm nəzəriyyəsinə və əməliyyəsinə çevrildi. Stoiklərin "Çoxluqdan ağıllı ol" çağırışı öz əksinə çevrildi: "Çoxluğu daha ağıllı edək!" ideyasına döndü.

"Sən insanların əbədi həyatına inanırsan?" - Kovrinin keşişə verdiyi bu sual onu maraqlandıran ən mühüm problemdir. Xatırladaq ki, bu sual islamda hürufilik məzhəbini yaratmış Fəzlüllah Nəimini (1340-1394) də ömrü boyu müşayiət etmiş qopmaz ideya idi. Qopmaz ideyalar, əslində, fərdi xəyal və illüziyaların formalarından biridir. Fəzlüllah hələ mollaxanada oxuduğu dövrdən əbədi həyat, cavidanlıq yolunu axtarmış və islam dini içərisində hürufilik məzhəbini yaratmışdı. "Hürufi" sözü Fəzlüllahın düşmənlərinin bu hərəkata verdikləri istehza dolu addır. Amma hürufilərin Fəzlüllah tərəfindən yazılmış müqəddəs kitabları "Cavidannamə" adlanırdı, yəni insana əbədilik qazanmaq yolunu göstərən kitab.

Maraqlıdır ki, Fəzlüllahın seçilmişliyi və Allahın oğlu olması ehkamı İsa Məsih haqda İncil ehkamlarının təkrarıdır, amma bunların əsaslandırılması bir-birindən fərqlidir. Fəzlüllahın allahın oğlu və sahibi təvil olması statusu, bunun ona Allahın özü tərəfindən verilməsi "Cavidannamə"nin 250-ci babına əsaslanır. Bu babda ən ehtiraslı dua və namaz vaxtı möminin gözünə görünən "Allahın liqası" haqda söhbət gedir. Amma ekstaz içində edilən bu dua da seçilmişlərə məxsusdur, şübhəsiz ki, Fəzlüllahın özünü nəzərdə tutur.

Burada biz möcüzə ilə ehkamın eyniləşməsini görürük. Məhəmməd peyğəmbərin meracı haqda hədis də gözə görünən xəyallar sırasındandır, povestdəki Qara keşiş obrazı ilə səsləşir. Nəsiminin faciəli qətli də Kovrinin Qara keşiş macərasına bənzəyir. Nəsiminin Allah kimi sevdiyi Fəzlüllah Əlincə qalasında onun gözü qarşısında qətl ediləndən sonra şair dərindən sarsılıb xəstələndi. Çünki Allah - yeganə əbədi olandır, əgər Fəzlüllah öldürüldüsə, deməli, o, həqiqətən Allah deyilmiş. Sarsıntı içində Nəsimi bir müddət imanını itirir, şübhə içində, ibadətsiz yaşayır və bunu öz şeirlərində açıq-aşkar yazıb. Amma bir gün sübh namazı vaxtı ehtiras içində Allaha dualar edib düz yol istəyəndə Fəzlüllahın üzü (liqası) ona görünür. Nəsimi "Cavidannamə"nin 250-ci babını xatırlayır və bu qənaətə gəlir ki, Fəzlüllah ölməyib, İsa kimi qeybə çəkilib, ikinci isə, ona da Fəzlüllahın malik olduğu Allahın oğlu və sahibi təvil statusu verilib. Bu da yəqin illüziyaydı. Nəsimi buna "nişana gəldim", yəni "xaliq - Allah tərəfindən seçildim"-deyir. Kovrinin yaxınları Qara keşiş məsələsinə xəstəlik adı qoyurlar. Başsız qalmış hürufi icması isə Əliyül-Əla başda olmaqla Nəsiminin hüluliyyət (allahlaşma) iddiasına düşdüyünü elan edirlər, ortodoks islamda isə hülul küfrün bir şəklidir. Ona görə Nəsimih ayqırırdı ki, "küfrü iman bilmişəm". Nəsiminin qətlində hürufilərin də müsbət rəyini istisna etmək olmaz.

Hegelin fəlsəfi sistemi də qopmaz ideyaların iradəni istiqamətləndirmək gücünə əsaslanır di. Bunu Bertran Rassel də qeyd etmişdir. Hegelin qopmaz ideyası sadə bir hökm idi: konkret anlayışlar ümumi anlayışlardan zəngindir. Yəni konkret bir diri it kinoloqların bu heyvan haqda bütün yazdıqlarından, məzmunca,daha zəngindir. Hökm paradoksa oxşayır, amma Hegelin fəlsəfi sistemi, dialektika bu paradoksun elmi-nəzəri inkişafından doğmuş və müasir fəlsəfə elminə təkan vermişdi.

Sonra Freyd fərdi seksual enerjinin sublimasiyası nəzəriyyəsini yaratdı. Bu nəzəriyyə də insanlardakı yaradıcılıq enerjisinin fərdi müxtəlifliyini elmi şəkildə təsdiqləmək üçün irəliyə doğru addım oldu. Bu, sadə bir fikrə oxşayır, amma bəşəriyyət bu fikrə necə də çətinliklə gəlib. Qədim yunan dövründə pəhləvanlıqəsas sosial nizamlayıcı qüvvə sayılırdı, yəni adi fiziki güc. Sonra peyğəmbərlik institutu meydana gəldi.

(Ardı var)

Rəhim ƏLİYEV

525-ci qəzet.-2024.- 18 oktyabr(№191).-S.12.