Mirzə Əli Möcüz irsinə
fərqli baxış: bir şeirin tarixçəsi
M.Ə.Möcüzün ədəbi irsini ilk dəfə
kitab şəklində tədqiqatçı Q.Məmmədli
1945-ci ildə Təbrizdə çap etdirmişdi. "Seçilmiş
əsərləri" adlandırdığı bu kitabdan
sonra 36 il ərzində Bakıda şairin ən kiçiyi 20,
ən böyüyü isə 350 səhifədən ibarət
olan 6 kitabını çap etdirməsi Q.Məmmədlinin
möcüzşünaslığa unudulmaz və danılmaz
xidmətidir. Məhz onun tərtibi ilə çap olunan kitablar
sayəsində, Q.Məmmədlinin özü demişkən,"M.Ə.Möcüzün
adı... Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"nə daxil
oldu.
Q.Məmmədlinin bu tarixi xidmətini qiymətləndirməklə
yanaşı, dərin təəssüflə qeyd etməliyik
ki, onun yol verdiyi təhriflər, lüzumsuz "redaktə əməliyyatları"
şairin 1945-ci il "Seçilmiş əsərləri"ndən
start götürərək nəşrdən-nəşrə
keçdikcə "zənginləşib" və bəzi
düzəlişləri nəzərə almasaq, son nəşrdə
öz mövqeyini daha da möhkəmləndirib.
Araşdırmalar göstərir ki, bütün bunlar
Möcüzü oxuculara Rusiyanı xilaskar obrazında görən,
V.İ.Lenin ideyalarını ürəkdən bəyənən
kommunist ruhlu bir sənətkar kimi təqdim etmək niyyəti
ilə bağlı olub. Amerikada yaşayan və
M.Ə.Möcüz haqqında dəyərli dissertasiya yazan cənubi
azərbaycanlı möcüzşünas Hadi Sultan Qurrayinin dediyi
kimi, "Möcüz heç vaxt kommunist olmağı
arzulamamışdı".
Möcüzü kommunistləşdirmək cəhdini
sübut edən faktların sayı-hesabı yoxdur. Bu məsələnin
şərhi başqa bir məqalənin mövzusu olduğundan
biz burada yalnız həmin niyyətin tərkib hissəsi olan və
uzun illər boyu Möcüzün adına qara bir ləkə
kimi düşüb qalan, nəinki təkcə Q.Məmmədli
nəşrlərində, hətta müxtəlif antologiya,
müntəxəbat və dövri mətbuat orqanlarında
dönə-dönə oxuculara Möcüzün ən dəyərli
əsəri kimi təqdim olunan, əslində isə
Möcüz qələminə heç bir dəxli olmayan
"Lenin" adlandırılmış bir şeir haqqında
söz açmaq istəyirik.
Bu şeirin Möcüz qələminin məhsulu
olmaması haqqındakı məlumatı biz hələ sovet
dövründə - keçən əsrin 70-ci illərində
Bakıda əslən cənubi azərbaycanlı, filologiya elmləri
namizədi mərhum Əbülfəz Hüseyninin, Sovet
İttifaqının süqutundan sonra isə İranda məşhur
möcüzşünaslar M.T.Zehtabi, Y.Şeyda və M.Niqabinin
dilindən dəfələrlə eşitmişdik. Hətta
Ə.Hüseyni şəxsən bizə demişdi ki,
"Lenin" şeirini o vaxt Azərbaycan Dövlət
Universitetinin professoru Mübariz Əlizadə qələmə
almış və Möcüzün şeiri kimi oxuculara təqdim
etmişdi. 2000-ci ildə isə M.Niqabinin Naxçıvan
Dövlət Universitetinin əməkdaşı Seyid Surəyə
yazdığı məktubunda bu məlumatın
doğruluğunu göstərən və tədqiqat
üçün son dərəcədə əhəmiyyətli
olan bir fakta rast gəldik: "Mübariz Əlizadə Qulamrza
Budaqiyə (Cənubi Azərbaycan ziyalısıdır - F.X.)
etiraf etmiş ki, "Lenin" şeiri və
"Naxçıvan şurası" Möcüzün yox, bəlkə
mənim qələmimdən axmışdır".
Əlimizdə M.Əlizadənin bu etirafını təsdiq
edən kifayət qədər əsaslar vardır və
artıq vaxtı çatıb ki, bu əsaslara söykənərək
həqiqətin nədən ibarət olduğunu ortaya
çıxaraq. Məsələyə aydınlıq gətirmək
üçün lap əvvəldən - həmin şeirin
meydana çıxması və yayılması tarixçəsini
xronoloji ardıcıllıqla izləməkdən başlayaq.
10 sentyabr 1945-ci il. "Azərbaycan gəncləri"
qəzetində M.Əlizadənin "Cənubi Azərbaycan
şairi Möcüz Şəbüstəri" adlı məqaləsi
dərc olunur. M.Əlizadə məqalədə
Möcüzü "ölməz dahinin (V.İ.Lenin nəzərdə
tutulur - F.X.) məddahı" adlandırır, "sosialist
inqilabımızın məziyyətlərini Möcüz qədər
dərindən dərk edən və onun qədər səmimi
bir qələmlə tərənnümə
çalışan başqa bir şairin o zamankı İranda
olmadığını" iddia edir. Müəllif bu
iddiasının təsdiqi üçün "Tutaq Lenin ətəyindən,
ona pənah aparaq" misrası ilə başlayan 4 misralıq
şeiri bütövlükdə nümunə göstərir:
Tutaq Lenin ətəyindən,
ona pənah aparaq,
Zəmanəmizdəki
həllali-müşkülat odur!
Həmişə mədh-sənasini vird qıl,
Möcüz,
Fəqirə qeydi-sitəmdən verən
nicat odur!
Beləliklə, sonralar Q.Məmmədlinin
"Lenin" adlandırdığı şeir ilk dəfə
olaraq meydana çıxır.
25 noyabr 1945-ci il. Möcüz haqqındakı ilk məqaləsindən
iki ay 15 gün sonra "Ədəbiyyat qəzeti"ndə
M.Əlizadənin "İran Azərbaycanının şairi
Möcüz Şəbüstəri" adlı ikinci məqaləsi
dərc olunur.
Bu dəfə müəllif daha irəli gedərək
Möcüzün "Lenin bayrağı - azadlıq
bayrağı"nın qarşısında diz çökməsi"ndən,
"zəhmətkeş bəşəriyyətin böyük
rəhbəri və müəllimi Lenin haqqında saf
duyğularını tərənnüm edən nəğmə"
yazmasından - dırnaq içərisində verdiyimiz dəbdəbəli
və təmtəraqlı ibarələrlə - söz
açır, "Lenin" adlandırılmış
şeiri nümunə göstərir. Hətta bu şeirin
yazılma tarixini 1918-1919-cu illərə aparıb
çıxarır.
1948-ci ildə Q.Məmmədli həmin şeiri
"Lenin" adlandıraraq şairin həmin ilin 29 aprelində
çapa imzalanan və həmin ilin avqustunadək Bakıda nəşr
olunan ilk kitabına daxil edir və
məhz bundan sonra haqqında bəhs etdiyimiz şeir
Möcüzün əsəri kimi məşhurlaşır.
"Lenin" şeirinin meydana çıxması və
Möcüzün Bakıda çap olunan ilk kitabına daxil
edilməsinin qısa - 3 illik tarixçəsi bundan ibarətdir.
İndi sual olunur: Əgər bu şeir həqiqətən
Möcüzündürsə, onda:
1. Nə üçün şairin 1945-ci ildə Təbrizdə
buraxılan ilk kitabına daxil edilməmiş, yaxud digər
şeirləri kimi M.Əlizadənin təqdimindən əvvəl
Təbrizdə çıxan "Vətən yolunda" qəzetində
və "Şəfəq" jurnalında dərc etdirməmişdi?
2. Nə üçün Q.Məmmədli
Möcüzün ilk kitabına yazdığı müqəddimədə
həmin şeir haqqında bir kəlmə də məlumat
verməmişdi? Axı bu müqəddimədə
Möcüzün Leninə münasibətindən bəhs edərkən
belə bir fakt ona hava və su kimi lazım idi!
3. Nə üçün Möcüzün
tanınmış tədqiqatçılarından biri olan
professor Cəfər Xəndan 1946-cı ildə "Vətən
yolunda" qəzetində dərc etdirdiyi "Lenin İran Azərbaycanı
şeirində" adlı məqaləsində
Möcüzün Leninə münasibətindən bəhs edərkən
"Lenin" şeirindən söz açmamışdı?
Maraqlı burasıdır ki, C.Xəndanın arxivindən
tapılaraq 1970-ci ildə "Ulduz" jurnalında dərc
etdirilən həmin məqalənin təkmilləşdirilmiş
variantında "Lenin" şeirinin misraları da nümunə
göstərilir. Bu artıq o vaxt idi ki, M.Əlizadənin
qoşduğu "Lenin" şeiri şairin əsərlərinin
1948 və 1954-cü nəşrlərinə daxil edilmişdi.
"Lenin" şeirinin mətni əlyazma şəklində
S.Mümtaz adına Azərbaycan Respublikası Ədəbiyyat
və İncəsənət Arxivində Möcüzün 454
nömrəli fondunda saxlanılır. Lakin bu əlyazma
Möcüzün yox, Q.Məmmədlinin xətti ilədir.
Maraqlıdır, görəsən, Q.Məmmədli bu
şeirin üzünü hansı mənbədən
köçürüb? Bəlkə, Təbrizdə əldə
etdiyi şairin avtoqrafından? Axı, 1942-1945-ci illərdə
Təbrizdə H.M.Naxçıvani və Möcüzün digər
dostlarından aldığı avtoqraflarından
üzünü köçürməsini Q.Məmmədli dəfələrlə
etiraf etmişdi. Faktlar göstərir ki, yox! Q.Məmmədli Təbrizdə
olarkən həmin şeiri nə görmüş, nə də
üzünü köçürmüşdü. Əgər,
doğrudan da, Təbrizdə bu şeir ona bəlli olsaydı,
onda nə üçün sovet dövründə çox dəyərli
hesab edilən həmin "nəğmə"ni M.Əlizadədən
əvvəl heç yerdə çap etdirməmişdi?
Güman edilə bilər ki, bəlkə, Q.Məmmədli
Şimali Azərbaycana qayıtdıqdan sonra bu şeiri
tapmışdı? Yox, bu da inandırıcı deyil.
Çünki belə bir iş olsaydı, ədəbiyyat və
mədəniyyət tariximizə aid hər hansı bir
kiçik fakta belə rast gələndə onu sensasiya kimi mətbuata
ötürən Q.Məmmədli susmaz və belə bir
"qiymətli tapıntı" haqqında oxuculara məlumat
verərdi.
Beləliklə, heç bir şübhə yeri
qalmadan razılaşmaq lazım gəlir ki, Q.Məmmədli
"Lenin" adlandırdığı şeirin
üzünü M.Əlizadənin Möcüz
haqqındakı ilk məqaləsindən
köçürmüş, sonra onu şairin əsərlərinin
Bakı nəşrlərinə daxil etmişdi.
Nəhayət, bu məsələ ilə bağlı
nəticə olaraq belə qənaətə gəlmək olar:
Sovet dövləti və onun banisi V.İ.Leninin
"müqəddəsliyi", "əzəməti" və
"qüdrətini" göstərmək məqsədilə
əslən Cənubi Azərbaycanın Xamnə qəsəbəsindən
olan M.Əlizadə Şəbüstər ləhcəsinə
az-çox bələd olduğu üçün "Tutaq
Lenin ətəyindən ona pənah aparaq" misrası ilə
başlayan şeiri Möcüzün dilinə və
üslubuna oxşar şəkildə yazmağa nail olub və
1945-ci ildə onu mətbuatda Möcüzün şeiri kimi
oxuculara təqdim edib.
Əlinə göydəndüşmə bir töhfə
kimi çatan bu şeiri Q.Məmmədli "Lenin"
adlandıraraq Möcüzün kitablarına daxil edib ki, bu da,
şübhəsiz, onun Möcüzü kommunistləşdirmək
niyyətindən irəli gəlib. Vəssalam.
Axı, 850 il bundan əvvəl yaşayan böyük
Azərbaycan şairi N.Gəncəvi haqqında məşhur
sovet şərqşünası Y.E.Bertels (M.Ə.Rəsulzadənin
də ironiya ilə xatırlatdığı!) "zəmanəmizdə
yaşamış olsaydı, Nizami bizimlə (yəni
bolşeviklərlə) birgə olardı" hökmünü
verirsə, 1924-cü ildən bolşevik partiyasının
üzvü olan və əməlli-başlı təhsil
görməyən Q.Məmmədlinin sovet diktaturası illərində
həyatda olan və lap yaxında - qonşu İranda
yaşayan Möcüzü "kommunistləşdirməsində"
təəccüblü nə var ki?!
Fərman XƏLİLOV
AMEA Naxçıvan Bölməsi Əlyazmalar Fondunun
baş direktoru, filologiya üzrə elmlər doktoru
525-ci qəzet.-2024.- 19 oktyabr(№192).-S.23.