ALLAHIN İSMARIŞI

Hər gün möcüzələrin arasındayıq, ancaq onlara o qədər alışmışıq ki, hər birini əsl möcüzə kimi yox, elə gündəlik həyatımızın ən adi işləri kimi qavrayırıq. Səsi, təsviri lentə yazmaq məsələsi təzə-təzə ortaya çıxanda vaxt artıq sürətlə XIX yüzilin sonlarına doğru gedirdi, insanlar daha gözüaçıq, oxumuş idilər, odur ki, belə düşüncə səksəndirən yeniliklərə tez alışdılar.

Yoxsa orta əsrlərdəki kimi mövhumata qapalı insanların bolluğunda yenicə ixtira edildiyi zamanlarda səsi tutub saxlayan, üstündəki cığırlarda diri kimi yaşadanvə lazım gələn anda canlandırmağı bacaran fonoavtoqraf da, qrammofon da, fonoqraf da, patefon da, şorinofon da, teleqrafon da, maqnitofon da Allahın yerə göndərdiyi möcüzə, o möcüzəni ortaya çıxaranlarsa peyğəmbər kimi qavranılardı. Həmin başlanğıc dövrdəki səs yazıb canlandıra bilən qurğulardan biri paleofon adlanırdı ki, mənası"keçmişin səsi" deməkdi. Dünənin səsinin o səsin sahibi ömür möhlətini başa vurub çoxdan həyatdan gedəndən sonra elə yenə sənin yanındaymış kimi eşitməyin möcüzəliliyini bütün bu tarixçələri bilə-bilə mən hər dəfə düşünürəm, hər dəfə heyrətlənirəm və bu neməti insanlığa bəxş edənlərə minnətdar oluram.

Mütəllim Mütəllimov lap çoxdan əriyib torpağa qarışıb. Ancaq yarım əsrə yaxın uzaqlıqdan onun səsi gəlir. Şükür edirəm ki, nə yaxşı, ovaxt imkanlarımın bütün məhdudluğuna baxmayaraq, bu səsləri lentə almağa fürsət tapmışam. İndi hərəsi bir tarixdir. Mütəllim Mütəllimov danışır, elə bil ki, 1970-ci illərdə yox, elə XXI əsrdədir, yanımdadır.

1979-cu ilin sonlarından səsyazma işim nisbətən rahatlaşmışdı. Ağırlığı çiynimi döyənək edən, heç həmişə də istədiyim vaxt radiodakı müvafiq şöbədən ala bilmədiyim, götürəndə də üstündə yarımca saatlıq səs yazmağa çatan bircə lent dolağı verilən reportyorlardan canım qurtarmışdı. Bakıda qonaq olan los-ancelesli dostum, San-Dieqo şəhərində radioda həftəlik "Sandy opera" adlı musiqi proqramını aparan Fəramərz Bərazənde mənə Yaponiya istehsalı yaxşı bir diktofon, üstündə də xeyli kompakt kasetlər gətirmişdi. Qol-qanadım açılmışdı, sağım-solum da söhbətləri yazılası gəzən tarixlərlə dolu idi, mən də daha lentim qurtarar məhdudiyyətindən narahatlıq duymadan daim yanımda olan həmin səsyazanımla arzayınca hər gün bir ucdan bir-birindən qiymətli həmsöhbətlərin danışıqlarını lentə alırdım.

O sözləri ki indi yazacağam, bunları mənə Mütəllim dayı o vaxt hansısa verilişdə səslənməkçün deyil, elə ürəyini boşaltmaqçün söyləmişdi. Növbəti dəfə görüşmüşdük, çay içə-içə söhbət edirdik, səsyazanım işləyirdi və Abşeron kəndlərindən birindəki yas mərasimindən qayıtmış Mütəllim dayı gileylənirdi. Mollanın qarasına danışırdı ki, savadlı idi, yaxşı hikmətli söhbətlər edirdi, amma "Quran" oxumağa başlayanda işləri korladı. Səsi yaxşı idi, elə ağzını açan kimi hiss olundu ki, ya keçmişdə xanəndə olub, ya da dərviş toylarında oxuyandır. Ha istədim deyəm ki, "Quran"ı bu cür, muğamata döndərib oxumazlar. Elə boğazlar, elə şirinliklər edirdi ki, bunlar xanəndə üçün vacibdirsə, molladan ötrü qəbahətdir. Özümü zorla saxladım. Fikirləşdim ki, deyərəm, qəlbinə dəyər, məclisə qanqaraçılıq düşər.

Mütəllim dayı bunları söylədikcə gözümdə "niyə" sualı yaranmışdı və o da sualı dilimə gətirməyimi gözləmədən belə davam etmişdi ki, ay bala, deyəcəksən mən nə soruşdum Mütəllim dayıdan, bu nə danışır, ucun alıb getdi ucuzluğa. Mənim ki ilk ustadlarım həm xanəndəlikdən baş çıxaran, həm şair, həm də ruhanilər olmuşdular, onlardan öyrəndiklərim ömrüm boyu karıma yetib. Ustadım Nadim Nəcəfdə təhsil aldığ vaxtlarda bir gün hücrədə əyləşib öz təzəcə yazdığı bu qəzəli avazla oxuyurmuş:

Nə vəsf edim səni, yox nisbətən ol ayə sənin,

Düşübdü şöhrəti bu hüsnünün səmayə sənin,

Gül-ibehişt olmuş müənbər (ənbər ətirli - R.H.) əndamın,

Mey-ibehişt ilə mayən veribdir dayə sənin.

Ləbindən almış əqiq-i Yəmən təravətini,

Təkəllümün gətirir bülbülü nəvayə sənin.

Xuram-inaz ilə gəl bədnəzərdən etmə həzər,

Tutubdu əl gecələr Nadimin duayə sənin.

Müctəhid gendən bu oxumağı eşidincə Nadimi çağırtdırır. O da əvvəlcə qorxur, düşünür ki, yəqin, oxuduğuna görə müctəhid cəza verdirəcək. Müctəhid qayıdır ki, uzaqdan yaxşı eşidə bilmirdim, indi otur mənim yanımda, bayaq oxuduğunu bir də təkrarla, qulaq asacağam. Nadim istəyir boyun qaçırsın. Deyir ki, ay ağa, axı muğam oxumaq ğinadı. Müctəhid mənalı-mənalı gülümsünür: "Elə olmağına elədir. Ancaq səndəki səs Pərvərdigarın bağışladığı bir gözəllikdir, bu məlahətli avazla nə qədər oxusan, ğina deyil. Di başla, oxu, qoy nə günahın varsa, mənə gəlsin".

Mütəllim Mütəllimov həm dinin, həm xanəndəliyin əsaslarına bələd olan ustadının ona verdiyi öyüdlərə əsasən söyləyirdi ki, muğamat heç vaxt dindən ayrı olmayıb. Əzan verilir, o, muğamatdır, hüzr yerində "Quran" oxunur, orda da muğamat var. Məgər nohələr, mərsiyələr də elə muğam deyil?! Onların da əsası muğamdır. Bunları oxuyanda oxuduğunun insanlara yaxşı çatması üçün sözlərin gözünə muğamın havasını azacıq qatmağa ixtiyarın var. Amma ölçüsündə, həddində. Başlayanda elə əsl xanəndə kimi gəzişməyə, xırdalıqlar etməyə, bu, artıq olur əndazəni aşmaq. Onda dinləyən sənin çatdırmaq istədiyin sözün yox, avazının təsirinə düşəcək. Elə ona görə lap başlanğıcdan şəriət dini sözləri oxuyanda muğamdan istifadənin ifratının əleyhinə olub, bu cür oxumağı dini sözü çatdırmaq yox, elə müğənni kimi oxumaq - ğina sayıb.

Bunları danışandan sonra Mütəllim dayı başladı zümzüməyə - qabaqca Bakı kəndindəki yas məclisində mollanın necə oxuduğunu səslə göstərdi, sonra da, bax, əslində belə olmalıdır deyib düzünü oxudu.

Mütəllim dayının ömrü ki el yığnaqlarında, toyda-düyündə ötmüşdü, hər cür adam da görmüşdü, hər növ hadisə ilə qarşılaşmışdı. Nəcəfdə baş vermiş o hadisəni nağıl edəndən sonra sanki onun tərsi olan bir əhvalatı söyləmişdi. Danışmışdı ki, indiki kimi yadımdadır (50 il əvvəlin olmuşundan bəhs edib belə deyirdi), 1927-ci ilin yazında o vaxt Gəncədə yaşayan ellimiz tarçı Əlabbas Bayramov, xanəndə Musa Şuşinski, bir də qavalçıları Qaçay Qasımov Ağcabədiyə gəlib toy apardıqları, o əsnada məni də oxutdurub bəyəndikləri, gedəndə məni də özləri ilə götürdükləri çağlarda bir gün bir toyda Musa kişidən rica etdilər ki, burda bir cavan oğlan var, qəşəng oxuyur, olarmı dinləyəsiniz?

Həmin gənci sərpayı gətirir çalıb-oxuyanların yanına, o gənc başlayır oxumağa. Musa kişi deyirdi ki, qəşəng də bir qəzəl seçmişdi, amma bir şöbənin heç axırına çatmamış beş beytin hamısını oxuyub qurtardı. Dedim, a bala, vaxt olub biz iki qəzəllə bir muğamı oxumuşuq, sənə bu gedişlə bir kitablıq söz lazımdır ki, bu muğamı axıra çıxasan. Molla kimi oxuyursan, bu gedişlə sənin oxuduğun sözün təsiri də olmaz, çünki yadda qalmayacaq. Səninki avazla şeir demək oldu. Molla o cür oxuya bilər, çünki onun oxuduğu söz hamının həmişə eşitdiyi ayələrdir. Sən ki şeir oxuyursan, hər misranı təkrarla, sözləri bir-bir bəzə, oxuna şirinliklər qat ki, camaat da ləzzət alsın, həvəsə gəlib oxumağının müqabilində sənə peşkəş də versinlər.

...O gəlişlə Mütəllim ta 1930-cu ilə qədər Gəncədə yaşamışdı, tarçı Əlabbas, kamançaçalan Levon Qaraxanov, bir ara başqa tarzən, məşhur sonraların skripkaçısı Azad Əliyevin atası Həmzə Əliyevlə işləmişdi.

Xatırlayırdı ki, əslində elə Gəncədə qalmağı qət eləmişdim, o zamanlar bura xanəndə üçün çox münasib yer idi, həm yaxşı dolanışıq vardı, yalnız Gəncə, Gəncəbasar toylarına aparmırdılar, qıraq rayonlardan, hətta Tiflisdəki azərbaycanlı toylarına da sifarişlər alırdıq, ancaq getməyimə bir hadisə səbəb oldu.

O dövrdə Gəncədə hələ 1920-ci ildən hökumətdən qaçaq düşərək dağlara, meşələrə çəkilmiş xeyli qaçaq varmış. Axşamlardan birində Gəncədə kirayənişin yaşadığı evə iki atlı təşrif gətirir, tapşırırlar ki, elə bu gecə tarçını, kamançaçalanını hazır elə, sabah sübhdən sizi toya aparacağıq.

Nə toydur, hardadır, demirlər. Mütəllim o gələnlərin danışığından, tərpənişindən hiss edir ki, bunlar qaçaqlardır, artıq-əskik danışmağın yeri yoxdur. Toyun haqqını da irəlicədən ödəyirlər. Mütəllim etiraz edirsə də, qoyun gedək, oxuyaq-çalaq, sonra verərsiniz, razılaşmırlar. Qayıdırlar ki, başqa toylara baxmayın, ola bilər, toy yarımçıq qalar, qarışıqlıq düşər, haqqınızı ödəməyə macal olmaz. Nə verəcəyiksə, bəri başdan götürün ki, arada halallıq olsun.

Ertəsi gün səhər tezdən üç atlı gəlir, hərəsini biri tərkinə alır, bəlli bir yerə çatandan sonra gözlərini bağlayıb onları xeyli piyada da aparırlar. Gözlərinin sarığı açılanda görürlər ki, dağlarda, meşənin gizlin yerindəki bir taladadırlar. İşlərinin adı nə idi, hayıl-mayıllıqla qulaq asanları, arada qol açıb oynayanları vardı, gündəlik işləri elə belə məclisləri yola verməkdi, pullarını da irəlicədən vermişdilər, qabaqcadan da demişdilər ki, sizi çox yormayacağıq, uzaqbaşı saat yarım-iki saat oxuyub-çalıb gedəcəksiniz.

Ancaq heç yarım saat da çəkmir. Qəfildən yaxın ətrafdan at kişnərtiləri, ardınca atəş səsləri eşidilməyə başlayır, bunlar da atlanırlar, silaha əl atırlar, xanəndəylə çalğıçıları da yaxınlıqdakı mağara tərəf tuşadırlar ki, cəld ora sığının, sonra sizi aparıb evinizə çatdırarıq.

Ancaq həmlə edənlər elə bunlar kimi qaçaqlar yox, hökumət adamlarıymış. O dövrdə dövlət artıq qaçaqlığın kökünü biryolluq kəsmək qərarı veribmiş. Azərbaycanın harasında qaçaq dəstələri varsa, hamısının axırına amansızlıqla çıxırlarmış - qırdıqlarını qırırlar, hansılarsa da Türkiyəyə, İrana qaçaraq canını qurtarır.

Mütəllimgil cavan adamlardılar, həyatlarında birinci dəfə belə halla rastlaşmışdılar, ilk dəfə onların çalıb-oxumasını beşatılanların atəşləri yarımçıq qoymuşdu. Çox qorxublarmış. Hökumət adamları əllərində tar-kaman görəndə onlara toxunmur, şəhərə aparıb dindirəndən sonra sərbəst buraxırlar. Ancaq Mütəllim dayı söyləyirdi ki, içərimdə bir vahimə vardı, hiss edirdim daha Gəncədə qala bilməyəcəyəm, ona görə yığışıb qayıtdım Ağcabədiyə, ancaq hələ orda da dörd-beş ay məclislərdən uzaq oldum.

Mütəllim Mütəllimov ilk dəfə Bakıya gəlib filarmoniyada birinci konsertlərini verməsini də şirin yuxu kimi xatırlayırdı.

"Hər yay biz ailəliklə Şuşaya gedərdik. 1931-ci oldə Zülfüqar Hacıbəyovla orda tanış olduq. Məni Bakıya dəvət elədi. Tarçım Ağdamın Quzanlı kəndindən olan Bəhram Həllacov idi. Düz 15 konsert verdim. Bu, Bakıya ilk gəlişim idi. Bu gəlişimlə filarmoniyaya ayağım açıldı. Hər il bir neçə dəfə konsertlər verməyə çağırılardım".

Filarmoniya səhnəsində birinci konsertinin ilk dəqiqələrini heç unuda bilmirdi. Danışırdı ki, rayonlarda, kəndlərdə toylar o vaxtlar adətən gündüzlər keçirilərdi. Tək-tək varlı adamların toyları bəzən axşamacan uzanar, gecəyədək çəkərdi. Onda ətrafda məşəllər yandırardılar, musiqiçilərin yanında da üç-dörd çıraq düzərdilər.

"Birnci dəfə filarmoniya səhnəsinə çıxanda ilk dəfə qarşımda bu qədər adam, belə gur işıqlar gördüm, başım gicəlləndi. Hövlləndim ki, gedib stula çatana qədər olan beş-altı addımı ata bilməyəcəm, səndirləyəcəm. Ürəyim az qalırdı sinəmdən çıxsın. Fikirləşirdim ki, bu minvalla heç səs də sözümə baxmaz. Tarçı da hiss edirdi ki, özümdə deyiləm. Ona görə mənim oxumağıma ayaq verənəcən xeyli çaldı, o çaldıqca da asta-asta özümə gəlirdim. Ancaq o axşam elə oxudum ki, mənə elə gəlir, ömrümdə nə ondan əvvəl, ən ondan sonra o cür yaxşı oxumağım olmayıb".

Cavan, şux, şaqraq səsli Mütəllim Mütəllimov o axşam özünü də, dinləyənlərini də fəth etmişdi. İlk konserti ilə elə möhür vurmuşdu ki, onu elə bu ilk çıxışdan etibarən yolunu təzə başlayan cavan deyil, yetişmiş xanəndə kimi qəbul etmişdilər.

Və axıracan da belə qaldı.

Yəqin, haçansa musiqili səhnəmizin sabit bəzəkləri "Arşın mal alan"ın, "Əsli və Kərəm"in, "Şah İsmayıl"ın, "O olmasın, bu olsun"un, "Aşıq Qərib"in, "Koroğlu"nun və digər bu qəbil incilərin əvvəldən-sona müfəssəl tarixi yazılacaq, o araşdırmalar aparılırkən izlər arayacaqlar ki, müxtəlif illərdə bu əsərlərdə ən azı baş rolları oynamışların hamısını müəyyənləşdirsinlər.

Bu ipucunu da sabahın tədqiqatçılarının o nəcib işinə kömək üçün biz verək, yoxsa ki, bu sorağı hardan alasıdırlar?!

Ustad Mütəllim Mütəllimovun öz səsindən öz sözlərini gətirirəm ki, lap dəqiq olsun: "Ağcabədidə, yerli həvəskarları, istedadlı oxuyanları da cəlb edərək 1932-ci ildə bir "Arşın mal alan" da vermişdik. Mən Əsgəri oynayırdım. Məsumə adlı bakılı qız vardı, o, Gülçöhrəmiz oldu. Sonralar adlı-sanlı xanəndə olacaq Yaqub Məmmədovun bacısının yoldaşı Əlişoğlu Saleh müəllim Soltan bəy idi. Sonra görüm kim var idi? Hə, bir-bir yadıma düşür... Fərzəli Novruzov, azançı Camal, tarçı Quzanlı Bəhram, kamançaçı Vahan. Bu "Arşın mal alan" camaatın ürəyinə yaman yatmışdı. Sonra uzun müddət camaat elə həmin "Arşın mal alan"dan danışırdı. 1941-ci ilin payızı gəlmişdi, müharibənin şıdırğı vaxtları idi. Ancaq hələ heç kəs təsəvvür eləmirdi ki, bu dava 1945-ci ilə qədər uzanacaq. Hamı ümid edirdi ki, bu qan-qada tezliklə başa çatar. O vaxt Ağcabədidə raykom katibi Səfa İmanov idi. Çox yaxşı adam idi. Bir gün məni çağırtdırdı ki, Mütəllim, vəziyyətimiz nə təhərdi, onu deməyə ehtiyac yoxdur. Bu ağır günlərdə camaatımızda ruh yüksəkliyi yaratmaq çox vacibdir. Klubumuz da heç yaxşı vəziyyətdə deyil. Cavanlardan topla, gör neyləyirsən. Bəli, oldum klub müdiri. Klubun tək adı vardı. Bir uçuq-sökükbina idi. Ahıllar, cavanlar əl-ələ verdik, hər şeyi az vaxtda qaydaya saldıq. Kiçik bir teatr truppası düzəltdik. Konsertbriqadası da yaratdıq. Qüssəli günlər idi. Tez-tez ölüm-itim xəbərləri gəlirdi. Çox ağır, dərdli günlər idi. O vaxt Ağcabədidə 30 kolxozvardı. Hər kolxozda ayda iki-üç dəfə tamaşalar göstərər, konsertlər verərdik. O vaxtlar ərləri, ataları, oğulları, qardaşları cəbhədə olan ana-bacıların, qız-gəlinlərin dilindən eşitdiyim "Adamın, doğrudan da, yorğunluğu çıxarmış, eyni açılarmış" sözlərini mən həmişə ən yüksək tərif, ən yaxşı mükafat bilmişəm. O səslər indi də qulağımdadır. O dövrdə "Əlli yaşında cavan", "Beş manatlıq gəlin" tamaşalarını göstərərdik. Yaqub Məmmədov o vaxt hələ balacaydı, onu da cəlb eləmişdim kluba, "Əlli yaşında cavan"da Qulunu oynayırdı, arada xırda-xırda oxuyurdu da. O illərdə əslində Ağcabədidə yaxşı səsi olan çox cavanlar vardı. Ancaq hamısı cəbhədəydi, neçəsinin də "qara kağız"ları gəldi. Odur ki, Yaqub kimi hələ əsgərlik yaşı çatmamış uşaqları, yeniyetmələri kluba sarı çəkirdik ki, heç olmazsa say düzəlsin, rolları bölüşdürəndə sıxıntımız olmasın".

...Mütəllim Mütəllimovun səsi Azərbaycan radiosundan birinci dəfə 1945-ci ilin sentyabr ayında eşidilmişdi. O zamanlar hələ lent yazılışları yox idi, bütün ifalar elə birbaşa radiostudiyada, mikrofon qarşısında dayanaraq, canlı edilirdi.

Mütəllimin radioda oxumasının təşəbbüsçüsü də Üzeyir bəy olmuşdu.

Böyük bəstəkarın 60 illiyi qeyd ediləndə 1945-ci ilin sentyabrında Mütəllimi də Ağcabədidən dəvət etmişdilər və ayın 13-dən 27-dək müxtəlif səhnələrdəki çıxışlarından savayı, radioda da bəzən hər gün, bəzən də günaşırı oxumuşdu. O vaxt radioda bədii rəhbər Səid Rüstəmov idi. Elə radiodakı ifaları əsnasında Mütəllimi gözaltı edibmiş, niyyətini radio verilişləri idarəsinin direktoru Şəmsəddin Abbasova da açıbmış. Bir neçə gün davam edən silsilə yubiley tədbirləri və konsertləri yekunlaşaraq rayonlardan gələnlər ev-eşiyinə qayıtmağa hazırlaşanda Mütəllimə xəbər verirlər ki, bir az ləngi, radionun direktoru səni görmək istəyir.

Şəmsəddin Abbasov onu mehribanlıqla qarşılayır və deyir ki, Səid təklif etdi, biz də onun rəyi ilə şərikik, istəyirik ki, səni radioda solist saxlayaq. Get rayondakı işlərini sahmana qoy, qayıt gəl, sənin yerin buralardır, indi təzə dövr başlayır, bizim qabiliyyətli cavanlara ehtiyacımız artıb, bundan belə konsertlərimizin saatları da çox olacaq, dəvət olunan müğənnilərdən əlavə, gərək ştatımızda oturan daimi solistlərimizin sayı da arta.

Beləcə, Mütəllim az sonra Bakıya biryolluq köçür, bir müddət radioda çalışandan sonra 1947-ci ildə Azərbaycan Dövlət Estradasına keçir, ardınca da 1950-ci ildən olur Müslüm Maqomayev adına Dövlət Filarmoniyasının işçisi.

Bunları səbəbsiz xatırlamıram. Ağcabədidə klub müdiri olduğu çağlarda hər gün bir kolxozda konsert, tamaşa verdikləri kimi, filarmoniyanın solisti olduğu uzun illər ərzində işi yalnız elə bu işıqları gur səhnədən çıxış etmək, günortaları "Goburnat bağı"nda həmkarları ilə söhbətləşərək çay içməkdən ibarət deyildi. Daim o da, sənət yoldaşları da səfərlərdə idilər. Kəndlərin həndir-hamar tozlu yollarından keçirdilər, şaxıyan günün altında, pambıqlı düzlərdəki tarla düşərgələrində konsertlər verirdilər, bir tərəfdə mal-qaranın, qoyun-quzunun sıralandığı fermalardakı samanlıq-səhnələrdə çalıb-oxuyurdular. Nə həmin ezamiyyətlər vaxtı dincəlməyə münasib mehmanxanalar, qonaq evləri vardı, nə onları gedəcəkləri ünvanlara rahat çatdıran nəqliyyat. Ancaq bütün əziyyətlərə baxmayaraq, ürəklə, həvəslə, şövqlə işləyirdilər, kənd əməkçilərinə azacıq da olsa zövq bağışlamaqdan həzz alırdılar. Bu sadə insanların alqışları, sağolları onlara yeni belə səfərlərə çıxmaqçün əlavə güc verirdi.

Sovet onillərində "xalq artisti" adına layiq görülmüş sənətkarlarımızın təqribən hamısı bu yolları keçiblər, bu zəhmətləri çəkiblər. Bu mənada onların hamısı elə sözün ən sərrast mənasında xalq artisti idilər, xalqın artisti idilər.

Eyni fədakarlıqları zamanında Rəşid Behbudov da edib, Xan Şuşinski də, Şövkət Ələkbərova da, Sara Qədimova da, Gülağa Məmmədov da, Zeynəb Xanlarova da... Hamısı! Biri də kənarda qalmayıb. Hamısı fədakarlar olub! Heç biri inciməsin. Bu iradımın onların hansının hansı sənət səviyyəsinə sahib olmasına dəxli yoxdur. Ancaq özünüz götür-qoy edin - indinin xalq artistlərinin hansı bu yollardan keçib?

Mütəllim Mütəllimov 40 illik sənət yolu boyunca həmişə belə fədakar zəhmətkeş oldu.

İstər böyük olsun, istər kiçik. Zəhmətinə qiymət veriləndə hərdən kövrəlincəyə qədər sevinir. Bəlkə də elə buna görədir ki, Mütəllim dayı da xidmətlərinin müqabilində vaxtı ilə ona verilmiş fəxri fərmanları ən əziz yadigarlar kimi qoruyub saxlayırdı, onları ayrıca cığara kağızlarla da üzləmişdi ki, ləkə-filan düşməsin. Hamısını mənə fəxrlə göstərmişdi. Biri 1957-ci ildə Azərbaycan Dövlət Estradasındakı əla yaradıcılıq işinə görə aldığı fəxri fərman idi, digərini 1961-ci ildə təqdim etmişdilər: yenə əla xidmətlərinə görə, özü də bu səfər Mədəniyyət İşçiləri Həmkarlar İttifaqı Mərkəzi Komitəsinin Rəyasət Heyəti tərəfindən təltif edilmişdi.

İlk tələbəlik illərimdən mən 1960-70-80-ci illərdə çox populyar, ən çox oxunan nəşrlərdən olan "Bakı" axşam qəzeti ilə əməkdaşlıq edirdim. Hərdən redaksiyada köhnə illərin cild-cild tikilmiş buraxılışlarını da vəqərləyirdim ki, qəzetin üslubuna, xəttinə bir az da dərindən bələd olum. Bir dəfə belə vərəqləmələr əsasında təsadüfən gözüm tanış ada sataşdı, kiçik bir xəbər idi. "Bakı" qəzetinin 1961-ci il 15 iyul tarixli nömrəsində belə bir xəbər dərc edilmişdi: "Respublikamızın bir qrup incəsənət ustasından ibarət bədii briqada xam torpaqların sakinlərinə mədəni xidmət etmək üçün Qazaxıstana gedir. Onlar bir ay müddətində Qazaxıstanın Selinoqrad, Kustanay, Pavlodar şəhərlərinin kolxoz və sovxozlarında konsert verəcəklər. Bu gün səhər bədii briqadanın bir dəstəsi - respublikanın Əməkdar artisti Mütəllim Mütəllimov, 6-cı Ümumdünya Gənclər Festivalının laureatı Çingiz Mehdiyev, akrobatlardan Əliyev qardaşları və başqaları təyyarə ilə Qazaxıstana yola düşmüşlər".

Ola bilsin ki, neçə il qabaq qəzet çıxan günü bu kiçik yazı adicə xəbərmiş. Mənim o yazıyla rastlaşdığım 1975-ci ildə isə artıq aradan 14 il keçirdi və illər ayrılığından sonra bu, bir xoş xatirə, yadigar idi. Odur ki, xəbəri köçürdüm, istədim ki, ən yaxın görüşümüzdə Mütəllim dayıya da oxuyaraq onu sevindirim, həm də suallar verim ki, o səfər gedişində hansısa maraqlı hadisələr baş veribmi?

Tezliklə görüşdük, mən də elə salam-kəlamdan sonra sevincək cibimdən bu yazını çıxararaq oxudum ki, onun da kefi açılsın. Ancaq gözlədiyimin tam əksinə olaraq mən xəbəri oxuyunca Mütəllim dayı nədənsə sıxılan kimi oldu və hiss etdim ki, açıqca pərtləşdi. Təəccüblə soruşdum ki, niyə tutulduz, a Mütəllim dayı? Qayıtdı ki, a bala, burda səhv yazıblar, axı mən əməkdar artist olmamışam, səhv yazıblar, bu yazı lap utandırdı məni...

Mən də pərtləşdim. Qaş düzəltdiyim yerdə vurub göz çıxartmışdım. İşin tərsliyindən ha fikirləşdim, ağlıma bir yönlü söz də gəlmədi, elə dilucu dedim ki, səhvlər olur da, Mütəllim dayı, bundan ötrü siz niyə utanırsınız ki!

...Mütəllim Mütəllimov çağdaşı olduğu xanəndələrin bir çoxundan həm də sözə həssas münasibəti, qəzəliyyatı dürüst, əruz vəznini incitmədən, ərəb-fars kəlmələrinin mənasını duyaraq təhrifsiz oxuması ilə seçilirdi.

O, ömrü boyu özünün də, sözünün də yerini dəqiq bilən adam olmuşdu, çörəyi yalnız səsdən deyil, həm də sözdən çıxdığından sözə, şeirə, ədəbiyyata həmişə həssas yanaşmışdı. Bir dəfə ondan soruşmuşdum ki, elə el havaları oxumusunuzmu, bilirsinizmi ki, daha oxunmur, amma oxunması, təzədən musiqi dövriyyəsinə gətirilməsi faydalı olardı? Qayıtmışdı ki, birdimi, beşdimi, ondumu, bu gün də oxunulası, bəyəniləsi çox unudulan mahnılar var ki, ola bilsin, bəzilərinin sözünə azacıq əl gəzdirsən, qısa müddətdə ən sevilən mahnılara dönərlər. Əlavə də etmişdi ki, biz oxuyan vaxtlarda hər xalq havasının ayrı-ayrı çeşidini, ayrı-ayrı xallarını axtarardıq.

Misal da çəkmişdi. Demişdi ki, Yavər xanım Kələntərlinin "Bayatı-Kürd"də oxuduğu təsnif var: "Yar şirin olar", həmin hava Cabbardan qalmadır, mən elə həmin musiqi üstündə, ancaq bir az əlavələrlə Qaryağdıoğlunun məşhur qəzəlini oxuyardım:

Saldı yarın üzünə zülfün, əcəb pürçəmi var,

Bu nə işvə, bu nə qəmzə, nə gözəl çəm-xəmi var.

Şirin olur, şirin olur, şirin olur, şirin.

Atadan, anadan yar şirin olur, şirin.

Bunu sözlə deyəndən sonra avazla da oxumuşdu, əla da oxumuşdu, mən də dərhal təklif eləmişdim ki, səsinizin bütün məlahəti yerindədir, səhnəyə çıxmırsız-çıxmırsız, radionun səsyazma evində gününü, saatını danışım, icazəsini alım, yer götürüm, bunu heç olmazsa verilişdə səsləndirmək üçün lentə yazaq. Razılaşmamışdı. Demişdi ki, xanəndənin əsl oxumaq vaxtı 25 ildir, mənsə 25 il yerinə 40 il oxumuşam, daha bəsdir, indi meydan cavanlarındır, ancaq bir də bu cür mahnını mənim indi oxumağım düz olmaz. Oxuyanda elə qəzəl, elə söz seçməlisən ki, yalnız səsinə yox, yaşına-başına da uyğun olsun.

Sözlə belə ehtiyatlı, nəvazişli davranmağı özü üçün danışıqsız riayət etdiyi qaydaya çevirmiş Mütəllim Mütəllimovun şeiriyyata məsuliyyətli və heyran münasibəti, hətta özünün də şeir yazması haqda təfərrüatlardansa, heyiflər ki, artıq onun həyatda olmadığı vaxtlarda xəbər tutdum.

O vaxtlar Ukraynada yaşasa da, mütəmadi əlaqə saxladığımız, hərdən şəxsən də görüşdüyümüz, təəssüf ki, çoxdan xəbərim olmayan Müşfiq Ağazadə - Mütəllim Mütəllimovun ona zahirən qoşa alma kimi bənzəyən nəvəsi ilə 2015-ci ildə birlikdəydik, babasından danışırdıq. Deyirdi ki, babası dünyadan köçəndə 12 yaşı varmış. Ancaq Müşfiqin ömründə həmişə qalacaq izini qoymağa girəvə tapıbmış: "Hələ məktəbə getmirdim, Mütəllim babam məni məcbur edirdi ki, şeirlər öyrənim. Mənə əski əlifbanı öyrətmişdi. İstəyirdi ki, ərəbcəni, farscanı da öyrətsin. Tənbəlliyimdən onları öyrənmədim, amma hər halda babamdan ərəb əlifbasını öyrənməyim sonralar çox karıma gəldi. Ata babam Süleyman bəydən evimizdə qalan kitabların arasında bir vaxtlar sovetin qadağan etdiyi, əski əlifba ilə yazılmış xeyli əsərlər vardı. Evimizdəki əski əlifbalı kitablarla bağlı orda-burda artıq-əskik danışmayaq deyə bizə başa salmışdılar ki, bunlar "Quran" kitablarıdır. Ancaq Mütəllim babam mənə əlifbanı öyrədəndən sonra yavaş-yavaş başladım həmin kitabları oxumağa. Gördüm ki, bunların hamısı Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq kimi 1930-cu illərdə sovetlərin "xalq düşməni" elan edərək güllələdiyi, əsərlərini qadağan etdiyi şair-yazıçıların kitablarıdır. Başqa evlərdə sovetin verəcəyi cəzalardan ürkərək çoxları belə kitabları ya torpağa basdırmış, ya da kibrit çəkib yandırmışdılar. Mütəllim babam o kitabları oxuyardı, mənə də tövsiyə edərdi ki, indi də, gələcəkdə də bu kitabları oxu. Evdə olanda Mütəllim babamın əlindən kitab düşməzdi. Həmin köhnə kitabları dönə-dönə oxuyardı. Babam şeir yazmağı da xoşlayırdı. Qardaşım Qasımla evdə sözlərimiz çəpləşəndə, höcətləşməyə başladığımız vaxtlarda deyərdi ki, dalaşmayın, belə deyişməkdənsə başlayın şeir yazmağa, görək bu yarışda kim kimə üstün gələcək. Yəni bizi yalnız şeir kitablarını oxumağa yox, şeirlər yazmağa da təşviq edirdi".

Müşfiq bunu da söyləyirdi ki, Mütəllim dayı evdəki köhnə maqnitofonunda keçmiş xanəndələrin lent yazılarına qulaq asmağı xoşlarmış, hər bazar günü saat 2-də də hökmən radioda muğamat konsertini dinlərmiş.

Deyir, soruşardıq ki, ay baba, hamının oxumağını bu muğamat konsertlərində verirlər, niyə səninkini vermirlər? Hiss olunardı ki, bu sualımızdan təsirlənir, ancaq özünü o yerə qoymurdu, cavab verirdi ki, bala, mən vaxtında çox oxumuşam, indi cavanlara çox yer vermək lazımdır ki, onları da yaxşı tanısınlar. Ancaq hiss edirdik ki, umur, istəyir muğamat konsertlərində onun da ifaları səslənsin. Əlbəttə, götürüb radioya zəng vursaydı, inanıram ki, sözünü yerə salmazdılar, elə növbəti bazar günü oxuduqlarından verərdilər. Ancaq hansısa işindən ötrü kiməsə ağız açmağı rəva bilməzdi, deyərdi ki, neynək, özləri haçan məsləhət bilərlər, onda da verərlər.

Mütəllim Mütəllimov hansı muğamı oxuyubsa, ona sanki təzə can, yeni nəfəs verib. Onun "Mirzə Hüseyn segahı"na vurduğu naxışlarsa misilsizdir. Mütəllimdən sonra bu muğama üz tutanların çoxu onun şirin boğazlarını, ləzzətli keçidlərini, gah zildə, gah bəmdə vurduğu süsləri nə şəkildəsə öz ifalarında təkrarlamağa çalışıblar.

Müşfiq danışırdı ki, Alim Qasımovun sənətə yenicə gəldiyi vaxtlar idi, onun oxusunda babamın şirinliklərinin sədasını hiss etdiyimdən Bakı kəndlərində harda toyu olurdusa, çağırıldım-çağırılmadım, ora gedirdim ki, qulaq asam.

"Bir dəfə də Alimdən xahiş elədim ki, qardaş, nə olar, Mütəllimsayağı bir "Mirzə Hüseyn" oxu. Qayıtdı ki, mən o qələti eləyə bilmərəm.

Alim Qasımovun şəxsiyyətinə də, yüksək sənətinə də mənim böyük hörmətim var və o, belə bir söz dedi. O sözlərlə mən iftixar edirəm. Bu, mənimçün elə babamın oxumağına qoyulan ən ali qiymətdir. Çünki bu sözləri adi adam deməyib, sıradan olan bir sənətkar söyləməyib. Bu, babamın sənətinə muğamda zirvəyə çatmış bir xanəndənin məhəbbətlə, ehtiramla verdiyi dəyərdir".

...Elin gözünü ən dəqiq çəkən tərəzi sayanlar, təbii ki, haqlıdırlar. Çünki bu tərəzinin yanılmazlığını ötən zamanın sınaqları həmişə sübuta yetirib.

Bir əsr yaşamış unudulmaz tarzənimiz Firidun Ələkbərov söyləyirdi ki, Mütəllim, kamançaçı Hafiz Mirzəliyevlə bir də o, Hövsan kəndinə toya dəvət ediliblərmiş. Əhvalat vaqe olurmuş 1960-cı illərin əvvəllərində. O çağlarda ki, muğam aləmimizdə də azman sənətkarlar çoxmuş, Abşeron kəndlərində, illah da Hövsanda muğam sərrafları bəs deyincəymiş. Firidun müəllim yada salırdı ki, bu kəndin adətinə uyğun olaraq məclisə girməzdən əvvəlcə xanəndəni ayrıca bir otağa dəvət edərdilər, ürəfadan beş-altı nəfər yığışıb onu dinlərdilər.

Baxırlar ki, otaqda mikrofon da qurulub, maqnitofonu da işə salıblar. Mütəllim "Bayatı-Qacar" başlayır.

Bu, doğruçu şahidin, rəhmətlik Firidun Ələkbərovun sözləridir: "Mütəllim elə bir "Bayatı-Qacar" oxudu ki, nə mən elə "Bayatı-Qacar" eşitmişəm, nə indiyəcən o gözəllikdə "Bayatı-Qacar" oxuyan olub. Azı 45-50 dəqiqə oxudu. Hamısı ayağa qalxıb əl çaldı. Mən illərlə Hövsana toylara gedib-gəlmişəm. Sonralar xəbər tutdum ki, o lent 40 il Hövsanı ev-ev gəzib. Hansı evə aparılsa, orda qoyun kəsilər, qonaqlıq verilər, muğamat aşiqləri yığışıb Mütəllimin "Bayatı-Qacar"ından feyziyab olarmışlar. İndi o lent könəlib. Hövsan kəndində Valeh adında tarçalan var, ondadır. Mən ondan xahiş elədim ki, versin, aparım kaset çıxardım, bu, qiymətə sığmayan bir yadigardır, mənimçün də ikiqat əzizdir ki, Mütəllimin o gözəl oxusuna mən çalmışam. O "Bayatı-Qacar" bir dərslikdir, tayı-bərabəri olmayan oxumaqdır".

Bu sözləri deyəndə, bir daha Mütəllim Mütəllimovun həmin füsunkar oxusunu dinləməyi arzulayanda qocaman sənətkar Firidun Ələkbərovun 97 yaşı vardı, səksən ildən çox idi ki, tar sinəsində idi, bu uzun ömrü boyunca saysız xanəndələr də görmüşdü, yüzlərlə "Bayatı-Qacar"lar da eşitmişdi. Ancaq bu sinnində də onu dünyadan doymağa qoymayan, həyata bağlayan gözəlliklərdən biri də Mütəllimin köhnəlmiş lentdə qalan köhnəlməz oxusu, böyük səhnədə, yüzlərlə dinləyicinin iştirakı ilə yox, balaca bir kənd evində beş-altı xiridarın gözü qarşısında yaratdığı möcüzə idi.

Nə olsun ki, bütöv ömrü bir çətən külfətlə darısqal komada keçirib, kasıbyana həyat sürüb, nə olsun ki, dövrünə görə böyük imtiyaz sayılan və ondan qat-qat aşağıda olanlara səxavətlə paylanan fəxri adları ona qıymayıblar, nə olsun ki, zamanında oxularının radionun, televiziyanın konsert proqramlarına mütəmadi daxil edilməsindən onu umsuq qoyublar, nə olsun ki, vaxt, mühit, insan soyuqluğu çox zaman parlaqlardan, layiqlərdən, qadirlərdən onlara düşməli olan halal payı insafsızca əsirgəyir?!

Bir adamın özü dünyadan köçüb gedəndən sonra da səsi, əsəri onillərcə təbərrük kimi ev-ev gəzdirilirsə, onun gəlişi hər evdə bayram kimi qarşılanırsa, o gəlişə qurban kəsilirsə, həmin adamın adı, xatirəsi elə yenə həyatda olan bir varlıq kimi məhəbbətlə çəkilirsə, bunlar Allahın yetərincə qədir bilməyən bəndələrə ismarışı deyilmi ki, siz nə tədbir tökürsünüz-tökün, siz nə sayaq əlləşirsiniz-əlləşin, mən sevib-seçdiyimi bunca əziz edə bilirəm!

14 oktyabr 2024

Rafael HÜSEYNOV

Akademik

525-ci qəzet.-2024.- 19 oktyabr(№192).-S.16-17.