Lənkəranın 100 yaşlı təhsil ocağı: Seminariyadan Kollecə

2024-cü ilin sentyabr ayında 100 illiyi tamam olan Lənkəran Müəllimlər Seminariyasının (indiki Humanitar Kollec) tarixindən və fəaliyyətindən yazarkən qatı çoxdan saralmış arxiv sənədlərini yenidən vərəqlədik, burada təhsil almış və həyatını neçə illər əvvəl dəyişmiş ötən nəslin nümayəndələrini xatırladıq. Vaxtı ilə məktəbin 70 və 85 illik yubileyləri ərəfəsində yazdığımız "Sabaha açılan pəncərə" (1994) və "Seminariyadan kollecə" (2004) kitablarını bir daha nəzərdən keçirdik.

Lənkəranda 2009-cu il dekabrın 1-2-də Humanitar Kollecin 85 illiyi qeyd olunmuş, ovaxtkı təhsil naziri Misir Mərdanovun "Regionlarda təhsilin inkişaf perspektivləri" mövzusunda məruzəsi dinlənilmişdi.

lll

Lənkəran müəllimlər seminariyası Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi və Xalq Komissarları Şurasının "Azərbaycan SSR-də ümumi icbari təhsilə kömək haqqında" 29 may 1923-cü il tarixli qərarı ilə yaradılıb.

1924-cü ildə "Darülmüəllimeyn" adı ilə fəaliyyətə başlayan Seminariya 1926-cı ildə Lənkəran Pedaqoji Texnikumu adlandırılıb. Əgər təşkil olunduğu ildə məktəbdə 40 tələbə oxuyurdusa, iki il sonra onların sayı 180 nəfərə çatmışdı.

Lənkərandan əvvəl belə seminariyalar Qazax, Bakı, Gəncə, Salyan, eləcə də digər şəhər və rayonlarda yaradılmışdı. Teymur bəy Bayraməlibəyov Qori müəllimlər seminariyasının ilk məzunlarından idi. Seminariyadan sonra Lənkəranda məktəb müdiri işləmiş, qızı Məryəm xanım Bayraməlibəyova 1925-ci ildə Moskvada müəllimlərin I Ümumittifaq qurultayının iştirakçısı olmuş, oradakı çıxışı "Pravda" qəzetində dərc edilmişdi.

Müslüm Maqomayev Qori müəllimlər seminariyasını bitirdikdən sonra Lənkərana gəlmiş, 1906-1911-ci illərdə Lənkəranda xor, dram dərnəyi, nəfəsli orkestr təşkil etmiş, talış xalq nəğmələrini toplayaraq nota almışdı.

Keçmiş təhsil naziri, AMEA Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunun indiki direktoru, professor Misir Mərdanovun məlumatına görə, Qazax seminariyasının müdiri işləmiş Xalq yazıçısı Mehdi Hüseynin atası Əli Hüseynov 1926-1927-ci illərdə Lənkəran maarif şöbəsinin müdiri olub ("525-ci qəzet", 08.12.2018).

Seminariyanın məzunu Məmmədəli Səfiyev də Lənkəranda yeni demokratik təhsilin yaradıcılarından olmuş, bu diyarın sosial-mədəni həyatı ilə bağlı elmi, publisistik yazıları "Zakafkazskiy vestnik" və "Kafkaz" qəzetlərində çap edilmişdi (Əli Bağırov. Məmmədəli Səfiyev "Lənkəran" qəzeti, 04.06.1991).

lll

Lənkəranda Müəllimlər Seminariyasının açılması qəzanın mədəni həyatında tarixi, əlamətdar hadisə idi. Savadsızlığın ləğvində, Azərbaycan təhsilinin inkişafında mühüm xidmətləri olan bu məktəb orta ixtisaslı müəllim kadrlarının hazırlanmasında kompas rolunu oynayıb.

Məktəb fəaliyyətə başladığı ilk illərdə indiki Lənkəran Dövlət Universitetinin inzibati binasında, həkim İsa bəy Əlibəyovun mülkündə yerləşirdi. İsa bəy binanı Əsgər xanın qızı Kişvər xanımın şərəfinə tikdirmişdi. Kişvər xanım 1912-ci ildə Tiflisdə keçirilən "Qafqaz gözəli" müsabiqəsində birinci yeri tutmuşdu.

Məktəbin şəhərin Şirəli Axundov küçəsində yerləşən indiki binası 1895-ci ildə tikilib. 1936-cı ildə binada əsaslı təmir və yenidənqurma işləri aparılaraq 4 nömrəli məktəbin istifadəsinə verilib. Tikintisində vaxtı ilə Xan bağı kimi tanınan, indi isə Milli Qəhrəman Ə.Əliyevin adını daşıyan mədəniyyət və istirahət parkında yerləşən rus kilsəsinin kərpic və daşlarından istifadə edilib. 4 nömrəli məktəb 1982-ci ildə başqa yerə köçürüldükdən sonra həmin bina adını çəkdiyimiz məktəbin istifadəsinə verilib.

Lənkəran Pedaqoji Məktəbi müharibə ərəfəsində - 1940-cı ilin may ayında Salyanda, 1943-cü ildə Astraxanbazar rayonunun Prişib qəsəbəsində (indiki Cəlilabad rayonunun Göytəpə qəsəbəsi - müəl.) fəaliyyət göstərib. Tələbələrin bir qismi isə təhsillərini Bakıda, Şuşada və Salyanda davam etdirib.

Məktəb müharibədən sonra - 1945-ci il avqust ayında fəaliyyətini yenidən Lənkəranda davam etdirib. 1945-ci ildən bu məktəb Lənkəran şəhər 6 saylı səkkizillik məktəbinin ikinci mərtəbəsində yerləşib və 1982-ci ilədək bu binada fəaliyyət göstərib. Müharibə dövründə isə bina hərbi hospitala çevrilmişdi.

lll

İlk dövrdə buraya fəhlə və zəhmətkeş kəndli ailəsindən olanlar qəbul edilirdilər. Qeyd edildiyi kimi, tədrisin ilk ilində burada 40 uşaq təhsil alıb. Arxiv sənədlərindən görünür ki, tələbələr arasında 3 nəfəri fəhlə, 28 nəfəri kəndli, 3 nəfəri sənətkar, 4 nəfəri qulluqçu ailəsindən, 2 nəfəri başqa təbəqədən olub. Tədrisin proqramına ana dili, ədəbiyyat, rus dili, pedaqogika, fizika, kimya, təbiət, coğrafiya, tarix, musiqi, bədən tərbiyəsi və sair fənlər daxil idi.

Tələbələrin təminatı dövlət hesabına olub. 1924-cü ildə məktəbin ehtiyacına 6458 manat həcmində maliyyə vəsaiti ayrılmışdı. Respublika Xalq Maarif komissarı M.Quliyevin sərəncamına əsasən həmin il noyabrın 23-də Lənkəran seminariyasına əlavə olaraq daha 120 manat, yataqxana sakinləri üçün 500 manat maliyyə vəsaiti buraxılmışdı. Pulsuz paltar və yemək, dərs ləvazimatı, yataqxana ilə təmin olunan tələbələrə gündə üç dəfə isti yemək verilirmiş.

1924-cü ildə məktəbdə 7 müəllim dərs deyirmiş. Teymur Şahverdiyev və Əkrəm Cəfər ədəbiyyatı, Sahil Hüseynov riyaziyyatı, Əliağa Əhmədbəyli təbiəti, Havva xanım əmək dərslərini tədris ediblər. Seminariyanın direktoru Teymur Şirəli bəy oğlu Şahverdiyev idi. 1925-ci ildə məktəbdə 4 qrup fəaliyyət göstərib. Təhsil müddəti 4 il olub. 1926-cı ildə məktəbdə oxuyan 180 tələbədən 13-ü qız idi (E.Əhədov. Sabaha açılan pəncərə, B.1994, səh.61).

Müəllim Yəhya Əkbərov danışırdı ki, 1926-cı ildə Lənkəran Seminariyasında tələbə Pəri İslam qızı vəfat edərkən matəm mitinqi keçirildi: "Məktəbin direktoru Teymur Şahverdiyev kövrək bir səslə çıxış etdi və son sözünü bu sözlərlə qurtardı:

- Ax, Pərican, Pərican! Yadındamı doğulduğun günlər?! Sən ağlarkən gülürdü aləm. İndi sən susursan, amma ağlayır aləm!.."

Məzunlar Azərbaycanın şəhər və kəndlərində ibtidai məktəblərə müəllim təyin edilirdilər.

Seminariyanın direktoru Teymur Şahverdiyev 1927-ci ildə "müsavatçılıq" ittihamı ilə həbs edilib, 5 il sürgündə qalıb. Azad olunduqdan bir neçə il sonra yenidən həbsə alınıb.

Əlyazmasından görünür ki, həbsdən sonra Gəncəyə köçmək istəyib, sonralar fikrini dəyişərək Salyanda məskunlaşıb - burada əczaçılıqla məşğul olub. Amma hiss edirmiş ki, doğma diyardan - Lənkərandan kənarda yaşaya bilmir. Çox keçməmiş, yenidən Lənkərana köçüb.

"Teymur Şahverdiyev 1977-ci ildə vəfat edib. Məzarı Lənkəran şəhərinin Böyük bazar qəbiristanındadır" ("Qala" qəzeti, 02.02.1991).

T.Şahverdiyevi mollanəsrəddinçi İsmayıl Qənbərov əvəz edib. Bir il sonra İsmayıl Qənbərov dünyasını dəyişib, 1928-ci ildə Səfər Ramazanov məktəbin direktoru təyin edilib. Səfər müəllimin məktəb işində yaxşı təcrübəsi vardı, bu məktəbə gələnədək Bakı Dövlət Universitetində müəllim işləmişdi.

Səfər Ramazanovun direktorluğu dövründə məktəbdə nəfəsli orkestr dərnəyi yaradılmışdı, məktəbdə nizam-intizam yüksəlmişdi. Direktor yataqxanada qalan tələbələrə gecələr də nəzarət edirmiş. Həmin günlərdən birində qəza maarif şöbəsinin müdiri Əhməd Seyidovla araları dəyir. Məktəbin ilk məzunlarından biri, uzun illər pedaqoji məktəbdə işləmiş və bu sətirlərin müəllifinə şəhər 1 nömrəli məktəbdə ədəbiyyatdan dərs demiş Mütəllim Sadıqov şahidi olduğu həmin əhvalatı danışarkən dedi: "Maarif şöbəsinin müdiri Əhməd Seyidov məktəbə gəlmişdi. Dərs vaxtı olduğundan Səfər müəllim ona qruplara keçməyə icazə verməmişdi. Bu hadisədən sonra məktəb direktorunu həbs etdilər. Bu hadisədən 40 il sonra Səfər müəllimin sağ olduğu xəbərini eşitdik. Tələbə yoldaşım, əslən Astara rayonundan olan Ətəlla müəllim Daşkəndə getmişdi. Orada təsadüfən Səfər müəllimlə rastlaşıb. Aradan illər keçsə də, Səfər müəllim də öz tələbəsini tanıyıb, onu evinə dəvət edib".

Səfər müəllim Orta Asiya respublikalarında həbsdə olduğu 10 ildə çox əziyyətlər çəkmişdi. 25 aprel 1966-cı il imiş. Birdən dəhşətli bir uğultu başlarının üstünü alıb, az sonra yer ayaqlarının altında ləngər vurub. Torpaq əjdaha kimi ağzını açaraq adamları, qarşıya çıxan hər şeyi öz cənginə alırmış... Səfər müəllim Daşkənd zəlzələsi nəticəsində evsiz-eşiksiz qalıb. Dağıntılar altından ailəsini xilas etmək mümkün olmamışdı. Bu hadisədən sonra Səfər müəllim Daşkənddə yaşaya bilmir, Bakıya köçür. Səfər müəllimin sonrakı taleyi ilə maraqlandıqda M.Sadıqov dedi: "1971-ci ilin yayı idi. Bakıya getmişdim. Qohumlarımdan birinin hüzür məclisində idim. Əlində təsbeh bir nəfərin təbəssüm edib mənə baxdığını gördüm. Sifətindən tanış gəlirdi. Bir də diqqət yetirdim, o da gözlərini məndən çəkmirdi. Zənnim məni aldatmamışdı. Ayağa durub yanında əyləşdim.

- Sizi Mirzə Səfərə oxşadıram, - dedim.

O gülümsündü və başı ilə təsdiq etdi.

Mirzə Səfəri daha sonralar, səksəninci illərdə də gördüm. "Lənkəran" mehmanxanasında qalırdı. Həyatın hər üzünü görmüş Mirzə Səfər çox sınıxmışdı. Əvvəlki məğrur görkəmindən əsər-əlamət qalmamışdı. Ömrünün son illərində doğma yurdunu görmək istəyibmiş.

lll

Keçmiş məzunların məlumatına görə, tələbələr üçün geyim parçaları Sankt-Peterburqdan gətirilirmiş. Dərzi Mustafa şagirdləri ilə bir yerdə hər uşağın əyninə lazımi ölçü götürər, əla növ mahud parçadan şalvar, pencək, üst köynək və palto hazırlanırmış. Xüsusi dəri növündən olan ayaqqabılar möhkəmliyi ilə seçilər, şəhərə çıxanda tələbələr geyimləri ilə diqqət çəkərmişlər.

Məktəbin ilk məzunlarından olmuş, Azərbaycan Pedaqoji İnstitutu ibtidai təlim pedaqogikası və metodikası kafedrasının müdiri işləmiş pedaqoji elmlər namizədi Əyyub Tağıyev danışardı ki, məktəbdə dram və xor, bədən tərbiyəsi dərnəkləri, idman qrupları təşkil edilmişdi. Dram dərnəyinə yuxarı kurs tələbəsi Zeynal Haşımov rəhbərlik edirdi. Tələbə-aktyorların iştirakı ilə qonşu rayonlarda da tamaşalar göstərilirdi. Repertuarda Ü.Hacıbəyovun "O olmasın, bu olsun", M.F.Axundovun "Hacı Qara", "Sərgüzəşti-vəziri xani Lənkəran", C.Cabbarlının "1905-ci ildə" əsərləri əsas yer tuturdu.

Məktəbin 1929-cu ildə birinci buraxılışı olub. Tibb elmləri doktoru Hüseyn Kərimov, coğrafiya elmləri namizədi Məmməd Axundov, pedaqoji elmlər namizədi Əyyub Tağıyev, Lənkəranın sosial-mədəni həyatında fəal iştirak etmiş Bəhmən Sadıqov, Heybət Quliyev, Cəbrayıl Calalov, Əliağa Cəfərov, Əli Abbasov və başqaları məktəbin ilk məzunlarıdırlar.

On il sonra - 1934-cü ildə texnikumda 7 qrup fəaliyyət göstərirdi, 209 tələbə "İbtidai sinif müəllimi" ixtisasına yiyələnmişdi.

Maraqlıdır ki, 1930-cu illərin ortalarında texnikumda dərs deyənlər arasında Cənubi Azərbaycandan gəlmiş müəllimlər də olub. Onlardan biri pedaqogika müəllimi Həsən Qanuni idi. O, fizikanı tədris edirdi. Həsən müəllim 1932-ci ildən Lənkəran pedaqoji məktəbində dərs deyirdi. 1937-ci ildə repressiya olunur, sonralar ondan xəbər çıxmır.

Tarixin bu dövründə "inqilabi sayıqlıq", "düşmən əhatəsi" və başqa bu kimi ifadələr yaranmış, ideya-siyasi tərbiyənin yeni sistemi formalaşmışdı.

Tarix müəllimi Hüseynağa Axundov danışardı ki, məktəbdə hərbi-vətənpərvərlik tərbiyəsi müxtəlif formalarda aparılırdı. Gənclər hərbi dərslərdə və dərnəklərdə fəal iştirak edirdilər. 1939-cu ildə məktəbdə Voroşilov atıcılıq-tir dərnəkləri fəaliyyətə başlamışdı. Atıcılıq normasını ödəyənlərə Voroşilov döş nişanı verilirdi. Tələbələr arasında dərəcəli usta adını alanlar, bir çoxununsa "Usta atıcı" nişanları vardı.

Tədqiqatçı-müəllim Ramiz Atakişiyev yazır ki, 1934 və 1936-cı illərdə Lənkəran Pedaqoji Məktəbində şairlərdən Mikayıl Müşfiq, Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Əliağa Vahid, Rəsul Rza, Məmməd Rahim, Süleyman Rəhimov və Azərbaycanın digər tanınmış şair və yazıçıları ilə keçirilən görüşlər tələbələrdə dərin təəssürat oyadırdı.

(Ardı var)

Etibar ƏHƏDOV

"Aşkarlıq" qəzetinin baş redaktoru

525-ci qəzet .- 2024.-22 oktyabr(№193).-S.15.