AZƏRİN AZƏRLƏRƏ HAYAN MƏKTUBU

İnsan ilk məktubu haçan yazıb? Söz yox ki, hələ dilində sözlərin çox olmadığı, hələ heç yazını da kəşf etmədiyi çox uzaq əyyamlarda. Qazıntılar əsnasında qədim insanın gildən düzəltdiyi fitlər tapılır ki, onları dodağa tutub müxtəlif dəliklərindən üfürdükcə iki-üç cür səs çıxır. Bunlar əski çağların teleqrafı idi, uzaqdan səsləşmə, xəbərləşmə vasitəsi idi, sonrakı zamanların teleqramı, bizim günlərin mesajlaşması. Qayalar üzərindəki rəsm saydıqlarımızın hamısı əslində insanların o vaxtlar bir-birinə, həm də sabaha - bizlərə yazdıqları məktublar idi.

XX əsrin son çərəyinədək - kompüterlər, internet "hörümçəyi", telsiz telefonlar ("simsiz" yazmıram, ona görə ki, "sim" sözünün indi burda mənim düşündüyümdən fərqli bir mənası da var ki, o anlamda indinin cib telefonları həm də simlidir) asta-asta meydanı tutmağa başlayanacan məktub ünsiyyətin ən yüklü, həm də ən etibarlı, həssas qanadı idi.

Sonra yavaş-yavaş gün dəyişdi, elektron məktublar fəsli yetişdi, ancaq ani sürətli bu məktublarda əski məktublardakı istilikdən, hər məktubun ayrıca bir əsərə dönməsi keyfiyyətindən, köhnə namələrdəki hətta xəttin və zərfin belə məktubun səmimi əlavəsinə çevrilməsi xüsusiyyətindən əsər-əlamət qalmadı.

Azərbaycan şairi Məşədi Azər də zəmanəsinin övladı idi, o da məktub yazıb, məktub alırdı və dost-tanışlarının çevrəsi də yetərincə geniş idi.

Məşədi Azər bir az XIX əsrin, bir qədər də XX yüzilin övladı idi. O dövrlər idi ki, insanların bir-biri ilə əlaqə saxlamaqçün nəqliyyat imkanlarından daha yeyin və sərfəli olan vasitəsi poçt idi.

Məşədi Azər də həm Dağıstanda olanda buralarla, həm Azərbaycana biryolluq yığışandan sonra oradakı dostlarıyla, eləcə də artıq ömrünü Abşeronla, Bakıyla bağlayandan sonra buranın özündə də yaxındakı-uzaqdakı rəfiqlərlə tez-tez yazışardı. Bu məktubların bir qismi elə hamınınkına bənzəyən hal-əhval sorma, xəbər çatdırıb-xəbəralma idisə, əksəri digərlərinkindən fərqli mənzum məktublardı.

Məşədi Azərin oturub-durduğu, təmasda olduqlarının çoxu qələm adamı, zövq əhli idi, bir yerdə olarkən şeirli-sözlü məclislərdə qızışan söhbətləri, məhrəm dərdləşmələri elə məktublarında da davam edərdi. Bir-birlərinə yalnız təzə şeirlərini yollamazdılar, elə ürəklərindən keçəni də şeirlə yazardılar.

Orta çağdan üzü Mirzə Fətəli, Qasım bəy Zakir vaxtlarınacan, ordan da XX yüzildən üzü bu yana ilham sahiblərimizin şeirli məktublaşmalarını yığsan, iri bir kitab alınar (bəlkə də bir neçə) ki, bu cild, ya cildlərin də Azərbaycan insanı ilə görüşü lap çoxdan arzulanandır. Avropalı ədiblərin, alimlərin yazışmalarından ibarət sıra-sıra kitablar ortadadır ki, bu məktublar həm yüksək bədiiliyi, həm də tarixin bir çox alaqaranlıq nöqtələrinə işıq tutması baxımından çox dəyərlidir.

Məşədi Azərin məktublarının hamısı olmasa da, müəyyən hissəsi günümüzə salamat çatıb. Onun mənzum məktubları da həm ömrünün hadisələrinə, həm yaşadığı dövrə aid bir para suallara cavab tapmaqda yardımçı olduğu kimi, bir sıra hallarda elə öz yaradıcılığının da davamı təki qavranılır.

...Bu gün Məşədi Azərin külliyyatını bütünlüyü ilə vərəqləyə biliriksə, məktublarını oxumaq imkanındayıqsa, bunun səbəbkarı var. Bəzən minnətdarlıq etməli olduqlarımız lap yaxınımızda qərar tutsalar da, onlara "sağ ol" deməyə tələsmirik, bəzənsə bu, heç yadımıza da düşmür. Hansısa ədəbi abidələrimiz farscadan, ərəbcədən çevrilərək qarşımızda dayanırsa, əlyazmalarda illərcə uyuyub qalan bir irs müasir əlifbaya köçürülərək bizə çatdırılırsa, heç vaxt bunun elə göydən zənbillərdə hazırca düşdüyünü fərz etməyək. Hər işin arxasında alın təri, ağır zəhmət var. Könül Bağırova olmasaydı, yenə Məşədi Azərin vaxtilə Rəhimağa İmaməliyevin buraxdığı toplusundan uzağa gedə bilməyəcəkdik. O məcmuə isə Azər Buzovnalının şəxsiyyəti və irsi haqda ümumi təsəvvür yaradırsa da, dərinlərə enməyə, bu yaradıcılığı geninə seyr etməyə əsla bəs etmir. O, işlədiyi Əlyazmalar İnstitutunun bir xəzinə olduğunu dərk edərək buradakı sərvətləri hamınınkı etmək yolunda sədaqətlə çalışanlardır. Hələ 2018-ci ildə Azər Buzovnalının Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan ədəbi mirasını araşdıraraq şair haqda dissertasiya müdafiə etmiş Könül Bağırova bununla işini bitmiş saymamış, sonrakı illərdə də şairin irsinin hələ xalqa tam çatmamış hissələrini nəşrə hazırlayaraq kitablar buraxmış, növbətilərini də hazırlamaqdadır. İndi mənim elmi məsləhətçiliyimlə üzərində işlədiyi doktorluq dissertasiyası Məşədi Azərə yaxın illərin başqa görkəmli ədiblərinin arxivlərini əhatə edirsə də, Könül Bağırova buzovnalı ustada sədaqətini davam etdirir, onun indiyəcən diqqətdən kənarda qalmış şeirlərini də növbəti cildlərə çevirir. İnanıram ki, illər sonra əl gəzdirilmiş, arıtlanmış, gözə çarpan qüsurları da islah edilmiş bu kitablar əsasında Azər Buzovnalının bir neçə cildə sığan irsi tam halda Azərbaycan ədəbiyyatının şərəfli kitabxanasında layiqli yerini tutacaqdır.

El sözüdür ki, "Söylə dostun kimdir, deyim kimsən". Məktublarından boylanan dostlar dairəsi bir tərəfdən Məşədi Azərin hansı parlaqlarla həmfikir, həmzövq, duyğudaş olmasını göstərir və özünün də elə bu qafilədən olduğunu əlavə dəfə nümayiş etdirirsə, digər tərəfdən bu yazışmalardakı fikir bölüşmələri onun hərəsi bir sahədə seçkin olan həmin şəxsiyyətlərlə tən gələn üstün səviyyəsini əyan edir.

Məşədi Azərlə sıcaq dostluq münasibətləri yaranan, şairin 1920-30-cu illərdəki simsarları arasında həmin fırtınalı zaman burulğanından salamat qurtaran azlardan biri İsmayıl Hikmət (1889-1967) idi. Abşeronlu şair sayğı və sevgi saçan mənzum məktublarından birini o illərin axarında müstəsna ədəbiyyat və maarif ulduzu kimi parlayan İsmayıl Hikmətə ünvanlamışdı. Azərbaycan Dövlət Darülfünununda və Pedaqoji İnstitutda dərs verməkçün 1923-cü ilin baharında respublika hökumətinin Ankaraya, Böyük Millət Məclisinə müraciəti əsasında Bakıya ezam edilmiş üç professordan biri və ən fəalı olan İsmayıl Hikmətlə kənd məktəbində müəllimlik edən Azər Buzovnalının yolları necə kəsişmişdi? Çünki hər baxımdan onlar sanki bir-birindən aralı qütblər kimi görünürdülər.

Bu sualın cavabını elə İsmayıl Hikmət özü verib. Müqayisədə ədəbiyyatşünas çağdaşlarının hamısından bir baş uca təsir bağışlayan İsmayıl Hikmətin hər istiqamətdə quruculuqla daşan 1920-ci illərdəki ədəbi-mədəni fəaliyyətlərinin bəhrələri o vaxt da uzun müddət duyuldu, üstündən bir əsr ötəndən sonra da bu qiymətli ədəbiyyatşünasın həmin qısa zaman kəsiyində apardığı araşdırmaların, müdrik təhlillərinin nəticəsi olan kitabları qətiyyən köhnəlməyib, faydalılığını yenə hifz etməkdədir. Vətənə dönüşündən onillər sonra yazdığı və 1958-ci ildə Münhendə çıxan "Dərgi" jurnalının 13-cü sayında dərc etdirdiyi "Dörd il yarım Azərbaycanda" adlı xatirələrində o, xəyalən qaynar fəaliyyətlə dolu 1920-ci illər Bakısına qayıdır, xəbər verirdi ki, həmin dövrdəki çalışmaları heç də yalnız iki ali məktəbdə mühazirələr oxumaq, dörd cildlik Azərbaycan və türk ədəbiyyatı tarixi əsərini araya-ərsəyə gətirməklə tamamlanmayırmış. Yada salırdı ki, "Cümhuriyyət rəisinin də təsdiqi ilə bir Ədəbiyyat Cəmiyyəti qurmuşduq. Bütün bunlar mənim rəhbərliyim altında olurdu. Cəmiyyət on bir sahə üzərində çalışır, "Alov" adlı bir məcmuə çıxarırdı. Türk-müsəlman cümhuriyyətləri bütün bu milli qeyrətlər və ideallarını zahiri bir kommunist maskası ilə örtməkdə, doğrusu, böyük bir məharət göstərirdilər.

...Əskilər əski üsulda, əski qayda və əski bədii yolda və şəkildə yaza bilərdilər. Ancaq yeni həyatı tərif və təsvir etmək, mədhiyyələr və qəsidələr yazmaq şərti ilə... Əskilər də bundan öz qayələrinə görə faydalanmağa çalışmaq surətilə özlərini qorumuş olurdular".

Bu balaca parçanın içində iki iz var. Bunlardan birincisi İsmayıl Hikmətlə Məşədi Azərin necə görüşüb tanış olmalarına işarədir - İstanbuldan gəlmiş ədəbiyyat loğmanlarının yaxın iştirakı ilə yaradılıb işləyən Ədəbiyyat Cəmiyyətinin sıralarında Azərbaycanın oçağkı ədəbi qüvvələrinin müxtəlif nəsillərdən olan əksər aparıcı simaları qovuşurdu. Bu sırada Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Tağı Şahbazi Simurğ, Hənəfi Zeynallı, Böyükağa Talıblıdan tutmuş ta Səməd Mənsur, Əlağa Vahidədək, ordan da gənc Mikayıl Rəfili, Səməd Vurğun və Süleyman Rüstəməcən üzdə olan qələm sahibləri fərqli ədəbi dəstxətlərinə rəğmən yanaşıydılar, onların yazdıqlarını əks etdirən "Ədəbi parçalar" dərgisi məzmun əlvanlığı ilə söz mühitimizdəki yazı səliqəsi və üslub rəngarəngliyinin bariz göstəricisiydi. Hecalı, əruzlu və sərbəst şeirin asudəcə qovuşduğu bu dərginin səhifələri də, üzü, gəncli-ahıllı, hətta oturuşmuş ağsaqqallı ədiblərə açıq Ədəbi Cəmiyyət də nə Azər Buzovnalının diqqətindən yayına, nə o özü bu ədəbi mərkəzə çevrilmiş söz, müzakirə meydanlarına biganə qala bilərdi.

1927-ci ilin 29 mayında nasazlığı ucbatından evdən çıxa bilməyən, İsmayıl Hikmətə qarşı sıxma-boğmalar haqda narahat söhbətlər yorğan-döşəkdəykən qulağına çatan Məşədi Azər qələm-kağızı götürmüşdü, ilk təmaslarındanca zəkasına, mülahizələrinin dərinliyinə, bir-birindən dəyərli irili-xırdalı əsərlərinə və ədəbi toplantılardakı nitqlərinin cazibəli şirinliyinə valeh olduğu İsmayıl Hikmətə şeirli məktubunu yazmışdı.

Bir tərəfdən məclisə qatıla bilməməsindən, onunla şəxsən görüşmək imkanının olmamasından üzrxahlığını edirdisə, digər yandan da professor haqqında qənaətlərini qələmə gətirirdi:

Düşürmüş xəstəlik, heyfa, məzacim istiqamətdən,

Vücudim zə`f qılmış münhərif (əyilmiş - R.H.)

rah-i səlamətdən.

Təmənna-yi təvaf-i Kəbe-yi kuyin edər könlüm,

Bəni bəxt-i zəbun məhrum qılmış bu səadətdən.

...İki-üç dəfə etdin söhbətindən kamımı şirin,

Hənuz ağzımda şəkkər təm`i vardır ol həlavətdən.

Təğafül etdiyimçün söhbət-i Hikmət bəyanindən,

Ənisim ab-i həsrətdir bu günlərdə nədamətdən.

Məarif cəbhəsində tək sən idin Azəristanda,

Dəriğa, azərilər bilmədi qədrin cəhalətdən.

(Zavallı azərilərin nə təqsiri, "düşmən qəvi, dövran zəbun" idi!)

Məşədi Azər təfəkkürünün, ilham gücünün məftunu olduğu və özündən yaşca xeyli kiçik olan İsmayıl Hikməti ehtiramla "məxdum-i əzəm" - "əzəmətli böyüyüm" adlandırır, hətta Ədəbi Cəmiyyətdə, onun hüzurunda düşüncələrini bölüşdüyünə, şeirlərini oxuduğuna görə indi təvazö ilə bunları edərkən böyük cəsarət göstərmiş olduğunu boynuna alır:

Gözəl söhbətlərin hərgiz silinməz guş-i huşimdən,

Cəmalın cilvə eylər gözdə hər ləhzə məhəbbətdən.

Dil açdım söylədim çox cəhldən hikmət-i hüzurində,

Dilim çün şəm` qət olsa, rəvadır bu cəsarətdən.

Bu gündən böylə hər yerdə bənə məxdum-i ə`zəmsən,

Sərəfraz et bəni hərdən sənə hər növ` xidmətdən.

1926-cı ildə Bakıda gerçəkləşən Birinci Türkoloji Qurultay 1920-ci ildə Nəriman Nərimanovun təşkilatçılığı ilə baş tutmuş Birinci Şərq Xalqları Qurultayından sonra Bakını dünyanın siyasi və mədəni diqqət hədəfinə gətirən ikinci möhtəşəm hadisə idi. Ancaq Türkoloji Qurultayın milli-mənəvi və siyasi siqləti müqayisəedilməz qədər yüksək idi və bir tərəfdən sovetin türk birliyinə vacib körpüyə çevrilən belə bir möhtəşəm mərasimin keçirilməsinə nədən icazə verdiyini düşünürsənsə də, qurultaydan az sonra getdikcə şiddətlənən xətt üzrə təqiblərin, təcridlərin, dənləmələrin başlandığını, 1937-ci ildəsə kütləvi məhvetmələrin gerçəkləşdirildiyini, türkolojiyə və türkoloqlara amansız divan tutulduğunu xatirə gətirərək sanki bu qurultayın elə əvvəlcədən bir tələ kimi qurulduğu gümanına da düşürsən.

Həmin qurultaydan az sonra gözümçıxdıya salınanlardan biri də elə İsmayıl Hikmət idi ki, bu mənzum məktubunda Məşədi Azər həmin mətləbə də eyham vurur və təmənna da edir ki, buralardan getsən də, məni unutma:

Həya qılsun, usansun, var isə ar ilə namusu,

Usandırdı səni bu ölkədə hər kəs iqamətdən.

Budur, ey kan-i hikmət, Azərin səndən təmənnası,

Unutma, nərdə olsan, salma onu çeşm-i rəhmətdən.

İsmayıl Hikmətin "Dörd il yarım Azərbaycanda" adlı xatirəsində Azər Buzovnalı və o qəbil şairlərin ki ürəyi və düşüncəsi ilə heç vəchlə sovet məfkurəsi ilə barışa bilmədikləri halda bu yeni quruluşu öyən şeirlər də yazmalarının gizlinci də açılır: "Başda Azərbaycan Cümhuriyyətini idarələri altına almış olan ziyalılar olmaqla bir çox ideal sahibi şəxsiyyətlər (elə onlardan biri də türkçü, millətçi, vətənçi Məşədi Azər idi - R.H.) həqiqi simalarını qəsdli gözlərdən gizləmək üçün üzlərinə kommunist maskası keçirmişdilər. Bu da zərurət, qarşılıqlı oyun idi. Bu oyunda uduzanlar da, itirənlər də vardı. Bunlar da ya kommunistlərə yarınmaq, yaxud da alçaq bir xəbərçinin qurbanı olaraq ideallarını həyatları ilə ödəyənlər idi. Bu, bir ölüm-dirim oyunu idi. Ancaq aktyorların hamısı bir-birindən qorxur, kimin xalis, kimin saxta olduğunu bilmək və buna inanmaq mümkün olmurdu".

Görən, İsmayıl Hikmətin başı üzərində siyasi buludların qatılaşmağa başladığı, onun Sovet Azərbaycanından ayrılmaq ərəfəsində olduğu çağlarda yazdığı bu mənzum məktubu Məşədi Azər professora çatdıra bilmişdimi?

Məzmunundan aydınca sezilir ki, bu şeir misralarındakı siyasi giley-güzara görə o vaxt kənar gözlər və qulaqlardan iraq saxlanıb. Onu da düşünürəm ki, nigaran günlərində ona həm əməklərinə verilən qiymət, həm də dəstək olan bu şeiri oxumuş olsaydı, İsmayıl Hikmət çox sevinərdi. O səbəbdən "oxumuş olsaydı" yazıram ki, sonralar bununla bağlı heç yerdə nəsə yazmayıb. Lakin bu da mümkündür ki, şeir-məktub İsmayıl Hikmətə çatmağına çatıb, ancaq yazanın hansı qəddar siyasi rejimin pəncəsində yaşadığını, həmin mühiti içəridən müşahidə etmiş və o cəmiyyətin bütün eybəcərliklərinə aşina olan şəxs kimi bunu heç vaxt açıb-ağartmayıb ki, Azər Buzovnalı və qohum-əqrəbasının başına bəlalar gəlməsin.

...İsmayıl Hikmət yeni zamanın adamı idi - Məşədi Azərin onunla söhbəti tuturdu. Məhəmməd ağa Müctəhidzadə (1867-1958) yaşı ilə, gördüyü işlərlə, yazı-pozularıyla keçən günün adamı idi - Azər Buzovnalının sözü, fikri onunla da tən gəlirdi.

Məşədi Azəri müxtəlif yaş nəsillərindən olan məsləkdaşları, qələm qardaşları ilə doğmalaşdıran, eyni kökdə düşünüb-duymağa sövq edən yaşından asılı olmayaraq təravəti həmişə cövhərində olan gözəl söz idi.

Azər Buzovnalı Abşeron şairlər məclisinin mərkəzində idi, buralı şairlərin hamısının cikinə-bikinə bələddi, şuşalı dostu Məhəmməd ağa Müctəhidzadənin Qarabağ şeir aləminin açar-kilidi cibində idi. Sübutu onun hələ 1910-cu ildə İstanbulda nəşr edilmiş, 78 tanınmış Qarabağ şairini əhatə edən "Riyaz ül-aşiqin" təzkirəsi idi. Məhəmməd ağanın, elə Azər kimi, şairliyi də vardı, "Müştəri" təxəllüsü ilə yazardı. Yaş artdıqca, tay-tuşlar azaldıqca Məşədi Azərdə Müctəhidzadə kimi köhnə tanışlarla ünsiyyət ehtiyacı daha da çoxalırdı. Çünki bu təmasların - istər göz-gözə əyləşib söhbətləşmək olsun, istər məktubla "danışmaq" - bir xiffət tərəfi, özü gedib ömürdə izi qalanları yada salıb dünənlərə dalmaq tərəfi də vardı.

Məhəmməd ağadansa çoxdandır ki, xəbər yoxdu. Məşədi Azər ona bir neçə məktub göndərmişdisə də, cavab almamışdı. Məktublar çatmamışdı, ya ayrı bir səbəb vardı ki, o tərəfdən səsinə səs verilmirdi?

1932-ci ilin 30 yanvar günü Məşədi Azər Şuşadan, müəllim və şair həmkarı Mirzə Süleyman Xəlifəzadədən (1865-19??) məktub alır, həmin namədə Xəlifəzadənin Məhəmməd ağa ilə birgə onu yad etmələri xəbərini oxuyunca sevincək qələmə əl atır.

Bizə çatmasa da, yəqin ki, məktublaşmada səliqəli olan Azər Buzovnalı məktubu ilə onu fərəhləndirən dostu Xəlifəzadəyə hökmən cavab yazmışdı, amma Mirzə Süleymanın məktubu həm də bir qığılcım olmuşdu ki, Azər bu dəfə mütləq cavab alacağı inamı ilə Müctəhidzadəyə növbəti kağızını yollasın:

Əssəlam, ey rəfiq-i ruhani,

Bəzm-i elmin kühən süxəndani.

Eyləmişdin Xəlifəzadə ilə

Bəni dəryad qəlb-i sadə ilə.

Halım etmişdin ondan istifsar (soruşmusan - R.H.),

Şakərəm (təşəkkür edirəm - R.H.) siz kimi

zəvat-i kəbar (kübar bir adam - R.H.)

Bənde-yi acizi yad eylər,

Dil-i qəmdidəsini şad eylər.

İltifatın görüm ziyad olsun,

Xatirin hər zəmanda şad olsun.

Belə məlum olur ki, Məhəmməd ağa Bakıda olubmuş, burda görüşüb hal-əhval tutublarmış və Azər o gündən bəri həmişə Müctəhidzadəni xatırladığını söyləyir.

Deyiləm bivəfa zəmanə kimi,

Siz gedən vəqtdən bu anə kimi

Bəslərəm daim ehtiram sizə,

Göz ü könlümdə dər-i məqam sizə.

Dəfəat ilə yazmışam məktub,

Neyləyim, hasil olmayıb mətlub.

Leyk sizdən cavab almamışam,

Sizi, sanmın ki, yadə salmamışam.

Yetirib də bu gün muradə bəni,

Şad qıldı Xəlifəzadə bəni.

Və başlayır köhnə dostla dərdləşməyə. Elə Məşədi Azərin ərz etdiklərinə əsasən Müctəhidzadənin Bakıda axırıncı dəfə haçan olmasını da təxmin etmək mümkündür. Nisgillə xəbər verir ki, Mirzə Rəhim Fəna (1844-1931), ardınca Əbdülxaliq Cənnəti (1855-1931), daha sonra da Mirzə Cəlal Yusifzadə (1862-1931) vəfat ediblər. Mirzə Cəlal kimi, Mirzə Rəhim də əslən şuşalı idi, Bakıya köçüb burada yaşayırdılar, onların hamısından əvvəl - fevralın 11-də Fəna fani dünyaya əlvida etmişdi. Ard-arda üçü də bir ilin içində getmişdi.

Belə çıxır ki, Məhəmməd ağa Bakıya 1930-damı, 1929-damı, ya bir az da əvvəl gəlibmiş.

Bu da istər-istəməz göz önünə gəlir ki, Müctəhidzadənin Bakı səfəri gedişində onlar hamısı, yəqin ki, digər Abşeron şairləri də birlikdəymişlər, eyni məclisdə həmsöhbətmişlər. Məşədi Azər vaysınırdı ki, köhnə sirdaşlar hamısı getdi, o qafilədən qalan bircə sənsən. Ona görə də təvəqqe edirdi ki, halımı tez-tez soruş ki, elə sənin sayəndə onlarla təmasa girmiş kimi olum:

Tökülüb üstümə qəm-i alam,

Qüssədən bir dəm olmaram aram.

Çərx həmdəmlərimi tamam aldı,

Var ümidim bu gün sənə qaldı.

Mərhəmət qıl ki, mərhəmət çağıdır,

Könlüm, ey dost, qüssə dustağıdır.

Həmzəbanlar cahanı tərk etdi,

Bəni tənha qoyub hamı getdi.

Sənə qalmış ümidimiz barı,

Tutma rah-i xilaf-i əğyarı.

Sorub əhval-i zarımı gah-gah,

Sağlığında da qıl bəni agah.

Hələ 1932-ci il idi, hələ Məşədi Azərin 60 yaşı vardı, hələ qarşıda yaşanası 20 il vardı və hələ onu varlığını silkələyəcək başqa dost itkiləri də gözləyirdi.

...Məşədi Azərin mənzum məktubları arasında onun həm şikayət, həm xahiş ərizəsi sayıla biləcək bir ərznaməsi də var ki, filosof Heydər Hüseynova (1908-1950) ünvanlanıb. Altında tarix qoyulmayıbsa da, belə ehtimal etmək olar ki, həmin şeir-məktub Heydər Hüseynova onun daha sözükeçər və səlahiyyətli olduğu 1945-ci ildə, ya bir qədər sonra göndərilib. 1945-1950-ci illər arası Heydər Hüseynov həm Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, həm akademiyanın ictimai elmlər bölməsinin sədri, həm Azərbaycan Dövlət Universitetində Fəlsəfə kafedrasının müdiri, həm də Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi yanında Partiya Tarixi İnstitutunun direktoru idi.

"Məktub-i şikayətnamə Heydər Hüseynov yoldaşa" sərlövhəsi verdiyi şeirini Məşədi Azərin necə başlamasından - rəsmiyyəti bir kənara qoyaraq görkəmli dövlət xadimi və filosofa adı ilə müraciət etməsindən aralarında əvvəldən yaxın münasibətin olması anlaşılır.

Heydər Hüseynovun qızı, uzun illər Nizami muzeyində mənimlə birgə işləmiş Sara xanım Hüseynova uşaqlıq, yeniyetməlik illərində bir neçə dəfə yay aylarında Məşədi Azərin bir neçə başqa tanınmış abşeronlu şairlə onların bağına qonaq gəlməsini xatırlayırdı.

Əminəm əfv edər hörmətli Heydər,

Ərz-i halım ilə versəm dərd-i sər.

Məşədi Azərin ərizə yazıb "əziyyət" verməkdə məqsədi bir müşkülünün həllində Heydər Hüseynovdan kömək umması idi. Yaşının səksənə çatmasına az qaldığını, arxadakı illərdə təkcə müəllimlik etmədiyini, həm də mədəni cəbhədə əməklərə qatlaşdığını, buna birgə fəaliyyət dövrlərindən Məmməd Səid Ordubadinin də şahid olduğunu yada salan Azər 1933-cü ildə səhhətinin əl verməməsinə görə məktəbdən ayrıldığını, ona əlilliyə görə cüzi miqdarda təqaüd kəsildiyini, bu pulla uzaqbaşı 10 gün dolanmağın mümkünlüyünü yazaraq sonra həmin məbləğin artırılması yolunda çalışmalarından, başına gələn macəralardan bəhs edir, bu ixtiyar yaşında nə təhərsə dolanmaq üçün göy-göyərti becərməyə vadar qaldığını bildirir, səlahiyyətli filosofdan "qoca şairə" imdad diləyirdi:

Həştadə az qalub çatmağa yaşım,

Qarlı dağlar kimi ağarmış başım.

Məarif yolunda çəkmişəm zəhmət,

Qəzitlərə daim vermişəm zinət.

Müəllim olmuşam müddət-i mədid,

Ərz etdiklərimə şahiddir Səid.

Çünki o da mənlə qəzit-jurnala

Yazardı o zaman əş`ar, məqala.

Qəzit-jurnallara yazdığım əş`ar

Yığılsa bir yerə, beş kitab olar.

Otuz üçüncü ildə etdi narahət,

Xəstəlik qoymadı cismimdə taqət.

Etdi xəstəliyim məni avara,

Təbiblərdən gedüb istədim çara.

Dedilər, qocalıq taqətin almış,

Cismün zəifləmiş, qanun azalmış.

İnvalidliyimə edüb etiraf,

Eylədilər məni hər işdən məaf.

İnvalid dəftərin çarəsiz aldım,

Guşe-yi nisyanə (unutqanlıq küncünə - R.H.) atulub qaldım.

Keçirdim bir müddət belə ruzigar,

Təng oldu məişət, bəlkə də düşvar.

Strax kassadan aldığım məbləğ

On günün xərcinə çatmazdı ancəq.

Məşədi Azərin üzdən sadə kimi təsir bağışlayan bu şeirinin həyati hikməti və tarixi ibrəti var. Təqaüdünün artırılması ricası ilə müxtəlif ünvanlara o qədər müraciət edənlər olur ki! Kilolarla ərizələr, teleqramlar yazsalar da, çox vaxt istədiklərinə nail də ola bilmirlər, zaman keçdikcə onların şikayətləri də, qeyzlənmələri də unudulub gedir. Ancaq söz əhlinə belə sataşmaların və onların qəlbiniqırmaların həmişə düşər-düşməzi, adətən də ən uzaq sabahlara gedib çatan bəd əks-sədası olur.

1933-1937-ci illərdə bizdə Xalq Komissarları Sovetinin sədri - indiki deyişlə Baş nazir işləmiş cavan bir insan olub - Hüseyn Rəhmanov (1902-1937). Yolunu Azərbaycan Cümhuriyyəti Xarici İşlər Nazirliyinin dəftərxanasında kuryer kimi başlamış bu bacarıqlı gənc bolşeviklər gələndən sonra dövlət və hökumət pillələriylə irəliləməkdə davam edir, yeni quruluşun ən canfəşan icraçılarından birinə dönür, Şamxorda, Qarabağda xalq hərəkatlarının yatırılmasında məxsusi sərtliyi ilə seçilir, gedib Moskvada Qırmızı Professorlar İnstitutunu bitirir, 1933-də Bakıya qayıdan kimi əvvəlcə Mərkəzi Komitənin üçüncü katibi, bir neçə ay keçməmiş Xalq Komissarları Sovetinin sədri seçilir, elə Baş nazir kürsüsündə ikən 35 yaşlı bu cavanı sadiq icraçılarından olduğu sovet repressiya maşını məhv edir.

Və Hüseyn Rəhmanov Məşədi Azərin bir şeirinin verdiyi soraqla tarixə həm də şairin düzələn işinə pəl vuran mərdümazar kimi düşüb - Azər Xalq Komissarlığına gedir, gördüyü işləri, xidmətlərini sadalayır, bir il ayaq döyəndən sonra, nəhayət ki, işi düzəlməyə doğru yönəlir, narkom ona 250 manat təqaüd verilməsi haqqında qərar çıxararaq təsdiq üçün Xalq Komissarları Sovetinin sədrinə - Hüseyn Rəhmanova göndərir, o isə bu məbləği ikiqat azaldaraq 125-ə endirir.

Son narkom Pərvizə etdim ərz-i hal,

Daha bir il keçdi günüm bu minval.

Narkom Pərviz yazdı axır sobesə,

Köməklik olunsun paradan bizə.

Neçə aydan sonra verdilər xəbər,

Çəkdiyin zəhmətlər getmədi hədər.

Bundan sonra keçər yaxşı həyatın,

Hər ay var iki yüz əlli manatın.

...Bu qərarı Hüseyn Rəhmanov zindiq

İmzalayıb gərək edəydi təsdiq.

Zalım oğlu gördü bu məbləği çox,

Alçaqları, görüm, olaydılar yox.

Azaldıb elədi yüz iyirmi beş,

Batdı getdi hədər bunca keşməkeş.

Ancaq sərgüzəşt bununla da bitmir. Sonra işi bir az da bururlar ki, inqilabi fəaliyyətin olmayıb, ona görə sənə təqaüd düşmür.

Beləcə, illərlə çəkilən zəhmətlər, xoş yekun intizarı yelə sovrulur, qoca şairin ümidi yenə ona əlilliyə görə verilən 80 manatlıq yardıma qalır. Yenə qapılar döyür, yenə haqq-ədalətin bərpa olunmasından ötrü müraciətlər edir. Düyün açılmır ki, açılmır.

Dedilər qanunu budur sovetin,

Olsa inqilabi fəaliyyətin,

Olarsan o zaman sözsüz personal,

Olmasa, verməzlər sənə bir riyal.

Təbii, şair düçar olduğu vəziyyətlə barışmır və bütün bunları bağışlamır, şeirli məktubunu bəlkə onu düşdüyü vəziyyətdən xilas edə biləcək son ümid yeri kimi Heydər Hüseynova yollayır, o biri yandan da ərizəsini şeirlə yazdığından, deməli, həm də məktubunu çox uzaq sabahlara, gələcəyə yollayır ki, şairi bu qüssəni yaşamağa vadar etmişlərin üstündə töhmət damğası əbədi qalsın:

...Çarələr axtarıb hər yana getdim,

Lazımi yerlərə ərz-i hal etdim.

Bir kəsdən olmadım nayil cəvabə,

Şahid-i məqsudim girdi hicabə.

Gördüm zəhmətlərim olacaq hədər,

Vermədim özümə artıq dərd-i sər.

Strax kassadan həştad manatı

Almaqla tərk etdim bu zəhəmatı.

İndi ki həştada az qalıb yaşım,

Göyərti əkməklə keçir məaşım.

Məşədi Azər köhnə kişi idi və əski ədəbiyyatı da gözəlcə bilirdi. O, Firdovsidən tərcümələr etmişdi, min il əvvəl haqqı yeyilmiş şairin yazdığı həcvin Sultan Mahmudu indi də məzarında rahat buraxmadığından da agah idi, Füzulinin "Şikayətnamə"si ilə qırmancladığı övqaf məmurlarının da ölüb qurtara bilmədiklərindən, şairin nifrinlərinin onları qarabaqara izlədiyindən də xəbərdardı. Odur ki, əmin idi - hamı ölüb gedəcək, o özü də bir gün torpağa qovuşacaq, ancaq bu şeir qalacaq, vaxtilə ona əzab vermişləri daim xortladacaq, qəbirlərində dinc uyumalarına macal verməyəcək:

Həris deyiləm çox sim ilə zərə,

Şərəfim alınsın ancaq nəzərə.

O az məbləğ üçün deyil təlaşım,

Olamaz o mənim beş gün məaşım.

Əlim boş isə də, gözüm doludur,

Bu fəqr ilə yenə təbim uludur.

Qoca bir şairə deyildirmi ar,

Sovet ölkəsində olmaq böylə xar?!

Ömrü boyu sözün bir gözəl kimi nazını çəkmiş, ona bəzək vurmuş, həyatının bütün ağrı-acısına baxmayaraq misralarında həmişə dərdi-qəmi deyil, gün işığını, yaz havasını bol etmiş Azər Buzovnalının o cür lətif şeirləri ola-ola onları bir qırağa qoyaraq bu ah-zarlı, bu umu-küsülü şeir-məktub üstündə çox dayanmağıma görə məni qınamayın. Məşədi Azər də əslində bu məktubu yazıb sabaha yollayarkən özündən daha əvvəl sabahlarda bir vaxtlar elə onun incidildiyi, bihudə yerə süründürüldüyü, kor-peşman qoyulduğu kimi küsdürülən bir başqa Azəri düşünürdü.

Yazıqlar ki, bugünün Azəri və Azərləri də, indinin Azərlərinə qənim kəsilən yonulmamışlar və xəbislər də yenə var. Ancaq bu Azərlərin də qələmlərində və sözündə, elə o qoca Azərin yazdığı kimi, həmişə yaşayan və nakəslərin adına və ruhuna dağ basacaq güc də var axı!

Kaş o Azərin şikayətnaməsi bugünün Azərlərinin qəlbini qıranlara dərs ola!

16 oktyabr 2024

Rafael HÜSEYNOV

Akademik

525-ci qəzet .- 2024.-23 oktyabr(№194).-S.12-13.