"...Qəzadan bizimçün bir qismət endi"

Esse

Arif Acaloğlu. Türkoloq. Elmi rəhbəri Lev Qumilyov olub! Təxəllüsmü deyim, ləqəbmi, yoxsa üzü dan yerinə göylərin ərməğan elədiyi admı? Arif daha çox "Acal" adı ilə tanınır.

Əcəl gəldi başım üstə dayandı,

Şirin canım eşqin oduna yandı.

Bu iki misra da Arifin çox sevdiyi "Aşıq Qərib" dastanındandır.

Belə dastan sevdasını mən bir də dostum, yəqin məndən daha çox da Arifin dostu, Xaqani Qayıblıda görmüşəm. Onların hər ikisinin dastan sevdasında qarlı dağlar belə, qol qaldırıb yeriyir!

Dilimizdə bir "əcələ etmək" ifadəsi də var. Bizdə onu bəzən "əcələ yetmək" kimi səsləndirənlər tapılır.

Əcəl - insanın qədərlənmiş ölüm vaxtıdırsa, "əcəli bilmək olmaz" da deyirik. Baxmayaraq ki, ölümünü əvvəlcədən manşırlamış yazarlar da az olmayıb. Başqa sözlə, dünyanın işi belədir ki, hərə üçün bir arazbarı "Əcəl zəngi" (Heminquey) çalınır.

Çanlar çalıyor;

bırakın çalsın;

ölüme beş var, arkadaşlar!

Bu, Karadoğanın bir şeirindəndir.

...Günlərin bir günü Acal - Arif Acaloğlu bizə gəldi. Özü də İstanbuldan gəldi; canım İstanbuldan! Bəlkə onda Arifin Kəpənəkçisinə, ya da mənim Aran Dəllərimə İstanbuldan kiminsə gəlməyi bir elə təəccüb doğurmazdı. Lakin Kazreti qəsəbəsinə - dünyanın bu qızıl çıxan ucqar yerinə, göylər tərəfindən belə, az qala unudulmuş yerinə, özü də bizə qonaq gəlmək, hətta Z.Freydin "Dünyanın yaranışının planında insanı xoşbəxt etməklə bağlı bənd olmayıb" - aforizmini yalana çıxarmaq demək olurdu!

Arif yaxın qohumu İbrahim müəllimlə - Mollaöyündən İbrahim Qurban oğlu - və onun oğlu İlkinlə gəlmişdi.

Kənd deyil ki, qaçıb hindən bir xoruzbeçə gətirəsən tez-tələsik...

İndi bir o yadımdadır ki, Arifin "xurcun"undan uşaqlar üçün aldığı şirniyyatdan, özü də İstanbulun boğaz və dəniz havasını canına çəkmiş şirniyyatdan savayı, bir də iki ədəd qədim-qayım "Sovet türkologiyası" jurnalı çıxdı. Jurnalları, təbii ki, mənim üçün gətirmişdi. Şirniyyatdan isə "pişmaniye" və "dilbər dodağı" yadımda qalıb. Uşaqlar bir yana, özüm hələ nə "pişmaniye", nə də "dilbər dodağı" görmüşdüm. Arifə dedim. Təbəssümlə cavab verdi; özü də Stanislav Letsin deyimi ilə cavab verdi. Dedi ki, gör indi Amerika yolunu kəsməsəydi, Kolumb daha nələr kəşf edəcəkdi! Kolumb deyəndə, Arif özünü nəzərdə tuturdu: əmin-yəmin!

O zaman məndə nə tapılmasa da, zoğal arağı tapılırdı. Çünki kənddə evimiz Zoğallı yastanaya yaxındır. Hətta, indi əslində bizdə qonaq deyil, ev yiyəsi məqamında olan Ariflə İbrahimə - İlkin o biri otaqda oğlum Anarla gələcəyin "xəritə"sini çəkirdi - bunu da danışdım ki, dostumuz Fəxri Uğurluya söz vermişəm, Bakıya yolum düşəndə onunçün Aran Dəllərimdən zoğal şitili aparacam; əksin, zoğalların sarı çiçək çağında da, lılıx vaxtında da orda Laçını, burda bizi xatırlasın.

...Onda torpaqların - Fəxrinin Laçınının da - işğaldan azad olunmasına hələ çox qalırdı.

...Arifgillə dayanacağa qədər getdim. Ayrılar-ayrılmaz qardaşım Arif - Acal Arif qardaşım! - məndən bir söz soruşdu. Amma elə bir söz soruşdu ki, sanki rəhmətlik Aşıq Hüseyn Saraclının qəmli qəlyanının tüstüsü düzü-dünyanı bürüdü. Vallah! Arif bir düzilqarlı Əyriqar tərəflərə, bir sınmaq bilməyən Sınıq körpü səmtə baxıb-baxıb, birdən-birə məni bağrına basdı, sonra soruşdu:

- Ay İbrahim, ay mənim şair qardaşım, bəs sən buralarda necə olur ki, boğulmursan?

Və nə mənim, nə adaşım İbrahimin - nə də canım İlkin balamızın - gözləmədiyimiz halda Ömər Xəyyamın kədəri ölüm dərəcəsində olan bu bir bəndini dedi:

O gün ki, fələkçün at yəhərləndi,

İşıqlı ulduzlar göydə hərləndi.

Günahımız nədi bilmirəm, o gün -

Qəzadan bizimçün bir qismət endi.

Arif mənim qismətimə yanırdı. "Qəzadan enən" qismətimə. And-aman elədim ki, ay qardaş, vallah, məndən heç nigaran qalma, vallah, hər şey yaxşıdır, hətta indi tam yaxşı deyilsə, sonra yaxşı olar, inşallah!

İndi haqqında kitab başladığım gürcü şairi Qalaktion Tabidze təxminən belə deyir:

"Yenədəmlənib, xumarlanıb", - deyəcəklər,

Yenə günahı çaxırda görəcəklər.

Lakin bu, nə Vaqif Səmədoğlunun yazdığı "konyak çiskini"nin, nə Qalaktionun qələmə aldığı "xumar çaxır vaxtı"nın, nə də Aran Dəllərinin zabitəli zoğal arağının "günah"ı deyildi. Arif mənim "qədərlənmiş ömrümü" oxuyurdu. O, təkcə məşhur türkoloq, filoloq deyildi. O, sadiq dost idi. Borçalı yer-məkan adından artıq, adamlardır! O, basaratı heç vaxt bağlanmayan Borçalı idi!

...İllər sonrası Arifin ölüm xəbəri gəldi. Sarsıldıq da sözdümü!? Bizim "Gürcüstan" qəzetində Nərimanın - hamımızın qayğısını çəkən Nəriman Əbdülrəhmanlının - Arif haqqında "Uzaq yolların adamı" adlı vida yazısını verdik.

Arifin qardaşı Rizvana - göz yaşları yanaqlarında donmuş Rizvan qardaşıma - zəng eləmək gəldi bağlı əllərimdən.

Arifin Yolu qurtarmadı, ömrü qurtardı. Çünki özü də bir Yol idi! Yol olaraq da qalacaq!

...Təsadüflər və zərurətlər dünyasında nələr olmur?

Təzəcə İstanbuldan pay göndəriblər. Nəvələrim üçün şirniyyatdır: içində yenə "pişmaniye", yenə "dilbər dodağı"..

Arifin bizə gəldiyi gün nöqtəsinə, vergülünə qədər yadımdadır.

Xatirəsi çox işıqlıdır. O qədər işıqlıdır ki, dağların da gözü qamaşır.

Dağlarda nəyi isə qalmışdı Arifin...

...Bu, bir dastan da ola bilər.

İBRAHİMXƏLİL

525-ci qəzet .- 2024.-24 oktyabr(№195).-S.11.