Cəhalət xoşbəxtlikdir

TOPHANƏ QƏSRİ 172 İLDƏN SONRA QAPILARINI AÇDI

Karaköyün mərkəzində, dənizin sahilində yaşıl bir bina var. Yanından ötəndə İstanbul Modern Muzeyin pəncərəsindən baxanda, Tophanei Amirenin atriumundan boylananda görürdüm və heyranlıqla baxırdım. Üzərində məlumat yazılmadığı üçün binanın nə olduğunu bilmirdim. Bu günlərdə yeni açılan muzey bildirişlərində bu bina ilə bağlı da məlumat göndərilmişdi. Sən demə, bütün fəsillərdə rəngini itirməyən, solmayan, həmişə yaşıl qalan həmin əsrarəngiz abidə Tophanə qəsri imiş.

Bir az təəccüb...

Nə az-nə çox, düz 172 ildən sonra qapılarını açdığına dair e-maili alan kimi, dərhal Karaköyə doğru üz tutdum. Qəsrin önündə sonsuzluq qədər uzanıb gedən növbə vardı. Əksəriyyəti gənclər idi. Əvvəlcə bir az təəccübləndim, çünki İstanbulda çox muzeydə olmuşam, amma heç vaxt yerli əhalinin sırf muzeyi görmək, əsərlərlə tanış olmaq üçün uzun növbələrdə dayandığına rast gəlməmişəm. Öz-özümə fikirləşdim ki, hər-halda gənclərdə tarixə, kültürə, mədəniyyətə maraq yaranmağa başlayıb. Qəsr də yeni açılıb, ödənişsizdir deyə, yəqin ki, fürsəti əldən vermək istəməyiblər. Açığı, biraz da fərəhləndim, eybi yox, mən də sıraya qoşulub gözləyim dedim. Çünki bu cür doluluq müşahidə edilən yerlərə erkən saatlarda getmək daha məqbuldur. Əks-halda ciddi vaxt itkisinə səbəb olur. Qəsr çox da böyük olmadığı üçün adamları içəriyə hissə-hissə buraxırlar. Sıra mənə çatdı. Yeddi-səkkiz nəfərə qarışıb içəri keçdim.

Səhv düşəndə yerimiz

Abidə mükəmməl şəkildə restavrasiyadan keçib. Eyni zamanda içəridə qəsrin bu günə qədər olan tarixi fotolarla, videoroliklərlə tanıdılır. Xüsusi epizodlar sərgilənir. Şəhərin ortasında sarmaşıqların içində gizlənən bu zərif gözəlliyin memarlığı haqqında yazılar məlumat lövhələrinə yerləşdirilib. Birinci mərtəbəyə daxil olanda baxdım ki, bütün əsərlərin önü boşdur. Öz-özümə fikirləşdim ki, bəs bu qədər adam hardadır? Qəflətən birinin içəridən ciddi üz ifadəsi və iti addımlarla əndrabadi hərəkətlər edərək mənə doğru gəldiyini gördüm, bir addım kənara çəkildim, bu anda qız başladı oynamağa, sonra yerə uzandı, qəflətən ayağa qalxdı. Bu zaman dəhlizdən bir oğlan çıxdı, əlində kamera ilə yerdəki qızın ətrafında dövrə vurub dizlərinin üstünə çökdü. Nə olduğunu anlamağa macal tapmadan bir başqa qız Lozanna müqaviləsinə dair müzakirə aparılan dəyirmi masanın ətrafında fırlanmağa başladı. Tənginəfəs qalmış rəfiqəsi isə onun arxasınca qaçırdı, olmadı deyib, eyni şeyi təkrarlayan bu ikilinin də yanından keçdim, valehedici pilləkənləri gördüm. Sırf bu sütunları görmək üçün bu qəsrə gəlməyə dəyər deyə fikirləşdim. İşə bir bax, çöldən bu qədər balaca görünən qəsrin içində sən demə, nə xaruqələr var imiş. Pilləkəndən yuxarıya baxdım, əvvəlcə gözlərimə inana bilmədim, ilahi, içəridə nə qədər insan var imiş. Pilləkən dolu, pəncərələrdə dibçək kimi sıralanan adamlar, güzgünün önündə bütün əllər havada hamı selfi çəkir, balkonda video çəkən çəkənədir. Öz-özümə düşündüm ki, bu adamlar əgər sərgiyə gəlibsə, necə ola bilər ki, bir tablonun, bir fotonun önündə dayanıb bir cümlə oxumasınlar?! Bu vaxt sanki diksinərək özümə gəldim. Sən demə, tik-tokerlərin, instaqramda "reels" çəkənlərin, internet fenomenlərinin ortasına düşübmüşəm. Yəni çöldə gördüyüm o gənclərin məqsədi bu möhtəşəm yerdə foto, video çəkdirmək imiş. Bu durumu anladıqdan sonra qəhqəhə atdım. Halbuki içəridə hər iki mərtəbədə xüsusi və lazımlı sərgilər var; Mehmet Əli Laqa, Nailə Akıncı, Kadir Ablak, Ayətullah Sümərə aid səmti təsvir edən yağlı boya ilə çəkilmiş tabloları görmədən, fərqində belə olmadan qəsri tərk etmək günah olar.

Bir qəsrin hekayəsi

Neoklassika tərzində olan qəsrin tikilmə ideyası Sultan Abdulməcidə aiddir. Sultan, İngiltərə elçilik binasını inşa etmək üçün İstanbula gələn memar Ulyam Ceyms Smitin gördüyü işi çox bəyənir və çoxdandır beynində olan Tophanə qəsrini də ona inşa etdirir. 1849-cu ildə tikintisinə başlanan abidə 1852-ci ildə tamamlanır. Qeyd edim ki, Ulyam Ceyms Smit Tophanei Amire xəstəxanasının və Bəhriyə xəstəxanasının da baş memarıdır.

Tarixi meydan 1950-ci illərdə pozulur, qəsirlə dəniz arasında dükanlar, mağazalar və s. tikilir. Bu cür abidə bu gün lazımsız tikililərin arasında büzüşüb qalmış kimidir. Ancaq bütün hallarda heyranedici gözəlliyi ilə insanın gözlərini oxşayır. Həm yolun genişləndirilməsinə və hündürləşməsinə görə, həm də zaman içində 1.50 metr alçalan abidənin ətrafındakı rabitəsiz şəkildə böyüyən ağaclar ucbatından lazımi diqqəti çəkə bilmir. Bu da az deyilmiş kimi, altmış il əvvəl yolun genişləndirilməsi işləri ərəfəsində qəsrin yaxınlığındakı Top Arabaçıları Qışlası dağıdılır, solunda liman binaları ucaldılır və nəticədə qəsrin dənizlə bağlantısı kəsilir.

Memarlığın qənimi: yanlış restavrasiya

Qəsrin memarının ingilis olmağı deyəsən, öz sözünü deyib, eyni dönəmdə ucaldılan Ihlamur Qəsri, Beykoz qəsri, Kiçiksu qəsri kimi abidələrlə, Tophanə qəsri arasında ciddi fərq var. Həmin dönəmdə taxta abidələrin tərk edildiyini və betondan, kərpicdən tikilən binaların inşa edildiyini görürük. Tophanə də onlardan biridir. Abidə sahildə yerləşir. Bu isə adi materiallarda çürüməyə və metal materiallarda erroziyaya səbəb olur. Ancaq bu hal Tophanədə baş verməyib, çünki içi və çölü sementlə örtülüb. Buraya ən böyük zərbəni illər, əsrlər, təbii fəlakətlər yox, xətalı restavrasiya işləri vurub.

Əl əməyi, göz nuru

Bina dənizə paralel dördbucaq şəklində, iki mərtəbəli, eni 10 metr, uzunluğu 22 metr olaraq tikilib. Qəsrin bütün pəncərələri yumru kəmərli olub, barmaqlıqlarla əhatələndirilib. Abidənin fasadı kəmərləri üzərində qabarıq naxışlar, oyma vasitəsi ilə medala bənzər işləmələr, lentlər, həm dik, həm də yan üstü yerləşdirilən bitki motivləri istifadə edilib. Abidənin inşasının Osmanlı memarlıq üslubundan Avropa memarlıq üslubuna keçid dönəminə təsadüf etməyi ikinci mərtəbədə daha aydın görünür. Xeyli qəsr gəzmişəm, əminliklə deyə bilərəm ki, bura barok üslubunun qüsursuz şəkildə istifadə edildiyi ən fərqli və ən başgicəlləndirici yerdir. Abidənin içindəki motivlər əl işidir. Buranı zənginləşdirən, ona fərqli ab-hava qatan elementlərdən digəri isə həm birinci, həm də ikinci mərtəbədə qarşımıza çıxan mərmər buxarılardır.

Kimlər gəldi, kimlər getdi...

Dönəmin padşahları, Tophanədəki əsgər təsislərini mütəmadi olaraq ziyarət edirmişlər. Bu ziyarətlərin məqsədi, öncəliklə topların emalını görmək, atış testlərini izləmək imiş. Hal belə olunca, ərazidə qəsr tikmək şərt olur. Qəsrin inşasından sonra şəhərə dəniz yolu ilə gələn əcnəbi dövlət adamları da burada qarşılanmağa başlanır.

Buna görə də, ucaldılan bu qəsr həm işləmək, həm dincəlmək, həm də seyr xüsusiyyəti daşıyır. Tarixi faktlara görə, məkan Rus çarının qardaşı Qranduk Konstantinin Sultan Abdulməcid tərəfindən qəbuluna şahidlik etmişdir.

Eyni zamanda, şərqi Rumeli probleminin ələ alındığı İstanbul Konfransı və Lozanna müqaviləsindən sonra bu qəsrdə toplanmış, burada müzakirələr aparmış, qərarlar qəbul etmişdilər. Yeri gəlmişkən, Lozanna müqaviləsi 1923-cü il iyulun 24-də Türkiyə ilə Qərb dövlətləri arasında imzalanan müqavilədir. Türkiyənin indiki sərhədlərini, regiondakı statusunu müəyyən edən bu müqavilə tarixin sonrakı mərhələlərində baş verəcək bir çox hadisə üçün də platforma rolunu oynadı. Birinci Dünya müharibəsini məğlub bitirənlər arasında olan Osmanlı Türkiyəsi faktiki olaraq suverenliyini itirdi. Yunanıstanın təkidi ilə imzalanmış Sevr müqaviləsinə əsasən, Osmanlı dövlətinin qəti sərhədləri, orduya malik olmaq hüququ və Aralıq dənizindəki adalara olan iddiası ləğv edildi. Amma Yunanıstandan başqa, heç bir dövlətin müqavilənin şərtlərini tanımaması "Lozanna" konfransının çağırılmasına səbəb oldu. Səkkiz ay davam edən mübahisələrdən sonra nəhayət 1923-cü il iyulun 24-də tarixi "Lozanna" müqaviləsi imzalandı. Bununla, yüz illərlə davam edən türk-yunan ixtilafı qismən həllini tapdı və iki dövlət arasındakı sərhəd dəqiqləşdirildi. Egey dənizindəki xırda adalar bölüşdürüldü. Bir milyona yaxın yunan Türkiyədən Yunanıstana, 500 min türk isə Yunanıstandan Anadoluya köç etdi. Lozanna razılaşması faktiki olaraq Türkiyəni Dardanel və Bosfor boğazlarındakı haqlarından məhrum etdi. Türkiyə bu qiymətli keçidlər üzərindəki haqlarını bir də 1936-cı ildə imzalanmış "Montrö" sazişi ilə geri ala bildi. "Lozanna" müqaviləsi həm də Osmanlı sərhədləri daxilində yaşayan erməni və yəhudilərin statusunu müəyyən etdi. Bu milli azlıqlar tam hüquqlu Türkiyə vətəndaşı elan edildi.

Təbii ki, Tophanə qəsrinin bu cür tarixi hadisəyə ev sahibliyi etməyi təkcə memarlıq deyil, siyasi olaraq da abidənin tarixi əhəmiyyətindən xəbər verir. Məlumatların hamısı, hətta daha artığı qəsrdəki lövhələrdə yazılıb. Bu baxımdan içəridə gördüyüm mənzərə məyusluq yaratdı. Cəhalətin bu qədər güclü olmağı insanı ürküdür. Sabahaddin Alinin qulağıma sırğa etdiyim bir sözü var, deyir ki, "insan dünyaya sadece yemek, içmek, koynuna birini alıp yatmak için gelmiş olamazdı. Daha büyük, insanca bir sebep lazımdı". Oxumaq, varoluşu sorğulamaq, həyatın fərqində olmaq da o səbəblərdəndir. Ya da, biz yanılırıq, bəlkə də xoşbəxtlik elə cəhalətdir. Kim bilir...

Türkan TURAN

525-ci qəzet .- 2024.- 26 oktyabr(№197).-S.21.