Həyatda yeri tapılmayanın kitabı

Yazıçı, publisist Vahid Qazinin "İtmiş yaddaşın şifrəsi" adlı növbəti kitabı çapdan çıxıb. "Əjdaha" nəşriyyatında çap olunan kitabın redaktoru və ön sözün müəllifi şair, yazıçı Aqşin Yeniseydir. Kitabda müəllifin mədəniyyət, incəsənət və ədəbiyyat mövzulu yazıları toplanıb.

Qeyd edək ki, oktyabrın 29-da saat 16:00-da "Misra Book kafe"də kitabın təqdimat mərasimi keçiriləcək.

Aqşin Yeniseyin kitaba yazdığı ön sözü oxuculara təqdim edirik.

Aqşin YENİSEY

Amerikalı psixoloq Culian Ceyns dilin yaranmasından (dilin təxminən əlli min il yaşı olduğu güman edilir) çox sonralar, təxminən beş min il əvvəl icad edildiyi zaman yazı işarələrini oxumağın insan beynində emosional mətn qavrayışını yaratdığını, beləliklə, oxunan sözlərin maddi varlıqlar olaraq şüurumuza sızdığını irəli sürdü. Ceynsin fikrincə, "buna görə də eramızdan əvvəl III minillikdə oxuma aktı, qavrayışımızda hecaların oxunmasından ibarət olan vizual oxu deyil, şəkil-simvollara baxaraq, mixi yazıları eşitməklə nitqin hallüsinasiyası ola bilərdi".

Amerikalı psixoloqun bu sözlərinə dörd il gözləri görməyən Borxesə gecələr kitab oxuyan argentinalı yazıçı Alberto Maquel özünün "Kəlmələrin şəhəri" kitabındakı "Kassandranın səsi" essesində öz əlavəsi ilə belə bir yekun vurur:

"Dil təkcə adlandırmaqla kifayətlənmir, həm də reallığı yaradır: dil, kəlmələr və baş verənlərin hekayələri vasitəsilə gerçəkləşdirilən zehni bir canlandırma aktıdır.

Dil xalqın öz mədəniyyətinə depoladığı qaxac tarixini hər an bir üfürüklə canlandıra bilən bir fövqəlgücdür. Dili olmayan xalqın kitabı, kitabxanası; kitabı, kitabxanası olmayan xalqın yaddaşı; yaddaşı olmayan xalqın tarixi də olmaz.

Əslində, psixolinqvistika elminin yaranmasından min illər öncə dilin bu canlandırma özəlliyinə Azərbaycan türkcəsində (Oğuz dilində) bu gün də kəlməbaşı işlənən çox sərrast bir ifadədə rast gəlirik.

"De, görüm" - bu ifadə dilimizin arxaik canlandırma funksionallığından xəbər verir. Məlumdur ki, deyilən şey eşidiləndir, görülən deyil. Azərbaycanlı niyə deyiləni eşitmək yox, görmək istəyir?

Bu sual bizi dilin başlanğıcına aparır və bizi belə bir təxəyyül yürütməyə vadar edir ki, insanlıq səsdən sözə keçməzdən öncə səsdən şəklə keçib. İnsanlığın ilk dili "səsini eşitdikləri" mağara şəkilləri, qayaüstü təsvirlər idi. Yəni dil nitqdən daha qədimdir. Söz olmayanda dil vardı. Dili sözlər yox, sözləri dil yaradıb. Əcdadlarımız demək istədiklərini, amma linqvistik yoxsulluq ucbatından söz tapıb deyə bilmədiklərini müxtəlif şəkillər kimi torpağa, daşa, qayaya çəkib bir-biriləri ilə dil tapıblar. Demək və eşitmək istədiklərini əvvəlcə görüblər. Zamanla bu şəkillər, mədəniyyət tarixçilərinin də dediyi kimi, ilk hərflərə, əlifbalara, sözlərə çevriliblər. Dilin yaranmasından sözün yaranmasına qədər uzun bir proses yaşanıb. Gördüyünə inanmaq da bu uzun prosesin qalığıdır.

Görünür, səsdən şəklə, şəkildən hərfə, hərfdən sözə doğru linqvistik bir təkamül baş versə də, insanlar uzun müddət eşitdiklərinə, yəni sözlərə inanmayıblar. İnanmaq istədiklərini görmək istəyiblər. Sözə inamsızlığın izləri bir çox mənəvi, intellektual təlimlərin (məsələn, sufizmin) əsasını təşkil edir.

Deməli, bizə öyrədilən "əvvəlcə söz vardı" ifadəsi yanlışdır. Əslində, belə deyilməlidir: "Əvvəlcə dil vardı".

Vahid Qazinin əlinizdə tutduğunuz kitabının şərhinə bu qədər uzaqdan başlamağımın səbəbi diqqəti kitabın bir dil faktı olduğuna yönəltməkdir və bu dil müəllifdən daha çox, müəllifin mənsub olduğu mədəniyyətin dilidir. Mədəniyyətin dilinin nə demək olduğunu açmaq üçün biz Dünya ədəbiyyatı ("Weltliteratur") anlayışına müraciət etməliyik. Höte XIX əsrin birinci yarısında (1927) tələbəsi Ekkermanla söhbətində ilk dəfə ortaya atdığı "Weltliteratur" (Dünya ədəbiyyatı) anlayışına belə izah verirdi: "Biz almanlar içində yaşadığımız cəmiyyətdə baş verən bir hadisəni dar çərçivədə götürmədikdə təkəbbürdən yaxa qurtara bilmirik. Ona görə də mən yad xalqların yaratdıqlarına baxmaqdan zövq alıram və hamıya da bunu tövsiyə edirəm. Bu gün milli ədəbiyyat anlayışı mənasızlaşır, dünya ədəbiyyatı dövrünə qədəm qoymuşuq və hər kəs bu dövrlə ayaqlaşmaq üçün üzərinə düşəni etməlidir". Höte bunları söyləyəndə, Çin, serb, italyan, ispan, ingilis, İran ədəbiyyatını öyrənirdi və fars şairi Hafizin təsiriylə "Şərq-Qərb Divanı"nı yazmışdı. Yəni müəllif dünya ədəbiyyatı, sənət tarixi ilə ünsiyyətə can atdıqda ortaya çıxan dil artıq mədəniyyətin dili olur, mətnin diliylə müəllif deyil, mədəniyyətin özü danışmağa başlayır. Vahid Qazinin bir-bir şərh edib oxucuya bəri başdan istiqamət vermək istəmədiyim bu kitabındakı esse və məqalələri, əslində, milli mədəni irsi dünya mədəniyyəti müstəvisinə, eyni zamanda dünya mədəni irsini də milli müstəviyə daşıyan, müəllif təkəbbürünün milli sərhədlərini aşmış, bir növ, borxesian mətnlərdir.

Bu kitabda mədəniyyətin özü şərh olunur, mövzuların bütünü mədəniyyətin özüdür.

Umberto Eko "Şərh və Sonsuz Şərh" kitabında mətnin öz-özlüyündə tənbəl bir mexanizm olduğunu söyləyir və iddia edir ki, mətn sürəkli onu öz şərhləri ilə bizləyən, funksionallığını işlək saxlayan bir oxucuyla işbirliyinə ehtiyac duyur. Yəni oxucu mətn arzuladığı kimi, mətn də oxucu arzulayır. Onlar bir-birini tapmadıqda hər ikisi tənbəllikdən ölür.

Eko yazır ki, bunu bildiyi üçün hər bir müəllif yazı prosesində bəri başdan mətni diri saxlayan mətndaxili nümunəvi bir oxucu uydurur və bu nümunəvi oxucu öz şərhləri ilə müəlliflə bərabər, mətni əvvəldən axıra kimi təftiş edir. Əsl oxucu da mətnlə birlikdə doğulan həmin o mətndaxili oxucudur ki, onu da müəllif özü yaradır. Vahid Qazinin bu kitabındakı esselər də həmin o "yalquzaq oxucu" ilə birlikdə yazılan şərhlərdir. İstənilən kitab kimi, bu kitabın taleyi də müəlliflə o "yalquzaq oxucunun" dialoqunun alınıb-alınmamasından asılıdır. Bəzən onları bir-birindən ayırmaq da mümkünsüzləşir. O mistik oxucu real müəllifin yerinə danışır, ya da əksinə, real müəllif mistik bir oxucunun kölgəsinə bürünür.

Bu prosesdən belə bir sual çıxır; məna müəllifin vermək istədiyidir, yoxsa oxucunun almaq istədiyi? Ekonun "sonsuz şərh" dediyi şey bu sualın cavabıdır. Bu sualın sonsuz sayda cavabı var. Eko bu cavabları daha çox ədəbi, fəlsəfi mətnlərdə axtarır. Amma biz unutmayaq ki, müsəlman Şərqində ən çox şərh olunanlar dini mətnlərdir.

Bu yerdə biz mədəniyyətin şərhindən danışıb yunan allahı Hermesi yada salmasaq, dünya mədəniyyətinin özünə qarşı cahil bir haqsızlıq etmiş olaraq. Çünki şərh deyib, Hermes deməmək, Nuh deyib, peyğəmbər deməmək kimi bir tərslikdir. Bu söhbət inəkoğrusu kimi ad çıxarmış yunan allahı Hermesi cəzalandırmaq əvəzinə, ona qanadlı dəbilqə və qanadlı çəkmələr verib, indiki publisitik dillə desək, "Olimpin ictimai əlaqələr üzrə şöbə müdiri" təyin edən Zevsin insanlar arasına təzə-təzə "arvadbazlığa" gəldiyi vaxtların söhbətidir. Hermes həmin zamanlarda hər gün səhər ilk və bir poçtalyon olaraq çantasını çiyinə atıb axşam allahların verdiyi qərarları səhər insanlara (ya da ölülərə), eyni zamanda insanların arzu və istəklərini axşam tanrılara çatdırmaq, izah, şərh etmək üçün Olimpdən yola çıxardı.

Hermesin mifik "poçtalyonluğu" insanların yadına bir də on yeddinci əsrdə - inkvizisiya ləğv olunduqdan, bankir Mediçi ailəsinin dəstəklədiyi bic və homoseksual Leonardo Da Vinçi ilk texnoloji kəşflərini üzə çıxarmağa başladıqdan, italyan şairləri, daha sonra bütün Avropa aydınları allah mərkəzli düşüncəni insan mərkəzli düşüncə ilə əvəz etmək üçün qədim yunan loqosuna üz tutaraq unudulmuş qədim yunan və Roma humanizmini müasirləşdirdikdən sonra - düşdü.

Hermes artıq xəbər şərhçisi olan bir allahın deyil, humanitar bir elm sahəsinin adı oldu - Hermenevtika, yəni bildiyimiz təfsirçilik, mətnşünaslıq, şərhşünaslıq. İlk dövrlərdə yalnız dini mətnlərin təfsiri ilə məşğul olan hermenevtika sonralar Şleyermaxer, Diltey, Haydegger, Qadamer kimi filosofların yaradıcılığına daxil olaraq mətn adına olan bütün yazılı mənbələri əhatə etdi.

Hələ qədim "Avesta"dan üzü bu yana bütün səmavi deyilən kitablarda qədim müəlliflər allahın adından yazırdılar ki, görüntü aldadıcıdır, illüziyadır, əsas olan görünməyəndir; bədənlə ruh kimi. Klassik Şərq fəlsəfəsinə aid bu ideyanı avropalı sələflərindən alıb müasir hermenevtikanın əsaslarını yaradan Qadamer də təxminən, buna bənzər fikir irəli sürür ki, məna, həqiqət sabit, görünən deyil, şərhçiyə görə dəyişir. Yəni almanın mənası almanın özündə deyil, alma haqqında danışanın, düşünənin fikrində, məqsədindədir. Almanın ağacdakı mənası ilə Tövratdakı mənası bir-birindən xəbərsizdir. Nəsnələri və hadisələri adlandıran və mənalandıran bizik, özü-özlüyündə hər şey adsız və mənasızdır.

Buna görə Qadamer yazır ki, bir mətni, bir həqiqəti anlamaq üçün onu təqdimedənin, şərhedənin dünyadakı (həyatdakı) mövqeyinə, yaşadığı zamana və məkana baxmaq lazımdır.

Vahid Qazinin bu kitabında da mövzular gizli avtobioqrafik bir mövqedən şərh olunur ki, bu mövqe də məğlubiyyət acısı ilə zəfər sevincindən, müharibə dəhşəti ilə sülh ümidindən, dünyəvi dəyərlərlə milli dəyərlərin kəsişən və ayrılan anlayışlarından, vətən və qürbət həyatının təlatümlərindən yoğrulub.

Umberto Ekonun "Şərh və Sonsuz Şərh" kitabında cavab axtardığı: "Mətndən əldə etdiyimiz mənanın konkret sərhədləri varmı" sualına Nitsşenin diliylə cavab verir: "Fakt yoxdur, şərh var!" Bizim qədim mətnlərdən fakt kimi qəbul edib inandığımız hər şey, əslində, özləri də şərhə açıq olan varlıq, əxlaq, yaradılış və s. haqqında ilkin şərhlər, yorumlardır. Bu kitabında Eko mənanın sərhədini yuxarıda "mistik yalquzaq" adlandırdığımız "nümunəvi oxucu" ilə məhdudlaşdırmağa meyl edir. Ancaq "nümunəvi oxucu"nun özü belə şərh olunmağa açıq təyinatdır. Vahid Qazinin esseləri həm də keşməkeşli bir talenin dastanı olduğu üçün "nümunəvi oxucu" sərhədini aşır; söhbət taledən getdikdə oxucu susur, müəllif öz nəğməsini oxuyur.

Vahid Qazinin "nəğmələri" elmi kültürün dəyərlərini mənimsəmiş oxucular üçündür. Çünki Orta əsrlərin bəşəri kültüründən çıxa bilməyən ənənəvi toplumlar şərhin azadlığını şərin azadlığı kimi anlayır, çünki şərhin özünü də fakt kimi qəbul edir. İngilis realist yazıçı Çarlz Snou özünün "İki Kültür" kitabında yaşadığımız dünyada iki tip kültür növü ayırd edir: Bəşəri kültür və elmi kültür. Bəşəri kültür dedikdə ədəbi, fəlsəfi irsi, elmi kültür dedikdə modern elmi irsi əsas götürən iki düşüncə formasını nəzərdə tutur. Snou iddia edir ki, XIX əsrə qədər burjuanı bəşəri kültür formalaşdırırdı, XIX əsrdən sonra isə elmi kültür öz burjuasını formalaşdırmağa başladı. Bizdə mədəni elita bəşəri kültürün çörəyini yediyi üçün şərhə açıq deyil. Ona görə Vahid Qazinin bu kitabı da müəllifi kimi qürbətə məhkum edilə bilər.

Şərh olunmayan həqiqət get-gedə ehkama, doqmaya çevrilir, toxunulmazlıq statusu qazanır. Şüuru sabit həqiqətlər öldürür. Şərh fikri, həqiqəti sabitləşməyə qoymayan zəncirvari zehni prosesdir, onu yeniləyir, yenilənmiş fikir dünyanın, həyatın yenilənməsinə səbəb olur. Ənənəvi toplumlar şərhə qarşı qapalı olduğundan bu yenilənmə, dəyərlərin yenidən mənalandırması prosesi baş vermir. Bu da onları dünya mədəniyyətinin ucqarına məhkum edir, ilk növbədə, dillərini öldürür. Dil həmişə mədəni çağın ucqarında ölür.

Bəşəri kültürün, yəni Orta əsrlərin ədəbi, fəlsəfi, dini irsinin daşıyıcıları olduğumuzdan bizdə "sonsuz şərhə, təfsirə" açıq olan ən nümunəvi mətnlər gücünü toplumdan alan folklorik və dini mətnlərdir. Umberto Eko "Gündəlik həyatdan sənətə" kitabında yazır ki, Orta əsrlərin alimləri belə düşünürdülər ki, onlar özlərindən heç nə yarada bilməzlər. Hər şeyi Avqustin, Aristotel kimi nəhənglər deyiblər. Onların işi sələflərinin yaratdıqlarını təqdir və təbliğ etməkdir. Ekonun Ortaçağ düşüncəsi dediyi bu köhnəpərəstlik bu gün bizim mədəniyyətin lokomotivdir. Milli hakim fikir budur ki, kimsə özündən Amerika icad edə bilməz, hər şey bizə qədər deyilib, biz, sadəcə, yazılanları təkrar etməli, şair demiş, "tozunu almalıyıq". Toz alanlar başımızın tacıdır!

Halbuki Ekonun da sözünə qüvvət olaraq ondan sitat gətirdiyi, gənc Borxesə ədəbi həqiqətin yerini göstərmiş Argentina şairi Makedonio Fernandesin misrası ilə desək: "Bu dünyada əskik olan o qədər çox şey var ki, qəfildən daha bir şey də əskik olsa, ona yer tapılmaz".

Aqşin Yenisey

525-ci qəzet .- 2024.- 26 oktyabr(№197).-S.18;19.