"Ermənistan tarixən imza atdığı heç bir sənədin şərtlərinə əməl etməyib"

Tarixçi alim Firdovsiyyə Əhmədova: "Tarixi qisas almaq üçün yox, ibrət götürmək üçün öyrənmək lazımdır"

"Tarix həmişə hər şeyi yerinə qoyur". Bu, Ulu öndərin söylədiyi kəlamdır. Vaxtilə tarix fənninə çox ürəklə yanaşmasam da, zaman və hadisələr hər birimizdə bu sahəyə marağı artırdı. Hərə özlüyündə arayıb-araşdırıb qaranlıq qalan və gizli saxlanılan gerçəkləri bilməyi bir borc bildi. Və bütün baş verənlər daima diqqət mərkəzimdə olduğundan, oxuyub bildiyim gerçəkləri həmişə təəssüflə qarşılamaqla bərabər, bir suala cavab axtarmağa çalışmışam: bizə qarşı bu qədər haqsızlığın səbəbi nə idi görən? Yenə də zaman öz axarı ilə aradığımız saysız sualların cavabını bizlərə verdi və bu indi də davam edir.

Azərbaycan həqiqətləri ölkəmiz müstəqillik qazanandan sonra üzə çıxmağa başladı və bu fürsəti illərdir gözləyən bizim tarixçilər, alimlər var güclərilə gizli və qaranlıq qalan tariximizi aydınlığa çıxarmaqla gələcək nəsillərə misilsiz bir miras qoymuş oldular. Daha dərin qatlarda bilmədiyimiz həqiqətlər təbii ki var və yenə də zaman onları üzə çıxaracaq. Bilmirəm bizim qədər haqsızlığa məruz qalan bir xalq, bir millət var, ya yox, amma sonunda gördük ki, həqiqətən tarix həmişə hər şeyi yerinə qoyur.

Bir mətbu orqanı olaraq qəzetimizdə tariximizlə bağlı mövzular daima diqqət mərkəzindədir. Bu sahənin mükəmməl alimləri, ziyalıları ilə apardığımız söhətlərlə mütəmadi olaraq oxucuların qarşısına çıxırıq. Bu gün də onlardan biri - tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının Tarix kafedrasının müdiri, Əməkdar müəllim Firdovsiyyə Əhmədova şənbə qonağımızdır.

- Narahat dünyamız bir tarixçinin gözü ilə...

- Dünyanı narahat edən problemlər varsa, bu, istənilən ölkənin, dövlətin vətəndaşlarından da yan keçmir. Digər tərəfdən istər respublikamız, dövlətimiz, millətimiz üçün dünyada baş verən proseslərin bir təhdidi, təhlükəsi varsa, əlbəttə, bir vətəndaş, ən əvvəl bir insan kimi məni də narahat edir, düşündürür. Və əgər cəmiyyət olaraq biz bunların qarşısını ən azından respublikamız üçün, bölgə üçün almaq istiqamətində nələrsə edə biləcəyiksə, təbii ki, digər ziyalılarımız, alimlərimiz kimi bu barədə mən də düşünürəm.

- Məktəbdə əlaçı bir şagird sonda tarixi seçdi...

- Düzü, məktəb vaxtı tarixçi olmaqla bağlı bir fikrim olmayıb. Müəllimlərimin əksəriyyəti texniki sahəyə yönələcəyimi düşünürdü, hətta məni həkim kimi görənlər də vardı, bunu çox sonralar bildim. Lakin düşünürəm ki, bu sahəyə yönəlməyimdə fəal ictimaiyyətçi olmağımın rolu var, çünki biz o zaman ideoloji sistemin güclü olduğu bir dövrdə təhsil almışıq. Digər tərəfdən anam tarix müəlliməsi olsa da, mən sırf bunu düşünərək bu sahəyə gəlməmişəm və valideyn tərəfdən belə bir təkidlə üzləşməmişəm ki, tarixçi olmalısan. Evdə ədəbiyyat baxımından tarixi kitablar üstünlük təşkil edirdi və dünürəm ki, bunların təsiri daha çox olub. Bu günə qədər heç zaman tarixçi olduğum üçün təəssüf hissi yaşamadım.

- Tələbəliyiniz respublikanın təlatümlü bir dövrünə təsadüf edib. Bu illərdə Azərbaycan tarixinin həqiqətlərinə artıq az-çox bələd idiniz yəqin ki...

- Mən Bakı Dövlət Universitetini bu ali məktəb Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin adını daşıdığı dövrdə bitirmişəm - 1991-ci ildə. Biz müstəqillik dövrünün gəncləri sayıla bilərik. Çox ağıllı bir dönəmdə keçdi təhsil illərim. Bu, həm şərəfli, həm acınacaqlı bir tarix idi. Meydan hərəkatı, istiqlal mübarizəsinə qalxan xalqın cərgəsində olmaq, digər tərəfdən 20 Yanvar faciəsini yaşayan və buna qarşı etiraz səsini ucaldanlarla yanaşı yürümək. Bu, artıq tariximizin həqiqət qapılarının açılması demək idi.

- Yəni ideoloji bir qurumun yetirməsi olan siz artıq müstəqillik illərindən əvvəl bu həqiqətləri görə bildiniz...

- Elə demək olar... Digər tərəfdən mən universiteti bitirəndən sonra Elmlər Akademiyasının o zaman Azərbaycan Tarix Muzeyində fəaliyyətə başladım. Mən Nəriman Nərimanovun seçilmiş əsərlərinin hazırlanması prosesində iştirak edirdim və həmin dönəmdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti istiqamətində ilk addımlar atılırdı. Üçrəngli bayraq meydana çıxarılırdı, müxtəlif səpkili qeyri-rəsmi nəşrlər, Cümhuriyyət qurucularının əsərləri çap olunaraq insanlar arasında yayılırdı. Zamanla rəsmi olaraq Tarix muzeyində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ekzpozisiyası yaradıldı, onlarla bağlı sənədlərin toplanmasına başlanıldı. Təbii ki, bununla bağlı Elmlər Akademiyasında müvafiq struktur yaradıldı. Nəriman Nərimanovla bağlı tədqiqat mövzumla yanaşı, Cümhuriyyət tarixi haqqında arxivlərdəki sənədlərin toplanması, onların nəşr olunmasında iştirakım elmi fəaliyyətimin başlanğıcı oldu.

- Bu o demək idi ki, sizin kimi yetişməkdə olan gənclik illər boyu onlardan gizlədilən bir tarixlərinin olduğunu anladı...

- Bizə illər boyu SSRİ tarixi tədris olunub və biz də hamı kimi oradan oxuyub bildiklərimizi həmişə bir həqiqət olaraq qəbul etmişik.

Hətta xatırlayıram ki, həmin kitablarda Urartudan bəhs olunarkən bu ərazi gürcü və ermənilərin qədim torpaqları kimi təqdim olunurdu. XX əsrin 30-cu illərindən sonrakı nəşrlərdə bu saxtakarlıq daha geniş şəkildə özünü göstərirdi. Belə bir sual mənə imtahanda düşmüşdü və oxuyub bildiklərimi ətraflı danışırdım. İmtahan götürən iki müəllimdən biri Etibar Məmmədov idi. Mənə dedi ki, danışmağa başqa mövzu yoxdur? Bax, bu mənə ilk siqnal oldu. O zaman hələ sovetlərin aşkarlıq dövrü idi. O da yadımdadır ki, hər bir azərbaycanlı həqiqətləri əks edən o kağız parçalarını əhali necə səbirsizliklə gözləyir və axtarırdı. İndiyə qədər mən o arxivi saxlayıram. Texnologiyanın olmadığı bir vaxtda belə məlumatların üzünü artırıb yaymağın özü belə, bir tarixdir. O da yadımdadır ki, "Kommunist" qəzetində "Dəyirmi masa" adlı bir rubrika açılmışdı və onun ətrafına toplaşan tarixçi və ziyalılar arasında Azərbaycanın real tarixi haqqında, metodologiyası, konsepsiyası haqqında müzakirələr gedirdı. Ziya Bünyadov, Fəridə Məmmədova, Yaqub Mahmudov və digər mütəxəssislərin bu masa ətrafındakı müzakirələri təkcə oxunmurdu, insanlar onları bir fakt olaraq kəsib saxlayırdı da. Həmin diskusiyalara gənclər də cəlb olurdu ki, bu da Azərbaycanın gələcək müqəddəratında əhəmiyyət kəsb edirdi.

- Müstəmləkəçiliyin tarixi...

- Onun tarixi çox uzaq əsrlərə söykənir. Dövlətlər gücləndikcə, xüsusən də mərkəzləşmiş dövlətlər yarandıqdan sonra hökmdarlar sahib olduqları ərazilərlə, sərvətlərlə kifayətlənmədiyindən iddiaları çoxalır. Yəni ərazilər onlara azlıq edir və sərvəti daha çox olan ərazilərin işğalı başlayır. XVII-XVIII əsrlərdə İngiltərə, Fransa kimi müstəmləkə dövlətləri var idi. Bu, klassik nümunədir. Sırf Azərbaycala bağlı danışsaq, biz uzun illər Rusiyanın müstəmləkəsi altındakı ərazi olmuşuq. Rusiya XVIII əsrdə bir imperiya olsa da, müstəmləkə dövləti kimi digərlərindən sonra tarix meydanında görünüb. Lakin Fransa və İngiltərədən fərqli olaraq onun yaratdığı imperiya birləşmiş sərhədlər daxilində oldu. Rusiya imperiyasının nümunəsində biz gördük ki, yerli xalqların öz dilində təhsil almaması, mətbuatının olmaması, məktəblərinin yaranmaması üçün mərkəzi hakimiyyətdə xüsusi qurumlar, strukturlar yaranırdı. Yalnız müstəmləkəçiliyə xidmət edəcək yerli kadrların hazırlanmasına qədər icazə verilirdi. Yerli əhali ilə ünsiyyət üçün lazım olan qədər dil bilsin və yenə də məmur kimi mərkəzə xidmət etsin. Madam ki bu mövzuya toxunduq, bir məqamı mütləq vurğulamaq lazımdır. İndi də yeni müstəmləkəçilik anlayışı var. Bakı Təşəbbüs Qrupu bizə qarşı qərəzli münasibət sərgiləyən dövlətlərin hələ də müstəmləkəçi siyasət yürütməsini Azərbaycan ittiham edir. Azərbaycan bir dövlət olaraq əzəli torpaqlarını geri qaytarmaq üçün beynəlxalq hüququndan istifadə edib, mübarizə aparıb, şəhidlər verib, lakin bizi ittiham edənlər hələ də müstəmləkəçəlik siyasətilə xalqların öz müqəddəratını həll etməyə, müstəqilliyini qurmağa imkan vermir. Təəssüf ki, bunu anlamaq istəməyənlər hələ də var.

- Birlik ola bilməyən Azərbaycan xanlıqları...

- Siyasi dağınıqlıq prosesi dünyanın güclü dövlətlərində, ölkələrində də olub, yəni bu prosesdən keçib. Elə Rusiyanın özündə knyazlıqlar arasında bu baş verib. İtaliya və Almaniya bir neçə əsr siyasi dağınıqlıq vəziyyətində olub, yalnız XIX əsrin sonunda birləşiblər. Azərbaycan xanlıqları üçün bu yarım əsr davam edən bir müddət olub. Nadir şahın vəfatından Rusiyanın işğalına qədər olan bir dövr. Mən bunu müqayisə üçün dedim. Əslində bu istəkdə olan, səy göstərən xanlıqlar olub. Tarixdə də bu, əksini tapıb. Cənubda urmiyalı Fətəli xan, qubalı Fətəli xan, Şəki xanı. Yəni güclü xanlıqların birləşmə siyasəti tarixdən məlumdur. Lakin bu prosesin başa çatmasına mane olan məqamlar vardı. Burada xarici amillərin təsiri yox deyildi. Hər bir xanlıq özünü ayrıca dövlət hesab edirdi və öz təhlükəsizliyin təminatı üçün kənardan bir qarant axtarırdı. Onların bir qismi bunu Rusiyada görürdü, digər qismi Osmanlıda görürdü. Bütün bunlar məktublaşmalarda da öz əksini tapıb. Bu da özlüyündə təbii prosesdir, dövlət xaricdə müttəfiqlər, özünə dəstək axtarır. Lakin bütün hallarda Rusiyanın hərbi müdaxiləsi, bölgə ilə bağlı maraqları artıq II Yekaterinanın, I Pyotrun dönəmində olmuşdu. Xəzər sahillərinə yiyələnmək imperiyanın marağında olan istiqamət idi. Və bu xanlıqlar nə ayrılıqda, nə də birləşmiş şəkildə bir gücə malik deyildilər. Xanlıqlar müstəqil olmaqda qərarlı idilər. Onların da öz arasında müttəfiqlik edənləri vardı.

- Demək istəyirsiniz ki, xanlıqların birliyi istənilən halqa Rusiya qarşı zəif bir bənd idi...

- Sizin sualdan belə bir sual doğur - Rusiya ilə Qacarlar xanədanı da qarşı qarşıya durdu, qalib gələ bildimi? 23 ay mövcud olan və tanınan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bolşevik təcavüzünün öhdəsindən gələ bildimi? Tarixdə şərtiliklə geri qayıdış yoxdur. Lakin bütün hallarda qüvvələr nisbətinə baxdıqda birləşmiş xanlıqların vahid qüvvəsi ilə Rusiya imperiyasının qüvvəsinin çəkisi ölçüyə gələ bilərdimi? Təbii ki, yox. Ona görə də indiki zamanın gözü ilə baxıb o şərtlər daxilinə qiymət verəndə çox zaman obyektiv yanaşma olmur. Bu baxımdan da xanlıqların birlik olmamasını biz yalnız həmin dövrün şərtləri daxilində dəyərləndirə bilərik. Real şərtlər daxilində qərarlar vermək məcburiyyətində qalanda, anlamaq olur ki, niyə hansısa sazişlər bağlandı. Ona görə də tarixi qisas almaq üçün deyil, ibrət almaq üçün öyrənmək lazımdır.

- Yəqin ki, bu parçalanmadan ermənilər də yararlanmağa fürsət tapıb...

- Həmin dönəmdə erməni amili təbii ki, var idi. Qriqoryanlaşdırılmış albanlardan, Qarabağ ərazisindəki məlikliklərdən istifadə olunurdu. Əlbəttə ki, bu məqsədli xarakter daşıyırdı, Qafqazda bir erməni dövləti yaratmaq üçün artıq XVIII əsrdən bu səylər özünü göstərirdi. Lakin xanlıqlarda məsələ tamam fərqli idi.

- Çar imperiyasından tutmuş sovetlər də daxil olmaqla ermənilərin Azərbaycan ərazisinə yerləşdirilməsi siyasətinin məqsədi...

- Bir var əraziləri hərbi yolla işğal etmək. Ondan da çətin proses işğal edilən əraziləri əldə saxlamaqdır. Əhali və ərazi baxımından Cənubi Qafqazın böyük hissəsi azərbaycanlıların yaşadığı hissə idi. Qonşuluqda yaşayan Türkiyə və İran hər ikisi müsəlman dövləti idi. Bunun üçün burada Rusiyanın xristian dayağa ehtiyacı vardı. İlk növbədə bu torpaqların işğal olunmasında erməni amilini unutmaq olmaz. Bu gün İrəvanda erməni dövləti yaradılıb və tək millətdən ibarət bir respublikadır. Nəzərə alaq ki, ilk döyüş də, son döyüş də İrəvan qalası yaxınlığında olub. Əgər ermənilər oranın əzəli sakinləri idisə, əhali məmnuniyyətlə qapıları açardı və Rusiya rahatlıqla torpaqlara sahib olardı. 1827-ci ilə qədər Rusiya İrəvanı ələ keçirə bilməyib. Azərbaycan torpaqlarının işğal olunmasında Rusiya imperiyasına kömək edən erməni hərbçilərindən də danışmaq lazımdır. Onlar Cənubi Qafqazda həm hərbi sahədə, həm mülki işlərdə vəzifə sahibi idilər. Lakin məsələ işğalla bitmədiyindən müstəmləkələr köçürülmə syasətini yeritməyə başlayır. Və beləcə, Rusiya özünə xristian dayağı yaratmağa başlayır. Ermənilər əsasən münbit torpaqlara köçürülürdü, sərhədyanı bölgələrə yerləşdirilirdi. Bu köçürülmə siyasəti birdəfəlik baş verməyib. Birinci Dünya müharibəsi daxil olmaqla ermənilərin bizim torpaqlara yerləşdirilməsi davam edib. Cənubi Qafqazda Azərbaycan ərazisi daha geniş olduğundan onlar bura daha çox yerləşdirildi. Çox hiyləgər və məkrli olan bu köçkünlər kütləvi qırğınlar hesabına yerli əhalinin sayını azaltmaqla torpaqlara sahib olmağa çalışırdı, çünki onların xisləti belə idi. Kütləvi şəkildə İrəvanda törədilən soyqırımlar sayəsində onlar İrəvanı ələ keçirməyə nail ola bildilər. Bununla belə, azərbaycanlılar öz milli varlıqlarını həmişə müdafiə etməyə qadir olub.

- Erməni adının konkret olaraq sübut olunmuş kökü və mənşəyi...

- Bununla bağlı Azərbaycanda son dönəmlərdə çox ədəbiyyat yazılıb. Bu, ermənilərin etnogenizinə xüsusi bir simpatiyadan irəli gəlmir. Ermənilər öz tarixlərini qədərindən də artıq saxtalaşdırıblar. Bununla yanaşı, Azərbaycan tarixi də saxtalaşmaya məruz qalıb. Onlar hətta Nuh əyyamına çatan iddialarla çıxış belə ediblər. XX əsrin əvvəllərində azərbaycanlılar və gürcülər tarixilik prinsipindən çıxış etdikləri halda, ermənilər real məskunlaşma prinsipini ortaya atırdı. Ona görə ki, ermənilərin tarixilik prinsipinə istinad ediləsi heç nəyi olmadığından onlara məskunlaşma prinsipi daha sərfəli idi. Çünki artıq əhali faktoruna çevrilə biliblər və real olaraq buradadırlar. Dövlətçiliyi itirəndən sonra ermənilər kilsə ədəbiyyatına üz tutdular. Anonim keşişlərin, müəliflərin adı ilə tarix yazmağa başladılar. Hətta qismən obyektiv olmağa çalışan, vicdanı titrəyən erməni müəlliflərin bəziləri öz əsərlərində yazılmış saxtakarlıqları tənqid edib. XIX əsrdə onlar bu yazılmış kilsə ədəbiyyatının qaynaqlarını bir əsas kimi götürməyə başladılar. Onlar heç zaman Ermənistanın, ya da erməni dövlətinin tarixi yazmırlar. Yalnız erməni xalqınınn tarixi deyə yazılarla çıxış edirlər. Yerləşdikləri dövləti, torpaqları tədricən o kilsə ədəbiyyatına istinadən öz adlarına çıxarmaqla sonradan bu əraziləri zəbt etməyə nail olublar. Saxtakarlıq baxımından onlar kifayət qədər ifşa olunsalar da, həmin prosesi hələ də davam edirlər. Məsələ ondadır ki, onların ərazi iddiaları təkcə bizə qarşı deyil. Bu iddialar Rusiyaya, Gürcüstana qarşı da var. Sadəcə bizim torpaqlarda öz dövlətlərini yaratmağa müyəssər olduqlarına görə, ən çox ağrını çəkən Azərbaycan xalqı olub.

- Otuz il haqq səsimizi eşitməyən dünya, haqq qələbəmizdən sonra belə, bizə qarşıdır...

- Dünya deməzdim... Sadəcə dünyanın aparıcı, söz sahibi olan dövlətlərinin qərəzli münasibətlərini 44 günlük müharibə zamanında gördük və bu, indi də davam edir. Bu qərəz Ermənistana olan sevgidən, erməniyə olan rəğbətdən irəli gəlmir. Bu dövlətlərin sırf marağı daxilindən gələn bir qərəzlikdir. Hər hansı bir regionla bağlı marağı olan dövlət ora müdaxilə etmək üçün hansısa imkanlara malik olmalıdır ki, bunu əsas tuta bilsin. Bu istiqamətdə ən həssas nöqtə dini və etnik məsələdir. Müasir dünyadada insan haqları, demokratiya prinsipləri adları ilə də müdaxilələr yaranıb. Əslində böyük dövlətlər özlərinə sərf edən prinsipi irəli sürərək onu beynəlxalq dərəcəyə qaldırmağa nail olurlar. Bizim məsələdə Qafqazla bağlı, Xəzər hövzəsilə bağlı regiona daxil olmaq üçün ermənilər bir vasitədir. Bir vasitə aləti olan ermənilər bu işdə həm uğur yaşayır, həm də faciə. Daha çox uğura ümidlənir sonra aqibəti faciəli olur. Rusiya da ondan istifadə edir, regiona daxil olmaq istəyənlər də. Qafqazda bu rolu əsasən Ermənistan oynayıb. Ermənilər imkan verməyib ki, nə 1918-20-ci illərdə Qafqaz Evi yaradılsın, yəni regionda sabitlik olsun, nə sonralar, nə də indi. Cümhuriyyət dönəmində İngiltərənin burada siyasi nümayəndəsi olub. Sonralar həmin polkovnik yazır ki, biz bu xalqların bir araya gəlməsi üçün çox çalışdıq, lakin buna nail ola bilmədik. Çünki erməni faktoru buna imkan verməyib. Əgər bu gün Fransa, ABŞ və ya başqa dövlətlərin regiona maraqları varsa, ən rahat istifadə edilən Ermənistandır. Bu gün erməni diasporu siyasi hakimiyyətlərə təsir edəcək gücə malikdir və sizin dediyiniz dünya niyə bizə qarşıdır sualının cavabının əsasında məhz həmin erməni gücü dayanır.

- Onda gələcək nəsil yenidən bu haqsızlıqla üzləşə bilər...

- Bu tarixdən dərs alınmasa, üzləşə bilərlər. Biz artıq onlarla bir qonşu olaraq yaşamağa məhkumuq. Bu qonşunun imzalayacağı sazişə, müqaviləyə beynəlxalq qarant olmadan heç vaxt etimad göstərmək olmaz. Biz bunu 1918-ci ildə imzalanan Batum müqaviləsində, 1919-cu ildə Azərbaycan Respublikası ilə onların hökuməti arasında imzalanan sazişdə də görmüşük. Ermənistan imza atdığı sənədlərin şərtlərinə heç zaman əməl etməyib. İrəvanın onlara paytaxt kimi verilməsi şifahi razılaşma əsasında olmuşdu, ona görə bundan heç danışmağa dəyməz. Bu baxımdan Azərbaycan cəmiyyəti tarixi unutqanlığı heç vaxt təkrarlamamalıdır. Hər tarixi fürsət yarandığı zaman, konyiktura yarandığı zaman onlardan növbəti zərbəni, ərazi iddialarını gözləmək mümkündür. Ona görə də bizim kimlərlə qonşu olduğumuzu, tarixən nələr yaşadığımızı, bu günün özündə belə, çəkdiyimiz ağrı və acıları unutmağa haqqımız yoxdur.

Tamilla M-ZADƏ

525-ci qəzet .- 2024.- 26 oktyabr(№197).-S.12;13.