Naxçıvanda farmasyonluq: yenilikçi xətt, yoxsa müəmmalı təriqət?

Bu maraqlı mövzu - Naxçıvanda farmasyonların fəaliyyəti ilə bağlı məlumatlara bir sıra mənbələrdə rast gəlmək olar. Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki, bu məsələyə münasibət birmənalı deyil və Naxçıvanda farmasyonluğun fəaliyyəti, bütövlükdə isə farmasyonluğun mahiyyəti ilə bağlı bir-biri ilə əks mövqedə olan fikirlər mövcuddur. Yazımızda mövcud mənbələrə istinad etməklə sözügedən məsələ haqqında müəyyən məqamları diqqətə çatdırmaq istərdik.

Bəzi müəlliflərin fikrincə, Naxçıvanda masonluq "farmasyonluq" adı ilə tanınan təriqət kimi ötən əsrin əvvəllərində fəaliyyət göstərmişdi. Belə ki, jurnalist Rzaqulu Nəcəfov "C.Məmmədquluzadə və Azərbaycan səhnəsi" adlı məqaləsində (Cəlil Məmmədquluzadə. Məqalələr və xatirələr məcmuəsi. Bakı, Azərbaycan SSR EA-nın nəşriyyatı, 1967, səh. 71-102) "Naxçıvanda farmasyonluq" məsələsinə toxunaraq yazır: "...bu dövrdə Naxçıvan şəhərinin öz camaatının bir qismini içərisində vücuda gələn "farmasyonluq" təriqətinə əl vurmaq dəxi lazım gəlir. Çünki belə bir təriqətin mövcud olması və təriqətçilərin aşkar surətdə öz oyunlarını ifa edərək Ömər Xəyyamın, Cəlaləddin Ruminin və Nəbatinin əsərlərini hər məclisdə və hər yanda oxumaları və sufilik fikrini nəşr etməkləri, öz-özlüyündə mollaların nüfuzunu zərbələyib əfkar ümumiyyətlə, təsirsiz qalmayan bir hadisə idi.

Naxçıvan farmasyonları şəhər əhalisinin orta təbəqəsi, orta əsnaflarından, fikri açıq bəy və xırda alverçilərdən ibarət bir qrup idi. Bu farmasyon qrupuna - Əhməd, Kürdov, Kəblə Tağı Abbasov (Ələkbər Qəribin atası), Kəblə Abbas (doktor Əli Abbasovun atası), Adıgözəlbəy Camalbəyov (Qasım Camalbəyovun əmisi), Nuruxan Mamed Cəfər ağa (Kəngərlilərdən), xanlardan - Bəhman xan, Abbasbəy Vəzirov (Heydər Vəzirovun əmoğlusu), Kəblə Yaqub boyaqçı, Məşədi Ələsgər Məşədi Əliş oğlu, Kasib Məmmədqulu və Murquz Cabbar daxil idilər...

Onlar zahirdə o zamanlar Tehranda təsis olunan "Franq Mason" lojasına bənzər, sufiliyə yaxın, dəhrilik ilə tənasüxi məzhəb arasında olan bir təriqət iddia edərək özlərini farmasyon adlandırırdılarsa, həqiqəti halda laməzhəblik bayrağı altında meydana çıxmışdılar...

Onların içində Fərəcullah Şeyxov kimi ali təhsil görmüşləri vardı (1896-cı ildə Moskva darülfünunun hüquq fakültəsini bitirmişdi)".

Sonra Nəcəfov üzvlərdən Fərəculah Şeyxovun qardaşı "ömrünü zindanlarda və sürgünlərdə" keçirən, "nəhayət, 1921-ci ildə İran Kommunist firqəsinin Rəşt komitəsi katibi vəzifəsində olarkən Gilanda baş verən vətəndaş davasında Kiçikxan bandalarının əlində Bəstə hücum etdikləri zaman qətlə" yetirilən Nəsrullah Şeyxov, "əsnaf təbəqəsinə mənsub olan" Məşədi Qurbanəli Şərifov, "Mirzə Cəlilə İsgəndər tipini ilham etdirən", "Kəngərli bəylərinin varlı qismindən olaraq Şahbaz ağanın qardaşı Rusiyada hüquq darülfününü qurtarıb Fransada ikmal təhsil etmiş, türkcə, farsca, savadlı, istər Avropa, istər Şərq dilləri və ədəbiyyatı ilə aşina, geniş əhatəli bir zat" olan Paşa ağa Sultanov haqqında geniş şəkildə məlumat verir.

Maraqlıdır, görəsən, jurnalist Nəcəfovun söylədiyi kimi, Tehranda təsis edilmiş "Franq Mason" lojasına bənzəyən Naxçıvandakı farmasyonluq təriqəti masonluğa xas olan xüsusiyyət və əlamətlərə malik olmuşdumu?

Zahiri məqamlara diqqət etdikdə, Nəcəfovun adlarını çəkdiyi şəxslərin çoxunun həmin dövrlərdə məhz masonluğun geniş yayıldığı xarici ölkələrdə təhsil aldığını demək olar. Məsələyə bir qədər də geniş baxsaq, həmin vaxtlar masonluğun geniş vüsət aldığı ölkələrdən biri Fransa idi və maraqlıdır ki, Naxçıvanda tamaşaya qoyulan ilk teatr tamaşalarından biri iki fransız müəllifi olan T.Barrel və L.Tibunun "Evdə qalmaqal" vodevilinin rus dilində iqtibasından ibarət olmuşdu.

Lakin bütün deyilənlər farmasyonluğun masonluqla eyni olduğunu və onların Naxçıvanda fəaliyyət göstərdiyini deməyə əsas verirmi?

Bu suala cavab verməzdən əvvəl qeyd edək ki, fransız yazıçılarının əsərinin Naxçıvanda nəyə görə tamaşaya qoyulmasının səbəbinə filologiya elmləri doktoru Fərman Xəlilov "Naxçıvanda ilk teatr tamaşaları" adlı məqaləsində ("Naqşicahan" eğitim-bilim-kültür ve araştırma dergisi, Şubat, 2005, sayı, 06, seh. 16-17) bu cür aydınlıq gətirir: "T.Barrel və L.Tibunun "Evdə qalmaqal" vodevili, M.P.Fyodorov tərəfindən rus dilində iqtibas edilmiş və 1870-ci ildə Moskvada nəşr olunmuşdu. Bir pərdədən ibarət olan bu vodevil keçən əsrin 70-80-ci illərində Moskva və Peterburq səhnələrinin repertuarında mühüm yer tutmuşdu. Həmin əsərin kiçikliyi və ehtimal ki, mövzu və ideyaca Naxçıvan şəraiti üçün aktuallığı yerli həvəskarları bu əsərə müraciət etməyə vadar etmişdi".

XIX əsrin sonlarında Naxçıvanın etno-coğrafi, siyasi vəziyyətini öyrənmək üçün buraya gəlmiş rus generalı Konstantin Nikolayeviç Smirnov isə Naxçıvanda fəaliyyət göstərən sufi dərviş qruplarından biri olan nöqtəvilik məsələsinə toxunur və məsələyə tamamilə fərqli prizmadan yanaşaraq qeyd edir ki, "Naxçıvan bölgəsinin bir sıra yerlərində yaşayan nöqtəvilər XIX yüzilliyin ikinci yarısı - XX yüzilliyin əvvəllərindən etibarən Avropa xasiyyəti kəsb etməyə və özlərini frank-masonlar və ya Naxçıvanda deyildiyi kimi "farmasyon"lar (farmason) adlandırmağa başlamışlar".

Tədqiqatçı Ərəstü Həbibbəyli "Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası" adlı kitabında məhz bu məqama toxunaraq yazır: "İctimai fikir tarixində yer alan masonluğun və ya mason lojalarının islam dini əleyhinə və bütünlükdə Şərq dəyərlərinə qarşı təşkilatlanmış bir missoner cərəyan olması haqqında mülahizələrin fonunda masonluq və sufiliyin reallıqda bir-birinə düşmən olması, onların əks etdirdikləri dəyərlərin disharmoniya ilə səciyyələnməsi, eləcə də Şərq ölkələrində mason ideyalarına uyğunlaşmanın Qərbin gizli bir missiyasına xidmət etməsi təsəvvürü yaradır. Bu baxımdan, rus hərbçi-şərqşünas Konstantin Smirnovun təəssüratları da bu mənzərəni əks etdirir. Lakin onun araşdırmasının daha çox müşahidəyə əsaslandığını nəzərə alsaq, sufi bir cərəyanın Qərb təsirinə düşməsi ehtimalı inandırıcı görünmür".

Akademik İsa Həbibbəyli də bu məsələyə toxunur və yerli ziyalıların "farmason" adlandırılmasını onların mason ideyalarına xidmət etməsi ilə deyil, yenilikçi ruh və Avropa tipli libas və davranışı ilə əlaqələndirir: "XIX əsrin sonunda Naxçıvan mühitində mühafizəkar qüvvələr, xüsusən də bəhailik təriqətini təmsil edən qüvvələrlə gənc maarifçi nəsil arasında ciddi, gərgin toqquşma və çəkişmələr olmuşdur. Mühafizəkarlar bu ziyalılara qarşı kin və nifrət hissi oyatmağa çalışır, "dəli", "farmason", "firəngiməab"... kimi sözlərlə təhqir edirdilər. Lakin onlar Avropa masonçuluğunun radikal, monopolist qanun və tələblərini qəbul etməmişlər. Bəlkə göstərilən dövrdə Naxçıvan maarifçiləri bunlarla heç lazımi səviyyədə tanış da deyildilər. Azadfikirli, mədəni, maarifpərvər olmaları, həqiqət axtarıcılığı ideyasına sədaqətləri onların fəaliyyətini ideyaca masonluğa yaxınlaşdırmışdır. Farmasonluq Azərbaycana, xüsusən Naxçıvana Tehran "fərmuşxana"larından, Türkiyədəki Osmanlı lojalarından sızıb gəlmiş, lakin müstəqil bir təşkilata çevrilə bilməmişdi. Müşahidələr göstərir ki, 80-90-cı illərin maarifçilərinə bu adı, ayamanı onların tərəfdarları deyil, əleyhdarları vermişlər".

Haqqında söhbət açdığımız mövzu barədə ciddi elmi tədqiqatlar aparan digər bir alim - filologiya elmləri doktoru, professor Hüseyn Həşimlinin də fikirləri maraq doğurur. O da bu qənaətə gəlib ki, sufi cərəyanı (bəhs edilən nöqtəviliyin bu qolu) qərbin vasitəsilə ortaya çıxmamışdı. "Naxçıvanda farmasyonluq: tarixdə və ədəbiyyatda. Naxçıvan tarixinin səhifələri" adlı əsərində müəllif yazır: "Bir fikir cərəyanı olmaq etibarilə farmasyonluq daha çox şərq zəminində təşəkkül tapmış, kökü XVI əsrə gedib çıxan nöqtəvilik təriqəti ilə bağlı olmuşdur. Farmasyonların ideya-fəlsəfi qaynaqları sırasında məzdəkilik və xürrəmiliyin də bəzi izləri müşahidə edilməkdədir".

Biz, Naxçıvanda farmasyonluğun masonluqla eyni anlayış olub-olmaması, habelə Şərqdə olan sufizm təlimi ilə Qərbdə olan masonluq arasında birbaşa bağlılıq və əlaqə barədə sadəcə mövcud yanaşmaları təqdim etdik. Öz fikrimizə gəldikdə isə, düşünürük ki, Naxçıvandakı farmasyonluqla masonların, ya da hansısa digər bir cərəyanın arasında yalnız ideya və həyat tərzi baxımından müəyyən oxşarlıqların olmasını rəhbər tutaraq fikir yürütmək, əlbəttə, yanlışlıq olar. Lakin bununla bərabər, həm də o fikri müdafiə edirik ki, Naxçıvanda farmasyonluq və onların fəaliyyəti barədə daha geniş və sistemli elmi araşdırmaların aparılmasına ehtiyac vardır. Ehtimal etmək olar ki, sözügedən mövzu barədə daha tutarlı və qəti mövqeyi ortaya qoymaq üçün nə qədər çox fakt toplanılarsa və tədqiqata cəlb olunarsa, elm üçün məlum olmayan və ya tərəddüdlə yanaşdığımız müəyyən məqamlara işıq tutmaq olar.

Yunis XƏLİLOV

Naxçıvan Dövlət Universitetinin Hüquq fənləri kafedrasının baş müəllimi, hüquqşünas

525-ci qəzet .- 2024.- 29 oktyabr(№198).-S.11.