O KAMANÇA HARDADIR?

El onun şəninə əfsanələr, rəvayətlər yaradıb, onun adına sıra-sıra nəğmələr qoşulub. Nəsil-nəsil şairlər onu qoşqularında vəsf eləyiblər. Xalq hətta onun adına bir tapmaca da bağlayıb.

Üzük aldım, qaşı yox,

Təpə gördüm, daşı yox.

O nədir ki ağlayır,

Gözlərinin yaşı yox.

O, gözlərinin yaşı olmadan ağlaya bilən kamançadır. Kövrək səsi ilə insanın gözünü yaşardan, insanın dərdinə hayan, qəlbinə məhrəm olan kamança. O gözəl ki, onun qatar-qatar musiqi alətlərimiz içərisindəki doğma yeri tamam ayrıcadır.

Dünyanı gözəl edən yalnız rənglər, onların saysız çalarları deyil. Dünyanı gözəl edən həm də səslərdir. Səslər olmasaydı, sükuta dalan dünyamız nə qədər cansıxıcı olardı! İnsan səslərlə dünyanı daha artıq bəzəmək üçün zaman-zaman musiqi alətləri yaradıb. Və Azərbaycan tarix boyu musiqi alətlərinin zənginliyi ilə də, böyük musiqiçiləri ilə də həmişə seçilib, ucalarda qərar tutub. Azərbaycanın tarixin dünənlərində qalan iki yüzdən artıq musiqi aləti olub. Bu gün onların yüzünə yaxınını namıyla, nişanıyla, necə səslənməsi ilə biz bilirik. Bugünün azərbaycanlısına adıyla, görünüşüylə, necə səslənməsi ilə bəlli olan musiqi alətlərimizin dəqiq sayı var - 88. Bu bəlli musiqi alətlərimizin 32-si simlidir. 26-sı mizrabla, 2-si çubuqla, 4-ü də kamanla çalınan musiqi alətləri. Qədimlərdən üzü bəri yaradılmış, sevilmiş və bu gün də tanıdığımız musiqi alətlərimizin 23-ü nəfəslidir. Milli musiqi dünyamızın 16 aləti zərblidir, 17-si də özü çalınan. Söz yox ki, insanlarımız onların hamısını sevib. Sevib ki, onları yaradıb. Ancaq sevgidən sevgiyə də fərq var. Elə musiqi alətlərimiz olub ki, onları daha çox istəyiblər, daha artıq məhəbbət bəslədiklərindən də daha ucada tutublar. Kamança bu baxımdan həmişə övladlar arasındakı əziz bala kimi olub. Üzeyir bəy yazırdı ki, Azərbaycanın musiqi alətləri arasında sədası insan səsinə ən çox bənzəyən kamançadır. Çox doğru deyir. Ancaq kamançanın yalnız səsi insan səsinə bənzəmir. Kamançanın həm də özü insana daha çox oxşayır. Kamança bəlkə də zərif, incə səslənişləri ilə insanın ruhunu, içəri dünyasını, onun ən dərin hissiyyatını digər musiqi alətlərinin hamısından daha artıq ifadə edir. Kamançanın səsi zamanın uzaqlarından gəlir.

Sıradan olan insanların kamançanın valehedici sədalarının ovsununa düşməsi anlaşılandır. Amma əsrlər boyunca peşəsi heyran qoymaq olanən qüdrətli şairlər də kamançanın sehrinə düşmüşlər axı!

Onlar kamançanı dinləmiş, bu səslərin tilsiminə düçar olmuş və etiraf etmişlər ki, dörd yana səyirdə bildikləri ilham köhləni və içərisindəki cövhəri də çıxara bildikləri sözlər bu gözəlliyi sonacan ifadə etməkdə acizdir.

Kamançanı "Xosrov və Şirin"ində dahi Nizami Gəncəvi vəsf edib. Məsnəvinin "Xosrovun işrət məclisi düzəltməsi və Şapurun yenidən gəlməsi" adlı fəslində Nizami kamançanı Musa peyğəmbər məqamına ucaldır:

Kəmançe ah-e Musavar mizəd,

Moğənni rah-e musiqar mizəd.

Kamança Musatək ah çəkmədəydi,

Kəsirdi çalanın yolun müğənni.

Vaxtilə bu beytə şərh vermiş görkəmli İran ədəbiyyatşünası Vəhid Dəstgerdi Nizaminin birinci misrada kamançanın naləsini Musa peyğəmbərin minacat çəkməsinə oxşatdığı qənaətindəydi. Başqa sözlə, kamançanın sədası elə Pərvərdigarla dərdləşmək, Ona ürək sirlərini söyləməyə bərabərdir.

Kamançanı XIII yüzildə "Mənəviyyat Məsnəvisi"ndə Mövlana Cəlaləddin Rumi öyürdü:

Xoşk çub o xoşk tar o xoşk pust,

Əz koca miyayəd an avaz-e dust?

Sözü və hikməti ilə aləmi öz məftununa döndərən ustadlar ustadı Cəlaləddin Rumi mat qalmışdı ki, axı kamançanı yaradan quruca simlər, quruca ağac, quruca pərdəykən nədəndir bu üç quru, üç cansız olandan yaranmış varlıqdan sankisevgilinin sədası ucalmaqdadır?

Həm ağac, həm pərdə, həm simlər quru,

Yar səsi hardan gəlir, bilməm bunu.

Bu, tariximizin kədərli bir günüdür. 1514-cü il avqust ayının 23-ü. İki ordu üz-üzə durmuşdu. Bir tərəfdə Sultan Səlim Yavuzun qoşunları, o biri tərəfdə Şah İsmayıl Xətainin döyüşçüləri. İki qardaşın qarşı-qarşıya dayandığı bu faciəli görüş Maku yaxınlığında, Çaldıran düzündə baş verirdi. Salnamə xəbər çatdırır ki, həmin çarpışmadan az öncə, Çaldıran ərəfəsində Şah İsmayıl Xətai bir mağarada iki sənətkarı gizlətmişdi: məşhur xəttat Mövlana Mahmud Nişapurini və adı dillərdə əzbər olan rəssam Kəmaləddin Behzadı. Söyləyibmiş ki, müharibədir, hər şeyin baş verməsi mümkündür, ola bilər, məğlubiyyətə uğrayarıq, ölkəmizi qarət də edərlər, özümüz də həlak olarıq, ancaq bu sənətkarlar gərək yaşasın, çünki onlar salamat qalsalar, böyük sənəti yaşadacaqlar, bu millətin, bu yurdun sərvəti olaraq qalacaq, gələcəkdə də incilər yaratmaqda davam edəcəklər.

Çaldıran döyüşü qızılbaşlarçün sarsıntılarla sona yetəndən sonra Şah İsmayıl Xətainin birinci yadına düşən, ilk axtardığı həmin mağarada gizlətdiyi sənətkarlar olmuşdu. Onları mağarada sağ-salamat tapanda çox sevinmiş, şükür etmişdi ki, qalib gəlməsək də, nə yaxşı, bu qiymətli sənətkarları hifz edə bildik. Hadisələrin sonrakı gedişi sübut edir ki, gənc bir insan olsa da, Şah İsmayıl Xətai nə qədər müdrik, nə qədər uzaqgörənmiş.

Çaldıran döyüşündə Osmanlı ordusu zəfər çalmışdı və təbii ki, qələbə qazananın müharibə qənimətləri də olur. Salnamələr bunu da xəbər verir ki, Sultan Səlim Yavuzun bu qələbədən sonra əldə etdikləri yalnız mal-dövlətdən, ləl-cəvahiratdan ibarət olmadı. O, iki kamançaçını da qənimət olaraq özü ilə Anadoluya apardı. Azərbaycanın - Səfəvilərin iki məşhur musiqiçisini, iki mahir kamançaçalanı Şahqulu və onun oğlu Heydərqulunu.

Müharibənin təfərrüatlarından bəhs edən salnamənin verdiyi bir fayda da ondan ibarətdir ki, bu gün bizə Səfəvilər dövründə yaşamış iki naməlum məşhur kamançaçımızı nişan verir.

Hər kəsə bəllidir ki, kamançanın bir sənətkarın adının ayrılmaz parçasına çevrilməsi XX yüzildə baş verdi - görkəmli musiqiçimiz Habil Əliyevə "Habil kaman" dedilər. Ancaq sən demə, bu hadisə daha əvvəlki əsrlərdə də olubmuş. Şah Abbas sarayında baş katib - münşi vəzifəsini tutan tarixçi İsgəndər bəydən millətimizə mötəbər bir salnamə yadigar qalıb: "Tarix-i aləmara-yi Abbasi" -"Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi".

İsgəndər bəy Münşinin (1560-1634) bu əsəri XVI-XVIII yüzillər tariximizin aynası kimidir və həmin əsərdən də kamança sədası gəlir. İsgəndər bəy bizə unutduğumuz daha bir kamançaçımızı da tanıdır. Dəqiqləşdirək: bir yox, hətta ikisini. Onlardan biri - Mirzə Məhəmməd dərbarda Şah Abbasın şəxsi saray kamançaçısı idi və onun təxəllüsü "Kamançayi" idi. Qaynaq onun adını elə belə nişan verir - Mirzə Məhəmməd Kamançayi.

Və Mirzə Məhəmməd Kamançayidan başqa, o dövrdə daha bir mahir qabil kamança ustası da varmış. Sənətinin böyüklüyü adının əvvəlində işlənən "ustad" sözündən, adının sonuna artırılan "kamança" kəlməsindən aşkar görünən - Ustad Məsum Kamançayi.

Aydın məsələdir ki, bizə gəlib çatan yalnız o səslərin səsi, həmin çalğılar haqdakı soraqlardır. Heç o sənətkarların təsvirləri də əlimizdə yoxdur. Ancaq Səfəvilər dövrünün kamançaçılarını təsvir edən miniatürlər günümüzə gəlib yetişib. Dövrünün məşhur rəssamı Mir Seyid Əlinin "Musiqi məclisi" adlı miniatürü bizə vaxtın uğurlu saxlancıdır ki, orda digər musiqi alətləri ilə yanaşı, kamançaçı da kamançasıyla baş-başadır. Belə qəbul edək ki, elə bu, onlardan biridir, ya elə hər ikisidir!

Ən qədim musiqi alətimiz Qobustandakı Qavaldaşdır. Onun yaşı nə qədərdir? Heç kəs bilmir. Ancaq Qavaldaşın sadəcə daş yox, elə çalınan, sədası ilə başına insanları toplayan bir varlıq kimi insanlarla birgə olduğu müddət azı 15-20 min ildir. Çünki tarixi izlər, buraların insan məskəninə çevrilməsi, Qobustan qayaları üzərindəki rəsmlərə elmin qoyduğu yaş 5 min illə 20 min il arasındadır.

Bu yerlərdə yurd salmış qədim azərbaycanlıların ilk musiqi alətini təbiət, Allahın Özü yaratmışdı. "Bizdə musiqi ənənəsi hər xalqdakından qədimdir" fikrini qətiyyətlə dilə gətirəndə özlərini qoca göstərməkçün nağıllar uyduran hansısa xalqlar kimi dağa-daşa düşməyimizə lüzum yoxdur, elə ən ulu babalarımızın Qavaldaşını göstərsək, yetər.

Arxada qalan minillər, əsrlər boyunca çox musiqi alətləri yarandı. O musiqi alətləri də yerində durub qalmadı. İnsanlar zaman ötdükcə onları cilaladı, təkmilləşdirdi, daha gözəl bir biçimə gətirməyə, səslənişlərini daha məftunedici cazibəyə çatdırmağa çalışdı. Kamança da beləcə. Ən əski çağlarda kamança birsimli idi, sonralar simlər qoşalaşdı. Üstündən müəyyən zaman keçəndən sonra isə kamançada üç sim oldu. Vaxt axarında idi, kamançaçılar kamançanın simlərini artırmaqda. Lakin dördüncü simi də əlavə edib arzulanan səslənişi alandan sonra daha yeni simlər artırmaq həvəsindən əl çəkdilər.

Köhnə miniatürlərin, o əlvan lövhələri yaratmış miniatürçülərimizin millətimizə bir xidməti də budur ki, kamançanın da digər musiqi alətləri kimi tarix içərisində asta-asta necə böyüməsini, nə sayaq cilalanmasını, nə təhər inkişaf etməsini sənədləşdiriblər. O miniatürlərdə birsimli kamança da var, ikisimli və üçsimli də, dördsimli də. Bu, yoldur - kamançanın Azərbaycan insanıyla ürək-ürəyə tarix içərisindən keçdiyi uzun və macəralı yol.

Kamançaya Azərbaycan insanları həmişə valeh idi, həmişə onu sevdi. Ancaq bir də var kənardan gələnin, ilk dəfə kamançanı görənin digər musiqi alətləri içərisində onun yerini necə hiss etməsi.

1683-cü ildə Azərbaycana məşhur bir səyyah gəlmişdi. Engelbert Kempfer (1651-1716) bir alman idi. Buraları gəzib dolaşandan sonra qiymətli bir səyahətnamə yazıb. Onun dəqiq, maraqlı məlumatlarla zəngin olan "Səfərnamə"si XVII yüzil tariximizi aydın görmək üçün ən etibarlı mənbələrdəndir.

Engelbert Kempfer buralara yolu ilk dəfə düşən bir avropalı idi, müxtəlif məclislərdə olmuşdu, müşahidələr etmişdi və söz yox, yalnız kamançanı yox, tarı da, balabanı da, zurnanı da eşitmişdi, digər musiqi alətlərimizi də dinləmişdi. Ancaq o, başqa musiqi alətləriiçərisindən kamançanı seçərək məxsusi tərifləyir, ona heyranlığını ayrıca ifadə edir. Bu isə bir daha onu təsdiqləyir ki, kamança yalnız bir azərbaycanlının və Şərq insanının deyil, hətta onu ilk dəfə görən bir qərblinin - zahirən sanki bu musiqiyə və alətə yad olan insanın da hisslərinə, düşüncələrinə, ruhuna dərhal yaxın olmağı bacaran ovsunlaya bilən musiqi alətidir.

Kağızın ağına bax,

Sinəmin dağına bax,

Könlün məni istəsə,

Bakının dağına bax.

Yurdundan-yuvasından didərgin salınmış böyük ustad Mirzə Səttar külfətinə məktubları beləcə göynəkli bayatılarla bitirərdi. Doğma ev-eşiyini, istəklilərini yada salar, kamançasını dilləndirərdi.

Haqqında bu gün çoxlarının heç bir şey bilmədiyi Mirzə Səttar XIX yüzillikdə yaşamış, vaxtında şöhrət sahibi olmuş kamançaçımızdır. Yeni dövrdə Bakıya kamançanı ilk dəfə Mirzə Səttar gətirərək dəbə salıb, musiqi məclislərimizdə çoxdan bəri səsi gəlməyən bu zərif aləti yenidən dövriyyəyə qaytarıb. Hərçənd 1970-ci illərdə yazan da olub ki, guya bakılılar kamançanı ilk dəfə 1878-ci ildə Qəssab Hənifənin toyuna Cabbar və Sadıqcanla gəlmiş Avanesdə görüblər, ancaq Avanesləri kamançanı əlimizdən almaqdan ötrü irəliyə dürtmək siyasəti Avanesliyində qalsın, çünki yavan sözdən savayı, bunun heç bir sübutu yoxdur. Bu erməniçi uydurma vaxtilə özünü musiqişünas elan etmiş, mənşəyi ilə də onlardan olan bir iddialının milli musiqimizin tarixinə zədə vurmaq səmtindəki növbəti təxribatlarından idi.

Mirzə Səttar kamançası ilə Bakıya gəldi və Abşeron məclislərinə bir neçə günlüyə təşrif gətirib, tezcə də gedən çalğıçılardan fərqli olaraq, burda qaldı. Elə bunun sayəsində də XVII yüzildən sonra musiqi yığnaqlarında yerini başqa alətlərimizin tutduğu kamança ocağa təzədən qayıdaraq oturuşdu, asta-asta çox dizlərin üstünə qondu.

Mirzə Səttar Bakıda kamançasını bir-iki gecə çalaraq, sadəcə bu gözəl səsləri çoxdan tamarzısı olanlara dadızdıraraq getmədi, uzun illər bu küləkli şəhərdə yaşadı və köhnə Bakının musiqi mühiti də onun varlığıyla çox şey qazandı.

Bəzən araşdırıcılar arasında kamançaçı Mirzə Səttarla xanəndə Səttarı qarışdıranlar da olub.

Xanəndə Səttar 1844-cü ildə -təxminən iyirmi yaşlarında olarkən Naxçıvana köçüb. Kamançaçı Mirzə Səttarsa həmin il anadan olub.

Xanəndə Səttar barədə çoxları söz deyib, haqqında şeirlər qoşulub və bircə nəfər belə onun kamança çala bilməsi barədə soraq verməyib.

Xanəndə Səttarın şəkli qalıb, amma kamançaçı Səttarın surətinin dəunudulmaz tarzənimiz Bəhram Mansurovun (1911-1985) atası Məşədi Süleymanın (1872-1955) əlyazmasında elə foto qədər dəqiq təsviri var. O fotoya baxıb bu yazını oxuyanda xəyalda xarici görünüşcə büsbütün fərqli iki insan canlanır.

Bir yanda xanəndə Səttarın 1850-ci ildə xanəndə Yevanqul və kamançaçı Gevorqla çəkilmiş fotosu, o biri yanda da kamançaçı Mirzə Səttarı bir-iki dəfə ötəri görmüş yox, neçə illər onunla bir tavan altında yaşamış Məşədi Süleyman Mansurovun "çəkdiyi" şəkil - fotodakı topa saqqallı xanəndə Səttarla Məşədi Süleymanın "rəsm etdiyi" "nazik məhasinli" (saqqallı, xətli - R.H.) Mirzə Səttar qətiyyən oxşar deyillər. Məşədi Süleyman kamançaçı Mirzə Səttarın axsaq olduğunu bildirir. Xanəndə Səttardan yazanlarınsa heç biri onun ayağını çəkməsi barədə kəlmə kəsmir.

Xanəndə Səttar Şamaxı musiqi məclisinin rəhbəri Mahmud ağayla (1826-1896) yaxın dost olub, tez-tez onun yığıncaqlarında iştirak edib. Kamançaçı Mirzə Səttarsa vur-tut bircə dəfə Mahmud ağanın yanında olub, onda da inciyib, qayıdıb və bir daha oralara üz tutmayıb.

Kamançaçı Mirzə Səttar tarixi şəxsiyyətdir və onu danmaq sadəcə musiqi tariximizdə dəyərli xidməti olmuş, el musiqisinin saflığı yolunda çalışmış bir sənətkara biganə qalmaq demək deyil. Bu, vaxtilə Azərbaycanda kamança meydanının dünənini də, indisini də ermənilərə bağlamaq naminə yeridilən bir fitnə idi.

Mirzə Səttarın doğum tarixini - 1844-cü ili Məşədi Süleyman dəqiq göstərsə də, bu sənətkarın vəfat tarixini təxmini bilirik (Mirzə Səttar Məşədi Məlikdən (1845-1909) bir neçə il əvvəl vəfat edib. Bəhram Mansurov danışırdı ki, Mirzə Səttar dünyadan köçəndə atası Məşədi Süleyman təqribən 33-34 yaşında olub. Bu hesabla Mirzə Səttarın ölüm tarixi təqribən 1905-07-ci illər arasına düşməlidir). O, əslən Ərdəbildən idi və oralardan Bakıya gəlib çıxmasının macəralı hekayəti var. Ata-baba yurdu Ərdəbildə Mirzə Səttar Mir Saleh adlı bir müctəhidlə qonşuymuş. Bir gün həmin müctəhid Mirzə Səttarı çağırtdırır. Ustad içəri girib salam verməyinə bənd olur ki, Mir Saleh başlayır, nə başlayır:

"Sənin salamın mənə lazım deyil. Mənimlə qonşusan, səhərdən-axşamacan da kamançanı əlindən yerə qoymursan, məlun! Mən Allah yolunda çalışıram, sən şeytan yolunda. Ya gərək mən bu evdən köçəm, ya sən. Əlbəttə ki, mən burdan köçəsi deyiləm. Sabahdan yığış burdan, hara gedirsən, get! Yoxsa səhər səni həbsə saldırram!"

Bu cümlələri sözbəsöz dəqiqliyi ilə 45-46 il qabaq - 1970-ci illərin sonlarında Məşədi Süleymanın Mirzə Səttar haqqındakı əlyazmasından köçürmüşəm. Ona görə tam yazıldığı kimi iqtibas edirəm ki, sanki bu cümlələrin ardından Mirzə Səttarın öz səsi gəlir. Yəqin, bunları Məşədi Süleymana dönə-dönə söyləyibmiş ki, danışdıqlarının hamısı həmsöhbətinin yaddaşında bütün ayrıntıları ilə həkk olunubmuş.

Mirzə Səttar nağıl edibmiş ki, Ərdəbildə Mir Salehin qılıncının dalının da, qabağının da kəsdiyi çağlarmış. Odur ki, müctəhidin qeyzli hədələrindən çəkinərək şəhəri tərk etməli olur. Əvvəlcə Nəminə qaçır, orda, öz sözü, bir yaxşı mütrüb varmış, onu da götürüb Salyana gəlir. Salyanda vur-tut ikicə ay yaşasa da, tezliklə məclislər bəzəyinə çevrilir, hamının hörmətini qazanır. Ancaq qəfildən mütrüb naxoşlayıb canını tapşırır. Mirzə Səttar mütrübdən sonra Salyanda çox qalmır, 1879-cu ildə yollanır Bakıya. Burda bəxt üzünə gülür, tale onu musiqi aşiqi, Abşeron musiqi məclisinin rəhbəri Məşədi Məliklə rast salır. Bu gəlişlə düz səkkiz il - ta 1887-ci ilə qədər Mansurovların mülkündə elə onların doğması kimi yaşayır.

Məşədi Süleymanın yazmasınca, Mirzə Səttar yalnız qabil kamançaçı deyilmiş, tar, qoltuq sazı və yeddi dilli qarmonu da məharətlə çalarmış.

Bu da canlı şahidin yazılaşmış, sənədləşmiş qiymət verməsi olduğundan öz sözümlə nəql etmir, elə birbaşa Məşədi Süleymanın qələmindəki kimi gətirirəm: "Mirzə Səttar kimi ədib, onun kimi kamançaçalan və onun kimi musiqi bilən nə İranda, nə Qafqazda olub. Təbiət ikinci Səttar xəlq eləməyib. O, fars, ərəb, türkcəni mükəmməl oxumuş, oxuduğunu başa düşmüş bir adam idi. Göyçək bənizi vardı. Boyu uca, bədəncə arıq idi. Sağ qıçının dabanı bir az yerə çatmırdı. Odur ki, pəncə üstə gedirdi. Başına qələmi uzun papaq qoyardı. Çox nazik məhasini vardı. Uzun don, uzun çuxa, tirmədən döşlük geyinər, çiyninə əba salardı. Qızıl saatı vardı, saatın qayışı qara qaytanlı idi".

Zənnimcə, təsvirin bunca yerli-yataqlı olması həmin sətirləri oxuyan hər kəsdə bu düşüncəni oyadır ki, Məşədi Süleyman çox yaxşı tanıdığı, sifətininvə təbiətinin hər cizgisinə bələd olduğu simsarının sözlə yetərincə görümlü portretini cızır.

Məşədi Süleymanın sorağına görə (və bu da sevimli musiqi alətinin özünün keçdiyi tarixi təkmilləşmə yolu baxımından diqqətəlayiqdir), Mirzə Səttarın kamançası o biri kamançalardan seçilirmiş. Onun kamançasının çanağı başqalarından bir yarım dəfə böyük və qolu da uzunmuş.

Məşədi Süleyman lap dəqiqliyə gedir: "Onun kamançasının qəmçili də indikilərdən uzun idi".

Toylarda kəndlilər onu görcək: "Mirzə, çıxart o alaqarpızı, bir az çal", - deyərmişlər.

Bu da Mirzə Səttarın kamançasının artıq bələd olduğu quruluşu ilə bağlı sözmüş - onun kamançasının çanağının bir mili ağ, bir mili qara sümükdən imiş. Doğrudan da, gendən bir suyu elə ala qarpıza bənzəyirmiş.

Məşədi Süleymanın indinin kamançaçıları, kamança düzəldən ustaları, kamança tədqiqatçılarından ötrü biganə qalmamalı daha bir dəqiqləşdirməsi: "Mirzə Səttarın kamançasının çanağı qolundan vint ilə açılırdı. Aşıxlar da vintlə açılıb-bağlanırdı. Mənzilində olanda kamançanı söküb qoyarmış bir yana. Ona görə ki, hər gələn: "Mirzə, bizim üçün bir şey çal", - deyəndə o, sökülmüş kamançanı göstərib qayıdırmış ki, kamança xarab olub, qayırtdıracağam. Düzəlsin, sonra nə desəniz çalaram".

1887-1888-ci illərdə Mirzə Səttar şamaxılı Ağabala və əslən iranlı olan Ələsgər adlı iki mütrüblə tez-tez Abşeron toylarında görünürmüş. O vaxt Ustad artıq Mansurovgilin evindən çıxıbmış, Məhəmməd bəyin karvansarasında - sonrakı "Şərq" mehmanxanasında (indiki Azərbaycan, keçmiş Hüsü Hacıyev küçəsində yerləşirmiş. Ümumən, XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərində həmin həndəvərdə bir neçə karvansaradan savayı, "İslamiyyə", "Təbriz", "Dağıstan", "Metropol" mehmanxanaları vardı və bazarın da orda yerləşməsini nəzərə alsaq, Bayır şəhərin ən çoxadamlı, get-gəlli guşəsi idi. Burda yaşamaq da toy-düyünə müştəri tutmaqçün Mirzə Səttar üçün sərfəli məkandı) yaşayırdı.

Məşədi Süleyman bunu da əlavə edir ki, Mirzə Səttar onların mülkündən köçüb getmişdisə də, atası ilə səmimi dostluqları yenə əvvəlki məcrasında idi və Məşədi Məlik Ustadı tez-tez bağa dəvət edərmiş. Hətta oğlu Ağahüseyni Mirzə Səttara xidmətçi ayırıbmış.

Həm də Mirzə Səttarın Mansurovların bağına gəlib-getməsi bu evdə tez-tez gecələyən başqa iki-üç günlük qonaqların gəlişindən deyilmiş, gələndə aylarla qalarmış.

Məşədi Süleyman xatırlayır: "Mirzə üç ay bağda olardı. Orda olanda gecələr saat birdə, ikidə başlardı kamançasını çalmağa. Bütün qonşular çıxıb qulaq verərdilər. Mirzə qapını bağlatdırardı ki, namərbut adam gəlməsin. Atam xahiş edərdi ki, Mirzə, icazə ver qapını açım, yazıqdırlar, qoy gəlib içəridə oturub qulaq assınlar. Atam samovar qalayar, gələnlərə çay verərdi. Mirzə çalar, başına gələnlərdən nağıl edərdi. Deyərdi ki, bir dəfə Ərdəbildə olanda gördüm birisi gəlib ki, bəs məni Nəmin xanı göndərib, səni görmək istəyir, ancaq kamançanı da özünlə götür. Dedim: "A bala, mən çolaq adamam, necə gedim?" Hədə-qorxu gəldi. Uzun sözün qısası, gedib gördüm xan çox kök bir adamdır, özü də, deyəsən, sərxoşdu, arxası üstə uzanıb. Nökərlərin biri əllərini, biri ayaqlarını ovurdu. Şərab şüşələri, meyvələr düzülmüşdü. Bir stəkan çay gətirdilər. İçdim. Xan dedi: "Ustad, hacətini kök elə". Dedim: "Nə buyurursunuz?" Dedi: "Nə istəyirsən çal".

Yumşalsın deyə bir həzin "Segah" başladım. Şirinliklər edə-edə çalıb tamamladım. Xəbər aldı ki, bu nə idi? Dedim: "Segah". Üz-gözünü turşutdu. Sanballı bir "Çahargah" çaldım. Soruşdu: "Bəs bu nə idi çaldın?" Dedim: "Çahargah". Yenə burnunun altında mızıldandı: "Elə bu?" Anladım ki, yenə razı qalmayıb. Bu səfər "Şur" başladım. Hər nə hava var qarışdırdım. "Şur"u düz iki saat uzatdım. Yavaş-yavaş qırışığı açıldı, ayağa qalxıb dedi: "Bu nə idi?" Cavab verdim ki,"Hezargah". Dedi: "Hə, bu, başqa məsələ. "Segah" nədir? Cəmi-cümlətanı üçcə guşə, "Çahargah" nədir - dördcə məqam. Amma "hezar" - mindir, min. Mənim şənimə "Hezargah" yaraşır".

Sonra da pişxidmətlərə buyurdu ki, mənə bir taqə yaxşı tirmə, bir də öz atını bağışlasınlar. 25 tümən də pul verdi. Gələn kimi atı satdım. Çünki bildim bunun dalınca adam göndərəcək. Həmin gecə qaçdım Ərdəbilin bir kəndinə, bir neçə gün qaldım. Mənə xəbər gəldi ki, xan sərxoşluqdan ayılan kimi atı satdığım adamdan geri alıb. Mən də pulu aparıb verdim o adama".

Minnətdarlıq hissi ilə Məşədi Məliyi, oğlu Məşədi Süleymanı, nəvəsi Bəhramı düşünürəm.

XIX yüzilin son onilliklərində Qarabağda Xurşidbanu Natəvanın (1832-1897) "Məclis-i üns"ü və Mir Möhsün Nəvvabın (1833-1918) "Məclis-i fəramuşan"ı, Şamaxıda Mahmudağanın musiqi məclisindəki çal-çağırların səsi o yığnaqlardan çox uzaqlara yayıldığı, musiqimizin yüksəlişi, saflaşıb zənginləşməsi, yeniçalıb-oxuyanların yetişməsi üçün necə məktəb siqlətli idisə, həmin işi Bakıda, Abşeronda Məşədi Məliyin "Salon"u yerinə yetirir. Məşədi Məlikdən sonra oğlu Süleyman Mansurovların qapısını söz-sənət əhli üçün daim açıq saxladı, Abşeron kəndlərindəki, İçərişəhərdəki hansısa toylara qıraqdan gələn xanəndələr, sazəndələr dətoyda çalıb-oxuyub çıxıb gedə bilmədilər, heç bunu istəmədilər də, Mansurovlar məclisinin ahənrübası onları özünə doğru çəkdi, avazı olub camaat arasında oxumağı ar bilənlər də bu məclislərdə açılışdılar, ürəklərini boşaltdılar.

Məşədi Süleyman Məşhəddə olmamışdı. Ancaq hamı onun Məşədi çağırırdı və müqəddəs çalarlı bu söz savab əməlli Süleyman kişiyə çox yaraşırdı. Bir nəcib işi də bu oldu ki, imkanı çatdıqca cavanlığından bəri evlərində görüb-eşitdiklərini qələmə almağa başladı, sonra oğlu Bəhram da atasından yadigar qalan hər vərəqin üstündə əsdi, belə yaşamalı, bilinməli tarix unuduluşdan xilas edildi.

Yoxsa Mirzə Səttar və neçə-neçə bu qəbil yaddan çıxmış sənətkarımız haqda bilgini hardan alardıq?!

Bad-isəba, tərəhhüm eylə binəvalərə,

Ərzim yetir vətəndə olan aşinalərə.

Qəm çəkmə, sevdiyim, sənə qəm çəkmək heyfdir.

Qəm yaxşıdır mənim kimi bəxti qaralərə.

Bu misraları Mirzə Səttar tez-tez zümzümə edərmiş.

Məşədi Süleyman Mansurov yazır ki, Mirzə Səttar özü xanəndə deyildisə də, iki-üç nəfərlik cəmiyyətdə avazla pəsdən "Şur", "Segah-Zabul", "Çahargah" oxuyardı.

Bəhram Mansurov atasına Mirzə Səttarın söyləmiş olduğu bir əhvalatı da yaxşı dinləyici, xudmani məclisdən söz düşəndə danışmağı xoşlardı. Deyirmiş ki, Ərdəbildə yaşadığı əyyamlarda musiqini, şeiri çox sevən bir zəngin həftəaşırı evində məclis qurar, zövq əhlini dəvət edər, şeirlər, musiqilər dinlənib qurtarandan sonra süfrə açarmış. Ancaq musiqiylə yeməyin aralığında, çalıb-oxuyanlar qavalını, tar-kamanını bir kənara qoyub çay paylananda həmin varlı-hallı tacir yaxından-uzaqdan gəlmiş çalıb-oxuyanların mükafatını verirmiş. Ancaq bu əsnada hər dəfə bir gözlənilməzliyə təəccüblənər, izahını da ha fikirləşsələr belə, tapa bilmirlərmiş ki, görən, məclis sahibi niyə belə edir. Axırı vadar olub özündən soruşurlar və o da qımışaraq sual verənləri əvvəlki hərəkətindən də artıq şaşırdan cavabını dilə gətirir. İş ondadır ki, ev yiyəsi tarçıya, kamançaçıya, xanəndəyə verdiyindən daha çox qızılı oturub onlara qulaq asanların arasındakı bir neçə nəfərə paylarmış. Bunlar da girinc qalırlarmış ki, bu nə məsələdir? Axı əziyyət çəkən biz ola-ola rahatca əyləşib musiqidən ləzzət alanlara niyə bizim boğazımızdan kəsərək ənam verilməlidir?

"Siz çalıb-oxuduqca məclisdəkilərdən bəziləri cuşə gələrək ürəklə "Əhsən", "Afərin", "Yaşa" deyir, sizi ilhamlandırır, şövqünüzü artırır. Onların "sağ ol"ları olmasa, siz belə gözəl çalıb-oxuya bilməzsiniz. Odur ki, onlara sizdən daha çox hədiyyə verməkdə haqlıyam!"

Haqq-hesabını dürüst aparırmış ki, bu tacir digər tacirlər arasında daha imkanlıymış. Məntiq pıçıldayır ki, kişi elə bu hərəkətində də düppədüzmüş

Məşədi Məlik, ardınca oğulları Məşədi Süleymanla Mirzə Mansur (1887-1967), onlardan sonra dədə-baba şakərinə sadiq qalan Bəhram usta qayğıları ilə, nəvazişləri, göstərdikləri xətir-hörmətlə sənətkarları ruhlandıran, onlara qanad verən həmin "Mərhəba!", "Bərəkallah!" deyənlər kimi ən yüksək mükafata layiqlik haqqını qazanmışlar qafiləsindən oldular.

...Bunlar da köhnə dəftərlərimdə onillər öncə etdiyim qeydlərdəndir. Elmlər Akademiyamızın Memarlıq və İncəsənət İnstitutunda Cabbar Qaryağdıoğlunun (1861-1944) qara karandaşla ərəb əlifbası ilə yazıb doldurduğu dəftərlərdən ibarət "Keçmiş Azərbaycan musiqisi haqqında xatirələrim" adlı əlyazmasını o vaxt da bir qiymətə sığmaz xəzinə saymışdım, bu gün də həmin dəyərləndirməmdə qalıram. Ancaq həm də çox təəssüflənirəm ki, bugünəcən o xəzinə nəşr edilmədən qalır. Mənimsə o dəftərləri vərəqlədiyimdən 50 ilə yaxın zaman ötüb.

Cabbar Qaryağdıoğlu "Segah" muğamında hansı şeirlərin oxunmasından söz açarkən yada salırdı ki, XIX əsrdə xanəndə balaxanılı Hüseyn, kamançazən Mirzə Səttar, Sabunçulu Qiyas Nizaminin "Xosrov və Şirin"indən təsniflər oxuyardılar.

...Mirzə Səttarın Bakı, Abşeron illərinin bir bəhrəsi də yetişdirdiyi musiqiçilər olur. Onlardan biri elə adını Cabbarın da çəkdiyi Sabunçulu Qiyas, ikincisi Salik təxəllüsüylə şeirlər yazmış Mirzə Ağakərim Hacı Zeynal oğlu (1849-1910), üçüncüsü Fərəc Rzayev olub.

Bu, həmin Mirzə Fərəcdir (1842-1927) ki, Mirzə Səttarın yanında öyrənciliyə başlayana qədər nağara çalarmış, ustaddan tarın dilini və muğamları mükəmməlcə mənimsəyir, çox keçmədən Bakının ən adlı tarzənlərindən birinə çevrilir.

Məşədi Süleyman Mirzə Fərəcin əsas üstünlüyünü onun muğamata dərindən vaqif olmasında tapır və bunun da səbəbkarı elə Mirzə Səttardı ki, vardı: "Mirzə Fərəc çox yaxşı tar çalırdı. Xanəndələr onu çox istəyirdilər. Çünki yaxşı oxudardı, yaxşı müşayiət edərdi. Bakıda hər nə böyük toylar, ya qonaqlıqlar olsaydı, Fərəc ora çağırılardı, Fərəcdən cəmi tarçalanlar qorxardılar. Çünki biliyi çox idi".

Mirzə Səttarın bilginliyini, çap olunmuşundan daha genişi elə həmin Memarlıq və İncəsənət İnstitutunda qorunan "Azərbaycan oxuma məktəbi" adlı araşdırmasında Bülbül (1897-1961) də təsdiqləyir: "Vaxtilə Bakıda Ala Palas oğlu və Mirzə Səttar muğamı yaxşı bilən nəzəriyyəçilər kimi şöhrət qazanmışdılar. Sonralar Bakıda tarzən Mirzə Fərəc və həvəskar xanəndə Ağabala Ağasayıd oğlu məşhur olmuşlar. Onlar muğam sənətini Mirzə Səttardan və Ala Palas oğlundan öyrənmişlər".

...Bir neçə ünvan dəyişsə də, sənətdə kamil, həyatda yarımamış olan Mirzə Səttarın həyatının son saatı da Bakıda, Məşədi Məlik Mansurovun evində vurur.

Məşədi Süleyman xatirələrinin bu parçaları yanıqlı, həsrətlidir: "Mirzə Səttar çalan vaxt oxuyan lazım deyildi. Kamançanı elə çalardı ki, sanki bir adam kamançanın içində oturub oxuyur. Ustad-iəzəmdi. İldə bir dəfə "Quran" surələrini - "Yasin"i, "ər-Rəhman"ı oxuyub kamançada çalardı.

Kəndlilərlə də arası saz idi. Onlara çox hörmət edərdi. Ancaq mollalarla heç arası yox idi. Deyərdi ki, məni balalarıma həsrət qoyan onlar olublar. Çox kitabları vardı. Mənzili musiqi kitabları və şüəranın "Divan"ları ilə dolu idi. Özü bu qəzəli çox oxuyardı:

Zəmanə qoymadı bir dəm məni nigarım ilən,

Deyəm-danışam bir zaman öz yarım ilən.

Qoyanda qəbrə məni göndərin xəbər yarə

Görək nə küftgu edəcək yar mənim məzarım ilən.

Bakıda naxoş olanda anasına bu şeiri yazıb göndərmişdi:

Gedin deyin mənim anam ağlasın,

Əl götürüb başa qara bağlasın.

Mənim əmanətim yaxşı saxlasın,

Mən gəlirdim, əcəl məni qoymadı.

Mirzə Səttar vəfat edəndə atam öz evimizdə ona üç gün matəm saxladı".

...Məşədi Süleyman 1930-cuillərin sonlarında qələmə aldığı "Mirzə Səttar" ünvanlı dəftərçəsinin axırında yenə barmağını erməniyə tərəf tuşlayır. Yazır ki,1923-cü ildə Saşa Ohanezaşvili Bakıya gəldi. Dedi: "Tiflisdə konservatoriyada qulluq edirəm. Gürcü hökuməti mənə 25 min manat pul verib ki, Mirzə Səttarın kamançasını muzey üçün alım".

O vaxt Mirzə Səttarın Məşədi Süleyman tərəfindən Bakıya çağırtdırılan qardaşı oğlu kamançanı heç bir təmənnasız verməyə boyun olur. Bu şərtlə ki, gedib Ərdəbildən gətirmək üçün ona bir adam qoşulsun.

Səslənincə ilk baxışdan gürcü familiyası təəssüratı oyadan bu soyadın əsli Ohanezyandır, sadəcə axırına "şvili" artıraraq rəngini dəyişiblər, erməniliyi isə erməniliyində qalıb. Bir əsr əvvəl kamançamıza və kamançaçılığımıza qarşı qəsbkarlığın başında duranlardan, Üzeyir bəyin ayağının altını qazıyanlardan olub.

Məşədi Süleyman şahidlik edir: "Mirzə Səttar rəhmətə gedəndən sonra ondan qalan şeylər öz ailəsinə göndərilmişdi.

Saşa Ohanezaşvili Tiflisə gedib Mirzə Səttarın kamançası və kitablarını Ərdəbildən gətirtdirmək üçün adam yollamalı idi. Gətirdimi kamançanı, gətirmədimi - xəbərim olmadı. Tək onu deyə bilərəm ki, Mirzə Səttar çox böyük sənətkar idi və kamança çalmaqda onun tayı-bərabəri olmayıb".

...Görən, Mirzə Səttarın kamançası o vaxt Qafqaza gəlib çıxıbmı? Gəlib yetişibsə, sonra hara aparılıb - Tiflisəmi, İrəvanamı? Sonralar həmin kamança elə Mirzə Səttarınkı kimi, ya Ohanezaşvilininki olaraq qələmə verilib?

O illərdəki Mirzə Səttar Bakıda yaşayırdı, şəhərdə adla deyilən fotoqraflar vardı. Doğrudanmı, Mirzə Səttar günlərin birində həmin kameralardan hansınınsa qarşısında dayanmamışdı? Məşədi Süleymanın sözlə çəkdiyi Mirzə Səttar şəkli öz yerində, bəlkə haçansa qarşımıza çıxmaq gümanı çox qüvvətli olan gerçək fotosu ilə də bir gün üzləşdik?

Yaxından tanıdığım, ömür yoluna yaxşı aşina olduğum kamançaçıların hamısının həyatında nisgillər, taleyində düyünlər sezdim. Ən azı bir sadiq həmdərdləri olsun deyə tale özü onları kamançayla qovuşdurmuşdu, ya musiqi alətlərimizin ən kövrəyi olan kamança özü onları ağuşuna çəkmişdi ki, onun onlarınkından da çəkilməz gizli dərdlərinə şərik çıxsınlar?!

Kamançanın ürəyində dərd olmasaydı, belə oxuyardımı?!

20 oktyabr 2024

Rafael HÜSEYNOV

Akademik

525-ci qəzet .- 2024.- 30 oktyabr(№199).-S.10-11;16.