İşğal zamanı Azərbaycana vurulmuş ekoloji ziyanın hesablanması davam edir

Azərbaycanın Daşaltı Dövlət Təbiət Yasaqlığı haqqında Əsasnamə təsdiq olunub. Bununla bağlı Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Kollegiyası qərar qəbul edib. Əsasnamədə Yasaqlığın fəaliyyət istiqamətləri, xüsusi mühafizə rejiminin xüsusiyyətləri və Yasaqlığın mühafizəsi müəyyənləşib. Əsasnamənin ümumi müddəalarında qeyd edilib ki, Daşaltı Dövlət Təbiət Yasaqlığı təbiət komplekslərinin və ya onların komponentlərinin (nadir və nəsli kəsilməkdə olan Bənövşəyi güləbətin, Hirkan şümşəsi (Hirkan pırkalı), Kürən güneyotu, Qarabağ tülpanı, Qayalıq böyürtkəni, Nöqtəli səhləb, Sağsağan gülxətmisi, Şoviç soğanı, Şmidt tülpanı, Şuşa gəvəni, Şuşa vələsi, Vələsyarpaq azat, İslandiya setrariyası, Dağ ramalinası, Avropa vaşaqı, Avropa cüyürü, Böyük qırğı, Adi uzunqanad, Enliqulaq bükükdodaq, Cənub nalburnu və s.) qorunması və ya bərpası, habelə ekoloji tarazlığın saxlanması üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyan ərazidir.

Yasaqlığın ərazisi ölkə əhəmiyyətli xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərinə aiddir və bu əraziyə xüsusi mühafizənin hüquqi rejimi tətbiq edilir. Yasaqlığın torpaq və su (akvatoriya) sahələrini kənar antropogen təsirlərdən qorumaq məqsədilə həmin ərazilərin sanitariya-mühafizə zonaları müəyyən edilir. Sənəddə qeyd edilib ki, xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərinin sxemləri əsasında Yasaqlığın yaradılması və genişləndirilməsi üçün torpaq sahələri müvafiq ehtiyat torpaq fondunda saxlanılır və həmin ərazilərdə torpaqların istifadəsinə məhdudiyyətlər qoyulur. Əsasnamədə yasaqlığın fəaliyyət istiqamətləri də müəyyənləşib. Belə ki, buraya təbiət komplekslərinin və ya onların komponentlərinin qorunması və ya bərpası, habelə ekoloji tarazlığın saxlanılması, torpaq mülkiyyətçiləri, istifadəçiləri və icarəçiləri tərəfindən təsərrüfat fəaliyyətində müəyyən edilmiş məhdudiyyətlərə əməl edilməsinin təmin olunması, həmçinin elmi, mədəni, tədris və məhdud təsərrüfat fəaliyyətlərinin həyata keçirilməsi daxildir.

Bundan başqa, genetik fondun, bioloji müxtəlifliyin, ekoloji sistemlərin, təbiət komplekslərinin və obyektlərinin təbii şəraitdə bərpa edilərək sağlamlaşdırılmasının və təbii vəziyyətinin qorunub saxlanılması məqsədilə təbiət ərazilərinin mühafizəsinin həyata keçirilməsi, Yasaqlığın ərazisində ətraf mühitin və təbii ehtiyatların dövlət monitorinqi çərçivəsində ekoloji monitorinqin həyata keçirilməsi, müasir yanaşmaların tətbiqi əsasında unikal meşə fondunun və mühafizə olunan təbiət komplekslərinin bərpasını təmin etməklə regionun "yaşıl zona"ya çevrilməsinə töhfə verilməsi nəzərdə tutulur.

Əsasnaməyə görə, yasaqlığın vəziyyətinə, mühafizəsi, qorunması və bərpası üzrə tədbirlərin yerinə yetirilməsinə, normativ hüquqi aktlarda nəzərdə tutulmuş qaydalara və tələblərə əməl olunmasına dövlət nəzarətini nazirliyin regional orqanı həyata keçirir.

Qeyd olunub ki, yasaqlığın hüquqi və fiziki şəxslərin idarəçiliyinə, istifadəsinə və icarəsinə verilməsi qadağandır. Yasaqlığın rejiminin pozulmasında təqsirkar olan şəxslər qanunvericilikdə nəzərdə tutulan qaydada mülki, maddi, inzibati və cinayət məsuliyyəti daşıyacaqlar.

Xüsusi mühafizə olunan təbiət əraziləri və obyektləri haqqında normativ hüquqi aktların tələblərinin pozulması nəticəsində yasaqlığa vurulan zərər Mülki Məcəllədə və təbiətin mühafizəsi ilə bağlı digər normativ hüquqi aktlarda nəzərdə tutulan qaydada ödəniləcək.

Daşaltı Dövlət Təbiət Yasaqlığı haqqında Əsasnamədə nəzərdə tutulan qadağalar da açıqlanıb. Yasaqlığın ərazisində aşağıdakılar qadağan edilə və ya məhdudlaşdırıla bilər: geoloji kəşfiyyat və faydalı qazıntı işlərinin aparılması, su, bataqlıq ərazilərinin qurudulması və meliorativ işlərinin aparılması, bitki aləmindən təsərrüfat məqsədilə, habelə biçənək və otlaq kimi istifadə edilməsi. Ov və balıq ovu (balıqartırma və elmi-tədqiqat məqsədləri ilə balıq ovu istisna olmaqla), vəhşi fauna növlərinin təsərrüfat məqsədilə istifadə edilməsi və ovlanması, ətraf mühitə hər hansı kimyəvi, bioloji və fiziki təsirin tətbiq edilməsi, kütləvi idman və tamaşa tədbirlərinin keçirilməsi, çadırların qurulması və tonqalların yandırılması, bina və qurğuların, ümumi istifadə üçün yolların, boru kəmərlərinin və digər kommunikasiya xətlərinin tikintisi də bu sıradandır. Həmçinin torpaqların şumlanması, yabanı bitkilərin yığılması, kolleksiyaların toplanması, xüsusi icazə olmadan bitki və heyvanları təbii mühitdən ayırmaqla elmi tədqiqatların keçirilməsi, kənd təsərrüfatının, sənayenin, hidroenergetikanın, su nəqliyyatının və digər təsərrüfat ehtiyaclarının suya olan tələbatının ödənilməsi üçün yerüstü və yeraltı sulardan istifadə edilməsi, oduncaq tədarükü, ikinci dərəcəli meşə ehtiyatları tədarükü, meşədən əlavə istifadə və ovçuluq təsərrüfatının ehtiyacları üçün meşədən istifadəsi də qadağan olunan hallardandır.

Ermənistan 30 ildən çox işğalı altında saxladığı torpaqlarımızda böyük ekoloji terror törədib. Bu illər ərzində böyük meşə zolaqları qırılaraq və ya yandırılaraq məhv edilib. İşğal illərində, xüsusilə Vətən müharibəsi zamanı mənfur düşmən tərəfindən meşələrin yandırılması Qarabağın təbiətinə böyük zərbə vurub. Eyni zamanda, bəzi ərazilərdə torpaqlarımızın flora ilə zəngin olan üst qatı yandırılıb və məhv edilib.

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Ətraf mühitin və təbii sərvətlərin idarə edilməsi şöbəsinin müdir əvəzi Kənan Kərimli deyir ki, işğaldan azad edilmiş ərazilərdə aparılan monitorinq və qiymətləndirmələrə əsasən, 260311 hektar meşə fondu sahəsində sıx meşə ilə örtülü 54327 hektar yaşıllığın, eləcə də meşə fondu torpaqlarına aid olmayan ərazilərdə isə 1 milyonadək müxtəlif cinsli ağac və kolların məhv edildiyi aşkarlanıb. Məhv edilmiş meşə və qeyri-meşə sahələrində aparılmış monitorinqlər zamanı, ağac cinslərindən əsasən palıd, çinar, sərv, akasiya, ağcaqayın, göyrüş, fısdıq, cökə qoz, alma, ərik, armud, tut və digərlərinə ciddi ziyan dəyib. Ot bitkilərindən isə İtikənarlı süsən, Kamilla süsəni, Kuznetsov əsməsi, Komarov birəotu, Qarabağ dağ laləsi, Sağsağan gülxətmisi, Şoranyer qarğasoğanı və digər bitkilərə də böyük həcmdə zərərin vurulduğu müəyyən edilib: "İşğal dövründə məhv edilmiş yaşıllıqların və meşə sahələrinin bərpası məqsədilə mina təhlükəsizliyi məsələləri nəzərə alınmaqla, nazirlik tərəfindən ilkin mərhələdə 2022-2026-cı illərdə 1400 hektara yaxın ərazidə yeni yaşıllıqların salınması və meşəbərpa tədbirlərinin həyata keçirilməsi planlaşdırılıb. Zəngilan şəhərinin girişində 55 ha, Ağdam rayonu ərazisində 11 ha, Cəbrayıl rayonunda isə 74 ha sahədə yeni yaşıllıqlar salınıb, 100 hektara yaxın meşə fondu sahəsində əkin və səpin işləri aparılıb. 2024-cü il ərzində isə 250 hektardan çox ərazidə meşəbərpa tədbirlərinin keçirilməsi nəzərdə tutulur. Biomüxtəlifliyin qorunması məqsədilə həyata keçirilən reintroduksiyası layihələri çərçivəsində Cəbrayıl rayonu ərazisinə 33 baş ceyran, eləcə də Laçın rayonu ərazisinə 5 Şahin quşu və 4 baş Şərqi Qafqaz turu buraxılıb. Eyni zamanda, işğaldan azad edilmiş ərazilərdə su bioresurslarının artırılması məqsədilə su hövzələrinə 1,1 milyonadək qızılxallı forel və çəki cinsli balıq körpələri buraxılıb. İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə yerüstü su ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi məqsədilə 10 çay üzərində 11 avtomat hidroloji stansiya, eləcə də bu ərazilərdə hidrometeorloji vəziyyətin öyrənilməsi məqsədilə 5 avtomat meteoroloji və 4 radioekoloji stansiya quraşdırılaraq isifadəyə verilib".

Onun sözlərinə görə, işğaldan azad olunmuş ərazilərdə aparılmış ilkin ekoloji monitorinqlərə əsasən, 30 illik işğal dövründə 54 min hektardan çox sıx meşə örtüyünün, təbiət abidəsi statuslu 130-dan çox çoxillik ağacın, meşə fonduna aid olmayan ərazilərdə 1 milyonadək ağac və kol bitkisinin məhv edildiyi, 50-dən çox mineral xammal yatağının istismar edildiyi məlum olub. Hazırda qiymətləndirmə işləri davam edir və proses başa çatandan sonra zərərin yekun hesabatı hazırlanacaq: "Erməni işğalı dövründə ətraf mühitə dəymiş zərərlərin kompensasiya edilməsi məsələsi gündəmdədir. Bundan başqa, ekosistemin, eləcə də bu ərazilərdə sağlam ətraf mühitin yaradılması məqsədilə məhv edilmiş meşə fondu sahələrinin bərpası, yeni yaşıllıq massivlərinin salınması nəzərdə tutulub. Eyni zamanda, xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərinin fəaliyyətinin bərpası və idarəetmənin təşkili, eyni zamanda region üçün tarixən ənənəvi hesab olunan fauna növlərinin, o cümlədən, su bioresurslarının artırılması və bu ərazilərdə mövcud olan yeraltı və yerüstü su ehtiyatlarının düzgün idarə olunması ciddi əhəmiyyət kəsb edir".

Sevinc QARAYEVA

525-ci qəzet.- 2024.- 3 sentyabr.(№158).- S.15.