Fətəli xan Əfşar

"Qarabağın dostları və düşmənləri" silsiləsindən

On səkkizinci yüzilliyin ortalarında Nadir şahın yaxın qohumu, Urmiya hakimi Fətəli xan Əlimərdan xan oğlu Əfşar başqa xanlar kimi İranda yaranmış hakimiyyət böhranından öz xeyri üçün istifadə etməyə çalışırdı. Vaxtı ilə Nadir şahın ən etibarlı və igid sərkərdələrindən olmuş Fətəli xan bütün ömrü boyu onunla birlikdə müxtəlif müharibələrdə - Qarabağa, Şirvana, Dağıstana, Gürcüstana, Buxaraya, Əfqanıstana və başqa yerlərə hərbi səfərlərdə iştirak etmiş, xüsusilə də, Kəlatın və Qəndəhar qalalarının alınmasında şücaət göstərmişdi. Ona görə də Nadir şah 1739-cu ilin yazında Hindistan paytaxtına yürüşə Fətəli xanı da özü ilə aparmış, qoşunlarının yükünü, təchizatını və avadanlığının qorunmasını ona tapşırmış, eyni zamanda çərxçibaşı1 (hərbi əməliyyat zamanı çərxçilərin - ordunun ön dəstəsinin komandanı) rütbəsində qoşun sərkərdəsi təyin etmişdi. Hindistanın fəthindən sonra Nadir şah qələbənin əldə edilməsində sərkərdələrinin və döyüşçülərinin fəaliyyətini qiymətləndirərkən şücaət və qəhrəmanlıq göstərənləri, o cümlədən, Fətəli xanı da böyük səxavətlə mükafatlandırmışdı.

Bütün bunlar onu İran hökmdarının gözündə ən etibarlı adama çevirmişdi. Nadir şah öz yaxın qohumlarından heç kəsə inanmadığı halda, həmişə Fətəli xana arxalanır, hətta ən ağır anlarda belə, ailəsinin taleyini ona tapşırırdı.

Nadir şahın hökmranlığının son dövrlərində İranın bir çox əyalətlərində hökumətə qarşı üsyanlar baş verirdi. Və şah da bu üsyanları yatırmaq üçün həmişə Fətəli xanı göndərirdi. 1744-cü ildə Ağsuda və Şamaxıda ləzgilərin təhriki ilə başlanmış üsyan, az qala, bütün Şirvanı bürümüşdü. Ona görə də şah Fətəli xanın başçılığı ilə Şirvana dərhal qoşun dəstələri yeritmiş və qısa müddət ərzində bu üsyanlar yatırılmışdı. Elə həmin ilin oktyabr ayında Nadir şah Fətəli xanı on beş min nəfərlik qoşunla Azərbaycan vilayətinə göndərmiş və o, burda da başlanmaqda olan iğtişaşların qarşısını vaxtında ala bilmişdi. Ona görə də Nadir şah ölümündən bir az əvvəl bütün Azərbaycan vilayətinin hakimliyini Fətəli xana tapşırmışdı... Bəzi tarixçilər belə bir fikir söyləyirlər ki, əgər 1747-ci ildə Fətəli xan Nadir şahın yanında olsaydı, onun qorxusundan heç kəs şahın həndəvərinə belə, dolana bilməz və ona sui-qəsd də edilməzdi.

Nadir şahın ölümündən sonra Fətəli xan Əfşar düz on altı il Urmiya vilayətini idarə etməklə məşğul oldu. Həmin illərdə Naxçıvanda, Təbrizdə, İrəvanda, Gəncədə, Şəkidə, Şamaxıda, Tiflisdə və sair yerlərdə ağır vergi sistemindən cana doymuş xalq kütlələri üsyana qalxdılar. Bəzən, hətta bu üsyanlara vergi alanların özləri də, yəni iri feodallar və xanlar da qoşulurdu. İrəvanda baş verən üsyana yerli feodal Mir Mehdi xan başçılıq edirdi. Ölkədəki üsyanlardan, özbaşınalıqlardan istifadə edən Mir Mehdi xan köhnə Çuxursəd bəylərbəyliyinin böyük bir ərazisində müstəqil bir xanlıq yaratmış və bununla kifayətlənməyərək qonşu xanlıqların ərazilərinə də göz dikmişdi.

1748-ci ilin əvvəllərində Mir Mehdi xan Urmiya xanlığına basqın etdi və Fətəli xan özündən çox-çox güclü rəqibinə məğlub olaraq xanlığının ərazisinin böyük bir hissəsini ona güzəştə getməyə məcbur oldu və ondan asılı vəziyyətə düşdü.

Elə bu vaxt İranda yeni bir tarixi sima da peyda oldu. Vaxtı ilə Nadir şahın ən cəsur sərkərdələrindən hesab olunan, əsasən, əfqanlardan və özbəklərdən təşkil olunmuş hərbi qüvvələrin başçısı Azad xan Əfqanlı həmin iğtişaşlardan istifadə edərək müvəqqəti də olsa, bir sıra cənub xanlıqlarını özünə tabe etdi və özünü "şah" elan edib, Təbrizi paytaxt seçdi. Fətəli xan da yaranmış bu qarışıqlıqdan istifadə etmək qərarına gələrək özünü Azad xanın tərəfdarı kimi qələmə verdi və Mir Mehdi xandan intiqam almaq məqsədilə Azad xanın hərbi gücündən istifadə etməyi qərara aldı. Fətəli xan "təzə şah"ın qılığına girərək onu ələ ala bildi və birlikdə qəflətən İrəvana hücum etdilər. Birləşmiş qoşunlar şəhəri asanlıqla tutdular. Bu yürüşdə əfqan qoşunlarını Fətəli xanın sərkərdələrindən biri müşayiət edirdi. Şübhəsiz ki, bu hücumda Azad xanın əsas məqsədi qənimət əldə etmək, Fətəli xanın məqsədi isə irəvanlılardan intiqam almaq idi...

Kərim xan Zənd Azad xanı İrandan uzaqlaşdırandan sonra Fətəli xanın sanki əl-qolu açıldı. O, tam sərbəst şəkildə heç kəsdən asılı olmadan xanlığını möhkəmləndirməyə və hərbi qüvvəsini artırmağa başladı. 1758-ci ildə şahlıq səltənətinin iki əsas iddiaçısından biri - Məhəmmədhəsən xan Qacar qətlə yetirildi. Fətəli xan da ölkənin qərbində baş qaldıraraq bütün Azərbaycan vilayətlərini ələ keçirib, bununla da demək istədi ki, ey xanlar, gözünüzü açın, ətrafınıza yaxşı-yaxşı baxın, mən də varam, Nadir şahın qohum-əqrəbası, yaxın adamları hələ ölməyiblər, yaşayırlar!

Şahlıq iddiasına düşən Fətəli xan Əfşar hərbi gücünü bir qədər artırdıqdan sonra Səfəvi dövlətləri sərhədləri daxilindəki xanlıqları özünə tabe etmək haqqındakı niyyətini həyata keçirməyə başladı. İlk növbədə, xanlıqların və əyalətlərin başçılarına hədə-qorxu ilə dolu müraciətnamə göndərdi. Müraciətnamədə deyilirdi: "İran əhalisinə Nadir şahın elədiyi zülm və zorakılıq həddini aşmışdı. Onun işləri Allah-Təalanın xahişinə uyğun deyildi. Bir çox İran qəhrəmanlarının cəsarətli zövqlərinə uyğun gəlmədi. Onu öldürdülər. İndiyə qədər Nadir şaha sui-qəsd edilməsindən müəyyən müddət keçib. Bu qısa vaxtda İran sərkərdələri bir neçə nəfəri padşahlıq taxtında otuzdurub və götürüblər. Məlum deyil ki, iş nə ilə qurtaracaq. Bunu yazıram ki, o yüksək məqamlılar da bu xeyirxahla müttəfiq olsunlar ki, Azərbaycanı və İranı özümüzə tabe edək və miskinləri qorumaqla məşğul olaq!" (H.Dəlili. Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1975-ci il, №1).

Fətəli xanın yeganə qorxusu gündən-günə hərbi və iqtisadi qüdrəti artan Qarabağ xanlığından idi. Pənahəli xan Cavanşirin düşmənləri üzərində bir-birinin ardınca qələbə çalması onu yaman təşvişə salmışdı. Fətəli xan gələcəkdə böyük təhlükə olmasın deyə, ilk növbədə, Qarabağ xanlığını özünə tabe etmək fikrində idi. Ona görə də itaət etmək tələbi ilə vəziri Mirzə Məhəmmədcəfər İmanlının başçılığı ilə Pənahəli xanın yanına elçilər göndərdi. Onlar Fətəli xanın müraciətnaməsini Pənahəli xana da təqdim eləyib, cavabını gözlədilər. Urmiya hakiminin bu həyasız və yekəbaş təkliflərini bəzi müstəqil xanlıqların başçıları kimi Pənahəli xan da qəbul etmədi. Fətəli xanın göndərdiyi elçiləri kobud və ağır cavablarla çox sərt qarşılayıb, əliboş geri qaytardı. Pənahəli xanın cavabından qeyzlənən Fətəli xan Qarabağa hücuma hazırlaşmağa başladı. Qonşu əyalətlərdən də qoşun topladı və nəhayət, 1762-ci ilin payızında, Pənahəli xan öz ordusunun əsgərlərini evə buraxan zaman vaxtilə Qarabağdan qaçıb, özlərinə Gürcüstanda sığınacaq tapmış Çiləbörd və Talış məlikləri - Məlik Hətəm və Məlik Usubun "sifarişi ilə" Fətəli xan qırx min nəfərlik seçmə qoşunla güclü hücuma keçərək Pənahabad qalasının yaxınlığına gəlib-çıxdı. Ballıca və Xocalı çayları arasındakı geniş bir düzənlikdə düşərgə saldılar, səngər1 (Həmin səngər indiyə qədər də xalq arasında "Fətəli xan səngəri" adı ilə məşhurdur) qazıldı, lakin uzun müddət Qalaya hücum etməmək qərara alındı. Urmiya xanı başqa yerlərlə Pənahabadın iqtisadi əlaqələrini kəsmək üçün ətraf kəndləri viran elədi, əhalini var-yoxdan çıxardı. Gürcüstandan Qarabağa qayıdan erməni məlikləri Fətəli xana qoşuldular, onun tərəfdarı olduqlarını bildirdilər, ərzaqla kömək etdilər, bu yerləri yaxşı tanıdıqlarına görə bələdçiliyi də öz boyunlarına götürdülər. Üstəlik, xeyli silahlı qüvvə toplayaraq Fətəli xanın sərəncamına verdilər. O isə məliklərlə belə şərtləşdi ki, Qalanı tutandan sonra Pənahəli xanı onlara verəcək və bu ermənilər də xanla istədikləri kimi rəftar edəcəklər.

Nəhayət, altı ay keçəndən sonra Fətəli xan bütün qüvvələrini səfərbərliyə alıb, Pənahabad üzərinə qəti hücuma keçdi. İran və erməni qoşunları çox çətinliklə Qarqar çayı boyunca irəliləyərək Qara qaya və "Kəhər" adlı yüksəkliklərə dırmaşıb, Qalanı mühasirəyə aldılar. Şəhərə gedən yollar bağlandı, hərbi sursat və azuqə get-gedə azaldı, yeni problemlər yarandı. Lakin Pənahəli xanın müdafiəyə hazırlaşması və şəhərin möhkəm divarlarla əhatə olunması iranlıların qalanın alınması işini çətinləşdirirdi.

Gəncə darvazası taybatay açıldı. Pənahəli xanın igid və təcrübəli sərkərdəsi Qara Murtuza bəyin dəstəsi düşməni qala divarlarına qədər buraxaraq arxadan hücum elədi. Toplardan atəş açıldı, yer-göy lərzəyə gəldi. Top atəşləri ardınca Qarabağ süvariləri isə əks hücum əmri gözləyirdilər. Nəhayət, əlverişli məqam çatanda Pənahəli xanın gur səsli əmri eşidildi.

Qala qapısından çıxıb, qartal kimi düşmən qoşunları üzərinə şığıdılar. Fətəli xanın qoşunu pərən-pərən düşdü. Qarabağlılar iranlıları və erməniləri mühasirəyə alıb, darmadağın etdilər. Qarabağ tarixinin şanlı səhifələrindən olan bu döyüşdə Fətəli xan Əfşar və ermənilər iki minə yaxın itki verdilər. Çoxlu atlı və piyada əsir alındı, xeyli ərzaq və döyüş sursatı ələ keçirildi. Erməni məlikləri - Məlik Hətəm və Məlik Usub dallarına da baxmadan gəldikləri yerə - Gürcüstana götürüldülər.

Bu biabırçı məğlubiyyətdən sonra qüvvə ilə qalib gəlməyin mümkün olmadığını anlayan məkrli və hiyləgər Fətəli xan Əfşar Pənadabadın alınmaz bir qala və Pənahəli xanın, həqiqətən də, cəsur, məğlubedilməz və yenilməz bir sərkərdə olduğunu tam yəqin elədi və hərbi yolu diplomatiya ilə əvəz etməyə üstünlük verdi. Fətəli xan Pənahəli xanın yanına elçi yolladı. Şirin dilini işə salaraq onu barışığa çağırdı və ona belə bir sifariş göndərdi: "Əgər Pənahəli xan qoşunumuzdan aldığı əsirləri geri qaytarsa və mənimlə müttəfiq olub, dostluq edərsə, qızımın kəbinini onun oğlu İbrahimxəlil ağaya kəsdirəcəyəm və beləliklə, biz dost və qohum olacağıq. Bundan sonra dövlətlərimiz arasında düşmənçilik olmayacaq. İndi sizdən xahişim budur ki, hörmətli xanzadəni (İbrahimxəlil ağanı - V.Q.) bir neçə günlüyə bizim çadırlara qonaq göndərəsiniz. Ordugahda kəbin kəsdirib, əqd olunduqdan sonra İbrahimxəlil ağa hörmət və ehtiramla geri qaytarılacaq..."1 ("Qarabağnamələr", Bakı, "Yazıçı" nəşriyyatı, 1989-cu il, səhifə 118).

Pənahəli xan Quranın "bacardığın zaman qəzəbini saxla və müqəssiri bağışla, çünki bu, gözəl və alicənab bir işdir" ayəsini əsas götürərək barışığa razı oldu. Hər iki xan sonralar "Ağa körpüsü" adlanan yerdə görüşdü, barışıq imzalandı, bir-birilərinə sadiq olmaq şərtilə müqavilə bağlanıldı. Fətəli xan bu "dostluğu daha da möhkəmləndirmək üçün" Pənahəli xanın oğlu İbrahimxəlil ağanı düşərgəsinə qonaq çağırdı. Fətəli xanın yalan sözlərinə və andlarına inanan Pənahəli xan oğlunu bir neçə nökər-naiblə Fətəli xanın düşərgəsinə yola saldı. Pənahəli xanı inandırmaq üçün o da öz növbəsində, oğlanları Cahangir xanı, Rəşid bəyi və başqa adlı-sanlı qohumlarını girov kimi Qalaya göndərdi. Sonra isə yenə hiylə işlədərək həmin adamları və eyni zamanda onun ordusundan əsir düşənləri geri qaytardı.

İbrahimxəlil ağa iki gün İran ordusunun düşərgəsində qaldı. Xocalı çayının qırağında dəm-dəstgah quruldu, qoyunlar kəsildi, qazanlar asıldı... şadyanalıq edildi. Bu müddətdə Fətəli xan vaxt udaraq müəyyən hazırlıq görəndən sonra üçüncü gün səhər tezdən İbrahimxəlil ağanı da özü ilə götürüb, Urmiyaya yola düşdü.

Hiylə və siyasətdə özünü qalib sayan Fətəli xan Arazı o yana adlayandan sonra ədabazlıqla hər yerə car çəkdi ki, Pənahəli xan onun bassalı, İbrahimxəlil ağa isə girovudur. O özünü bir az "tanıdandan" sonra İraq və Fars vilayətlərinin hakimi Kərim xan Zəndin üzərinə yeridi. Kərim xan qardaşı İsgəndər xanı bir sərkərdə kimi Fətəli xanla döyüşə göndərdi. İsfahan şəhəri yaxınlığında baş verən vuruşmada Zəndiyyə qoşunları məğlub olub, İsgəndər xan isə öldürüldü. Urmiya xanı İraq torpaqlarının bir hissəsini Kərim xandan ala bildi... Qarabağ xanının başına gəlmiş hadisədən xəbəri olan və məğlubiyyətə uğrayan Kərim xan Zənd hərbi kömək üçün Pənahəli xana müraciət etdi. Qarabağ xanı isə bu vaxt oğlunu necə xilas etmək və Fətəli xana qulaqburması vermək haqqında fikirləşirdi. Ona görə də Kərim xanın bu müraciəti onun üçün göydəndüşmə oldu. Döyüş hazırlığına gətirilmiş qoşunlarını dərhal götürüb, Kərim xanın köməyinə getdi...

Zənd qoşunları ilə Qarabağ qoşunları Urmiya ordusu ilə üz-üzə gəldi. Fətəli xan xeyli itki verib, Urmiya qalasında gizləndi. Lakin birləşmiş qoşunlar qalanı mühasirəyə aldılar. Başqa çıxış yolu görməyən və Kərim xanın vədlərinə inanan Fətəli xan təslim oldu.

Kərim xan Zənd bütün əsirləri, o cümlədən, İbrahimxəlil ağanı da dustaqlıqdan azad etdi. Pənahəli xanı bir "dost", Fətəli xanı isə əsir kimi götürüb, Şiraza yola düşdü. İsfahan yaxınlığından, qardaşı İsgəndər xanın öldürüldüyü yerdən keçərkən Kərim xan Fətəli xandan soruşdu ki, bu yer ona tanış gəlirmi? Fətəli xan da özünü sındırmadan, təkəbbürlə cavab verdi ki, bəli, tanış gəlir, niyə gəlmir ki?! Bura sənin qardaşın İskəndər xanın öldürüldüyü yerdir. Kərim xan onun bu lovğa cavabından qeyzlənərək Fətəli xanı elə ordaca qətlə yetirdi və onu qardaşının qəbrinin ayaq tərəfində quyladı.

Vasif QULİYEV

525-ci qəzet.- 2024.- 3 sentyabr.(№158).- S.10;11.