İnsan gözəlliyin vurğunu və yaradıcısıdır

Nəsr

İbtidai insanlar həyatda hələ çox şeyi dərk etməsə də, gözəlliyin cazibəsinə biganə qalmamış, daim onun güclü təsirinə məruz qalmışdır. Onlar hələ özlərinə ev tikməyi bacarmasalar da, soyuqdan qorunmaq üçün mağaralarda yaşayanda da, ətraf mühiti daha emosional etmək üçün, ona bəzək verməyə çalışmışdılar. Məhz insanın gözəlliyə olan xoş münasibətindən divar rəsmləri və sonralar qaya rəsmləri yaranmışdır və ibtidai rəssamlar meydana gəlmişdir. Mağaradakı divar rəsmləri ibtidai insanda həm də istedad rüşeymlərinin meydana gəlməsini, primitiv də olsa, təsviri sənətə yiyələnmək sahəsindəki ilk cəhdlərinin sübutlarıdır. Gözəllikdən həzz almaq duyğuları bu məxluqlarda həm də onu yaratmaq həvəsi yaratmışdır. Təsviri sənət isə, lap azacıq da olsa, istedadın olmasını tələb edir, bu işi bacarmayanlar heç ona girişmirlər də. Divar rəsmləri həm də ibtidai insanın onu əhatə edən mühiti qavradığını, anlamağa başladığını göstərir. Təsviri sənət incəsənətin ilk növü hesab olunur, heykəltaraşlıq və arxitektura çox sonralar yaranmışdır.

Paleolit (köhnə daş dövrü deməkdir) erası daş alətlərdən istifadə edilməsinin başlanğıc fazası olmaqla, ondan sonrakı təkamül prosesi nəticəsində mezolit (orta daş erası) və neolit (yeni daş erası) gəlir, bəşər məxluqunun tarixdən əvvəlki ən erkən dövrünü fərqləndirmək üçün bu terminlər işlənir. Bu dövr b.e.ə. 2,5 milyonuncu ildən 10 mininci ilə qədər olan zaman məsafəsini əhatə edir. Bu vaxt soyuq iqlim şəraitində yaşayanlar sağ qalmaq üçün mağaralarda sığınacaq tapırdılar.

Sonra onlar işıq və istilik mənbəyi olan oddan istifadə etməyi bacardılar. Qədim yunan mifologiyasında bu, allahlara qaşı çıxış edən Promoteyin xidməti kimi qiymətləndirilir. Od insanlara həm də öz qidalarını hazırlamaq üçün, onu bişirməyə imkan verdi. Bu yolla hazırlanan yemək istehlak edildikdə daha dadlı olurdu, həm də onu sonrakı istifadə üçün saxlamaq dövrünü uzatmağa imkan verirdi.

Alətlər düzəltmək və oddan istifadə - Paleolit insanının iki mühüm texnoloji icadı idi. Bunlar insanın sağ qalması üçün əhəmiyyətli bir qabiliyyət növü idi. Paleolit insanı isə sağ qalmaqla, nəslini davam etdirməklə sonralar çox şeyə nail oldu.

Mağara rəsmləri, ibtidai insanın estetik zövqə yiyələnməsi yolundakı onun mühüm cəhdlərindən biridir. Mağara rəsmləri bütünlüklə iri heyvanların təsvirinə həsr olunmuşdur və bu rəsmlər Fransanın cənubi-qərbində və İspaniyanın şimalında tapılmışdır. Qaya rəsmlərinə isə Amerikanın Yuta ştatında, Braziliyada, Çinin Xusan əyalətində rast gəlinir. Onlar Paleolit insanının mədəni inkişaf və yaradıcılıq sahəsindəki ilk qabiliyyətindən xəbər verən fəaliyyətinin sübutudur. Fransadakı rəsm b.e.ə. 30.000-ci ildən 28.000-ci ilə qədər olan dövrə aiddir. Həmin insanlar heyvan piyindən daş lampalar vasitəsilə mağara divarlarını işıqlandırmaq üçün istifadə edirdi və mineral oxra süxurunu və heyvan piyini qarışdırmaqla sarı və qara rənglər yaratmağa nail olurdu. Bu, artıq təbiətin birbaşa insana verdiyi töhfələr olmayıb, insanın özünün fəaliyyəti nəticəsində süni qaydada yaradılan yeni icad, həm də gözəlliyi təsvir etməyə həsr olunmuş primitiv cəhdlərin nümunələri idi.

Fransadakı mağarada şirlərin, öküzlərin, ayıların, bayquşların və digər heyvanların 300-dən çox rəsmləri tapılmışdır. Bu heyvanlardan çoxunu Paleolit insanı ovlamırdı, daha doğrusu, ovlaya bilmirdi. Yəqin ki, bu rəsmlər dini təsəvvürə görə və ya hətta bəlkə də, bəzək niyyətləri üçün çəkilirdi.

Burada yəqin ki, ekstaz anı təsvir olunurdu. Digər tərəfdən onlar sevinc əmələ gətirmək və emosiya yaratmaq üçün nəzərdə tutulurdu. Bunlar həm də bir izah olunmayan dəlilik anlarının məhsulu ola bilərdi.

İbtidai insanın yaşadığı şəraitə diqqət yetirdikdə, onun yaradıcılıqla, təsviri sənətlə məşğul olmasına təəccüb qalmamaq mümkün deyildir. Olduqca ağır şəraitdə, fiziki gərginliklə və daim ölüm qorxusu ilə müşayiət olunan ağır zəhməti hesabına özünü qida ilə təmin edən insanın gündəlik həyatı qayğılarına, öz varlığını qoruyub saxlamaq kimi mühüm fəaliyyətə bir an da olsa fasilə verən və onu gözəlliyi yaratmaq işinə həsr edən həmin şəxslərə qarşı dərin ehtiram hissi yaranır. O dövrün insanının həyat şəraiti isə olduqca ağır idi, yüz min illər ərzində gündəlik qida ehtiyacı ucbatından ovçuluqla və bitkilərin meyvəsini və kökünü yığmaqla məşğul olur, bu yolla yaşamasını davam etdirə bilirdi. İnsanlar qidalanmaq üçün, onun mənbəyi olan heyvanları və bitkiləri öyrənməli idi. Bu biliklər hesabına o, qida əldə etmək üçün çox vaxt uğura sahib olurdu, ona görə də qədim insanı təbiətin övladı adlandırmaq daha düzgün olardı. Onlar ağacların yetişdirdiyi yabanı qidaları, böyürtkənləri, meyvələri, həm də müxtəlif dənliləri və qida məqsədinə xidmət edən yaşıl bitkiləri yığırdılar.

Müasir insan qədim əcdadının təcrübəsini davam etdirərək, indi də tərəvəz növü kimi həmin bitkiləri toplayırlar. Aclıq dövrlərində isə dağ zonalarının əhalisi üçün onlar əsl xilasedici rol oynayır. XX əsrin əvvəllərində Fransanın şimalında yaşayanlar meşədən yığdıqları şabalıdı bişirib, yumşaq kütlə şəklində yeməklə qidalanırdılar. İkinci Dünya müharibəsi illərində ölkəmizin dağ zonalarında yaşayanlar ehtiyac ucundan əsasən yamaclarda bitən və qidalı sayılan yabanı bitkilərlə, ot növləri ilə qidalanırdılar. Qədim insanların ovladıqları heyvanlar siyahısına isə camışlar, atlar, bizonlar, vəhşi keçilər və marallar daxil idi. Sahil ərazilərində yaşayanların qidalanmasının əsas mənbəyi. əlbəttə ki, balıq ovu idi.

Paleolit insanları 20-30 nəfərdən ibarət xırda qruplarda yaşayırdılar. Kəndlərdəki tayfalar, onların həyatı şəkildəyişmə xarakteri daşıyırdı, nomad (köçəri) olmaqla heyvanların arxasınca miqrasiya edirdilər, çünki başqa çıxış yolu yox idi. İndiki şimal xalqları maral sürülərini becərmək işində qədim insanların təcrübəsinə əsaslanırlar. Qədim insan heyvanların arxasınca gəzdiyi kimi, həm də bitkilərin yetişmə dövriyyəsindən asılı idi. Ovçuluq həm də, heyvanların davranışının ehtiyatla müşahidə etməyə, onu düzgün mənimsəməyə əsaslanırdı.

İllər keçdikcə alətlər təkmilləşdirilirdi və daha faydalı olanlar meydana çıxırdı. Nizənin kəşf edilməsi ovçuluğu xeyli asanlaşdırdı. Harpun qarmaqlar üçün sümükdən istifadə edilməsi, balıq ovunun artmasına səbəb oldu.

Zaman keçdikcə, mağaranı tərk edən insanlar özləri üçün yeni növ sığınacaqlar, evlər tikdilər.

B.e.ə. 10.000-ci ildən 4.000-ci illərədək Neolit inqilabı baş verdi. Bu, əslində aqrar inqilab idi. Ən böyük dəyişiklik heyvanları ovlamaqdan və bitki mənşəliləri toplamaqdan, qida maddələri istehsalı sisteminə, kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmaq yolu əsasında, keçmək idi. Dənli bitkilərin becərilməsi və tərəvəzlər qida üçün müntəzəm qaydada ehtiyat toplamağa imkan verdi. Sonra heyvanların - keçilərin, mal-qaranın, göyərçinlərin və qoyunların əhilləşdirilməsinə başlandı. Qədim insanların yaşadığı ərazilərdə dördayaqlılar üçün yem ehtiyatının kasad olduğunu nəzərə alaraq, onlar yalnız ot yeyən heyvanları əhilləşdirdilər.

Erkən insan məxluqları kiçik qruplar şəklində formalaşır və onlar sağ qalmaq üçün adi mədəniyyəti inkişaf etdirirdilər. Beləliklə, sivilizasiyanın yaranması üçün bünövrə qoyulurdu. İnsan cəmiyyəti tədricən böyüdü və əsasən mürəkkəb qaydada inkişaf etdi. Bəşər mövcudluğunun yeni forması - sivilizasiya adlanan həyat meydana gəldi. Sivilizasiya mürəkkəb mədəniyyət olub, onda iri miqdarda insan məxluqu müxtəlif ümumi elementlərə şərik olurdu. Şəhərlər meydana gəldi, onlar siyasi, iqtisadi, sosial, mədəni və dini səviyyələrdə inkişaf edirdi.

Tarixdə ilk sivilizasiya indiki İraqın ərazisi olan Şumerdə yaranmışdı. 65 min əvvəl Zaqros dağlarının (indiki İran ərazisindədir) ətəklərində arpa, buğda becərilmişdi. Kotanın icad edilməsi əkinçilikdə əsl inqilab əmələ gətirdi. Torpağın kotanla yumşaldılması səpilən toxumun cücərməsinə, bitkinin böyüyüb, məhsul verməsinə yaxşı şərait yaradırdı.

İki milyon il əvvəl isə insan danışmağa başladı, bir neçə sözü tələffüz etdi. İnsanda yeni bacarıq yarandı. Şumerlilər və misirlilər ilk dəfə olaraq piktoqramma (rəsmlər) şəklində yazı yazmağa başladılar. Şumerlilər həm də bir neçə hərfi icad etdilər. Əlifba isə bütövlükdə finikiyalılara (indiki Livan ərazisində yaşayırdılar) mənsub idi. Onlardan yazını yunanlar götürüb, etrusklar vasitəsilə Romaya ötürdülər və sonra yazı bütün Avropaya yayıldı. İlk sivilizasiya Şumerdə formalaşmışdı, ona görə də tarixin Şumerdən başladığı bildirilir. Burada yazı da, piktoqrammalardan bir neçə hərfə keçməsi ilə inkişaf etmişdi. Finikiyada meydana gələn ilk dolğun əlifbadakı hərflər şəklindəki yazı şimaldakı qitəyə də keçdi.

Olduqca çətin həyat şəraitinə malik olan ibtidai insanın estetikaya vaxt ayırması, yaradıcılıqla, onun ən çətin sahəsi olan təsviri sənətlə məşğul olması, bu insanların öz dövründən xeyli irəli getdiyini sübut edir.

Misir sivilizasiyası

Misir elə bir mədəniyyət yaratmışdır ki, o, bugünkü insanda da təəccüb doğurur. Misirin texniki nailiyyəti xüsusən piramidaların quruluşunda özünü göstərir, həmin dövrdəki dünyaya nisbətən misirlilərin ağıl dərəcəsinin unikal olduğunu nümayiş etdirir. Onlar üçün bu nailiyyətlərin hamısı kosmik qaydanın bir hissəsi idi.

Misirlilər din üçün heç bir sözə malik deyildilər, çünki o, Misir cəmiyyətinin məxsus olduğu dünya qaydasının ayrılmaz bir elementi idi. Misir universal kosmik sistemin bir hissəsi olmaqla, faraonu ilahi məxluqa çevirirdi.

Kamil qaydanın daxilində olan faraon, onun stabilliyini qorumaq yolunda fəaliyyət göstərirdi. Misirdə onlar müxtəlif formalardakı və adlardakı allah olurdu. Faraonlar da özlərini canlı allah hesab edirdilər. Osiris və İsidanın uşaqları Horla, Nillə və Günəşlə qohum idilər. Misirə sivilizasiya gətirən Osirisi öz qardaşı Set öldürmüşdü və onun parçalanmış cəsədini Nilə atmışdı. Sədaqətli arvadı İsida ərinin bədəninin parçalarını tapıb, digər allahların köməyi ilə Osirisi həyata qaytarmışdı. O vaxtdan Osiris dirilmə simvoluna çevrilmişdi və o, misirlilərin həyatında mühüm rol oynamışdı.

Misir sivilizasiyasının böyük nailiyyətlərindən biri piramidalardır. Onları layihələşdirənlər bədii cəhətdən düşündüklərini texnika ilə birləşdirib, möhtəşəm abidələr yaratmışdılar. 4500 yaşı olan Xeops (Xufu) piramidası XXI əsrə qədəm qoyaraq, ən uca sənət nümunəsi, möhtəşəmlik rəmzi olaraq qalır.

Rəssamlıq və yazı heroqlifləri, sənətkarlar və kübarlar tərəfindən məbədlərdə və məqbərələrdə istifadə edilmək üçün tətbiq olunurdu. Misir rəssamlığı geniş fəaliyyət göstərirdi. Allahların və faraonların məbədlərində dini rəsmlər və heykəllər ciddi qaydada ruhu vəsf etmək məqsədlərinə xidmət edirdi. Onlar mərasimlərin icra edilməsi prosesində, birləşdirici hissə rolunu oynayırdı, kosmik qaydanı qoruyub saxlamaq üçün zəruri amil hesab olunurdu. Divar rəsmləri səhnələri və heykəl fiqurları xüsusi fəaliyyət göstərən sərdabələrdə tapılmışdır. Onlar mərhumun bu dünyadan sonrakı həyatda səyahətinə kömək etmək məqsədini güdürdü. Rəsmləri daim mətn müşayiət edirdi. Rəsm getdikcə mürəkkəbləşirdi.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2024.- 4 sentyabr.(№159).- S.14.