Şuşada yaranan muğam, mahnı və rənglər

Öz muğamı, mahnısı ilə insanlara əsrlər boyu zövq verən çal-çağırlı Şuşanın möcüzəli kitabını vərəqlədikcə onun hər səhifəsində musiqinin bütün rəngləri ilə çiçək açdığını görə bilərsən. Qala yarandığı gündən musiqi onun şöhrəti ilə birgə addımlayıb, birlikdə yol keçib. Burda hara getsən, musiqi səsləri səni müşayiət edəcək, gah muğam, gah operalardan parçalar eşidəcəksən, bir az irəli getsən, yenə də xanəndələrə, çalğıçılara rast gələcəksən, başqa bir tərəfə üz tutsan, yenə həmin mənzərələrin şahidi olacaqsan. Bir sözlə, musiqi sədaları ətrafı bürüyür, şəffaf havada heç bir maneəyə rast gəlmədən uzaqlara yayılır və gecə yarısınadək müğənnilərin gah həzin, gah da şən bir ahənglə dalğalanan torağay səsli cəh-cəhləri, tar-kaman naləsi və ruh oxşayan başqa təzə səslər havada cövlan eləyib, bir-birinə qarışır... Deməli, bu torpaq öz təmiz bətnində yeni bir muğamını, yeni bir mahnısını yoğurub, ərsəyə gətirib, nəhəng Qarabağ mədəniyyətinin yeni bir məhsulu da yetişib, hasilə gəlib. Belə musiqini yalnız onu duyan, böyük fantaziyaya və ağıla malik, bədii zövqü yüksək olan insanlar yaza, yarada bilərlər.

Görün təbiət Qarabağa nə böyük sərvət, nə böyük istedadlar bəxş eləyib! Heyrətdən adamın başı gicəllənir!

Aşağıda oxuyacaqlarınız da mədəni dünyanın bir parçası olan Şuşamızın istedadlı övladlarının arayıb-ərsəyə gətirdikləri dadlı məhsullardandır.

MUĞAMLAR

"Mirzə Hüseyn Segahı" - mayəsi "Orta Segah"ın mayəsindən bir kvinta aşağı (kiçik oktavanın "lə" notu), yaxud bir kvarta (birinci oktavanın "lə" notu) yuxarı olan muğamdır. XIX əsrin əvvəllərində Şuşada yaranıb və formalaşmışdır. İlk dəfə Mirzə Hüseyn adlı şuşalı bir xanəndə tərəfindən yüksək sənətkarlıqla və məharətlə ifa edildiyinə görə onun adı ilə adlandırılmışdır. Bu muğamın ən mahir ifaçıları Cabbar Qaryağdıoğlu, Keçəçioğlu Məhəmməd və Xan Şuşinski olmuşlar. İslam Abdullayev ("Segah İslam") isə "Mirzə Hüseyn Segahı"nı daha mükəmməl və incə zövqlə oxumuşdur.

"Kürdü-Şahnaz" - "Kürdü" və "Şahnaz"ın birləşməsindən əmələ gəlmiş kiçik muğamdır. "Şahnaz", "Dilkeş", "Kürdü" və "Zil Şahnaz" şöbələrindən ibarətdir. Bu muğamı XIX əsrin II yarısında məşhur şuşalı xanəndə Hacı Hüsü yaratmışdır. Çox məlahətli səsə malik olan xanəndə Molla Vəli Axundovun bir toy məclisində gözəl avazla "Kürdü" oxumasından ilham alan Hacı Hüsü "Şahnaz"ı "Kürdü" ilə qarışdırıb, birlikdə oxumuşdur. O vaxtdan da bu muğamın adı "Kürdü-Şahnaz" qalaraq Azərbaycan xanəndələri arasında geniş yayılmışdır. Ən mahir ifaçıları Şahnaz Abbas və Xan Şuşinski olmuşlar.

"Qatar" - kiçik həcmli vokal-instrumental muğamdır. Əvvəllər "Bayatı-Kürd" muğamı üstündə şöbə kimi oxunmuş, sonralar həcm etibarilə genişləndirilərək müstəqil muğama çevrilmişdir. "Do" mayeli "Rast" məqamında ifa olunur. Zildə oxunan "Qatar" "Mahur-Hindi" muğamı mayesindən bir oktava yuxarıda başlanaraq həmin registrdə tamamlanır. Orta hissədə "Üşşaq" şöbəsi oxunur.

Bu muğam Şuşada xanəndə Hacı Hüsü tərəfindən yaradılmışdır. Toy məclislərinin birində Qatar adlı kənddən gəlmiş bir nəfərin oxuduğu bayatıdan ilhama gələn xanəndə tarzən Sadıqcanın müşayiəti ilə həmin bayatını böyük ustalıqla oxumuş və o zamandan onun adı "Qatar" qalmışdır.

Hacı Hüsünün bu ixtirasından sonra Qarabağ xanəndələri "Qatar"a bayatını da əlavə etmiş, birlikdə "Qatar-Bayatı" oxumuşlar. Cabbar Qaryağdıoğlu, Məşədi Məmməd Fərzəliyev, Şəkili Ələsgər, İslam Abdullayev, Cahan Talışinskaya bu muğamın mahir ifaçılarından olmuşlar. "Qatar", əsasən, tarın, "Qatar Bayatı" isə yastı balabanın müşayiəti ilə oxunur.

"Mahur-Hindi" - "Rast" muğamının tərkibinə daxil olan muğamdır. "Mahur"un iki növündən biridir. "Do" mayeli "Rast" tonallığındadır. "Bərdaşt" ("Rak Abdulla"), "Mahur", "Rast-hindi", "Hüsniyyə", "Rak-hindi", "Şikəsteyi-fars", "Əşiran", "Əraq", "Rak" (kadensiya) şöbələrindən ibarətdir. Həm melodik quruluşuna, həm də şöbələrinin xüsusiyyətlərinə görə "Rast"ın xarakterinə uyğun gəlir. "Rast"da olan bir çox şöbə, guşə və hissələr eynilə "Mahur-Hindi"də də mövcuddur. Bu muğamların əsas fərqi ondadır ki, "Mahur-Hindi" "Rast"a nisbətən bir kvarta yuxarıda oxunur və bir qədər yığcamdır. Şöbələri melodik cəhətdən azacıq fərqlənsə də, məqam əsasları tamamilə eynidir.

Böyük musiqişünas Cabbar Qaryağdıoğlunun yazdığına görə, bu muğamı məşhur tarzən Sadıqcan bəm səsli xanəndələr üçün yaratmışdır. Sadıqcan XIX əsrin 80-ci illərində Tiflisdə yaşayarkən bura gələn hind müğənnilərindən "Mahur"u necə oxumalarını eşitmiş və onların ifasına uyğun bu muğamı yaratmış və onu "Mahur-Hindi" adlandırmışdır.

"Mahur-Hindi" muğamı xanəndədən ən azı iki oktava yarım, yəni yüksək tesseturalı güclü səs, bir neçə forma və mərtəbəli coşqun zəngulələr, ən yüksək registrdə stakkato, mürəkkəb passajlarda tembr səlisliyi, eyni zamanda vokal ustalığı və temperament tələb edir. Ən gözəl ifaçısı Xan Şuşinski idi.

"Həmid Segahı" - XIX əsrin II yarısında, XX əsrin əvvəllərində yaşamış (1869-1922), "Rast" və "Segah" muğamlarının ən mahir ifaçılarından hesab olunan Malıbəyli Həmidin adı ilə adlandırılmışdır. "Yetim Segah"ı və "Orta Segah"ı özünəməxsus, orijinal şəkildə bir neçə variantda oxumağı ilə müasirlərindən fərqlənən xanəndə "Orta Segah"ı təkmilləşdirərək dəstgahı tarın sarı simlərində "Müxalif" şöbəsindən başlayıb, zərif xallar, nəfəslər vuraraq bir qədər gəzişdikdən sonra "Hasar"a keçməklə bu muğama yenilik gətirmişdir. Bunu dövrün musiqiçiləri öz ifalarında "Həmid Segahı" adlandırmışlar.

"Şəkəroğlu şikəstəsi" - XIX əsrin II yarısında Şuşada yaranıb-formalaşmışdır. Bu zərbli muğamın sözlərini və musiqisini dövrünün məşhur tarzəni və xanəndəsi Şəkəroğlu Kərim yazmış və Azərbaycan musiqisi tarixinə onun adı ilə - "Şəkəroğlu" şikəstəsi kimi düşmüşdür. Əsasən, Qarabağ və Gəncə xanəndələrinin repertuarına daxil olmuşdur. Muğamın ən məşhur ifaçısı Xan Şuşinskidir. Üzeyir Hacıbəyov "Əsli və Kərəm", Müslüm Maqomayev "Şah İsmayıl", Zülfüqar Hacıbəyov "Aşıq Qərib", Renold Qliyer "Şahsənəm" operalarında bu ritmik muğamdan istifadə etmişlər.

"Şəkəroğlu Kərim şikəstəsi"nin musiqi ölçüsü 2/4-dir. Ağır tempdə oxunur. Dörd misradan ibarət hər bir bənddən sonra melodik cəhətdən müxtəlif olan ara çalğı (instrumental epizod) ifa olunur.

XX əsrin otuzuncu illərində Səməd Vurğunun yazdığı "Azərbaycan" şeirindəki "Havalansın Xanın səsi, "Qarabağın şikəstəsi" misraları muğamın adının dəyişilməsinə səbəb olmuş və həmin vaxtdan da yaddaşlarda "Qarabağ şikəstəsi" adı ilə kök salmışdır.

MAHNILAR

"Sarı bülbül" - geniş yayılmış xalq melodiyasıdır. Mahnının maraqlı yaranma tarixçəsi var: Ağa Məhəmməd şah Qacar Şuşada qətlə yetiriləndən sonra Qarabağ hökmdarı İbrahimxəlil xan Cavanşir İranla münasibətlərini yoluna qoymaq üçün öz sevimli qızı Ağabəyim ağanı hakimiyyəti yenicə ələ almış Fətəli şaha ərə verdi. Ağabəyim ağa ömrü boyu Vətən həsrətilə qərib bir ölkədə yaşadı. "Ağabacı" təxəllüsü ilə dərd-qəmini kağıza köçürdü, qəmli-qəmli havalar qoşdu, qəzəllər, qoşmalar yazdı. Bir gün o, ərindən xahiş elədi ki, Tehranda elə bir bağ saldırsın ki, Qarabağda bitən bütün gül-çiçək kolları, meyvə ağacları orda da əkilsin. Şah onun xahişini yerə salmadı və belə bir bağ salındı, hətta bağban da Şuşadan gətirildi. Ağabəyim ağa bağın adını "Vətən bağı" qoydu. Burda təkcə Şuşa torpağını özünə vətən seçmiş xarıbülbüldən başqa, bütün ağaclar və güllər bitdi. Xarıbülbülün bağda bitməməsindən məyus olan və kədərlənən şair:

"Vətən bağı" al-əlvandır,

Yox içində xarıbülbül.

Nədən hər yerin əlvandır,

Köksün altı sarı, bülbül?!

- misraları ilə başlanan kədərli və qəmli bir şeir yazdı.

Qərib bir diyarda yazılmış el-oba həsrətli, sızıltılı bu şeir az bir vaxtda ürəklərə yol tapdı, kök salıb yaşadı, naməlum bir şuşalı müəllif onun sözlərinə musiqi bəstələdi və bu melodiya xalq mahnısı kimi ağızdan-ağıza, dildən-dilə düşərək şair ruhunu, xalq ruhunu yaşada-yaşada bugünümüzə gəlib-çıxdı. Bu xalq mahnısını Ağabəyim ağa Ağabacının kədərli və nakam həyatı barədə musiqili hekayət də adlandırmaq olar.

"Qalalıyam, qalalı" - XIX əsrin sonlarında yaranmış Azərbaycan xalq mahnısıdır. Sözləri və musiqisi görkəmli xanəndə Məcid Behbudovundur. Bu mahnını o, doğulub boya-başa çatdığı doğma Şuşa qalasına həsr etmişdir. Mahnının ən mahir ifaçıları müəllifin özü, oğlu və dahi müğənni Rəşid Behbudovdur. XX əsrin əvvəllərində İngiltərənin dünyada tanınmış "Qrammofon-Rekords" şirkəti tərəfindən Məcid Behbudovun ifasında "Şuşa təsnifi" adı ilə vala yazılmışdır.

"İrəvanda xal qalmadı" - lirik tonda oxunan Azərbaycan mahnısı. Sözləri və musiqisi Cabbar Qaryağdıoğlunundur. Mahnının yaranma tarixçəsi belədir: görkəmli xanəndə İrəvan şəhərinin varlı sakinlərinin birinin oğlunun toy məclisini aparırmış. Bəy tərifi zamanı gəlinin atası yarızarafat, yarıciddi deyir ki, bayaqdan bəyi tərifləyirsiniz, bəs gəlini niyə tərif eləmirsiniz?! Xanəndə gəlinin atasının xətrinə dəyməmək üçün onun xahişini yerinə yetirir və qızın nişanələrini soruşur. Eşidir ki, gəlinin üzündə qoşa xalı var. Cabbar Qaryağdıoğlu çalğıçılara "onun dalınca gəlməyi" işarə edir və bədahətən bu mahnını oxuyur. Həmin vaxtdan xanəndə bu melodiyanı gəlinin şərəfinə "İrəvanda xal qalmadı" adlandırmışdır.

"Tiflisin yolları" - XIX əsrin sonlarında yaranmış Azərbaycan xalq mahnısı. Sözləri və musiqisi Cabbar Qaryağdıoğlunundur. Xanəndə çox gənc yaşlarında Qafqazın və İranın bir çox şəhərlərinə toy məclislərinə dəvət olunur. Uzunmüddətli səyahətdən sonra o, Tiflisə gəlib-çıxır. Bu şəhərin gözəlliyi onu o qədər valeh edir ki, ora ithaf olaraq "Tiflisin yolları" mahnısını yazır. Mahnını dövrünün bir çox xanəndələri ifa etmişlər. Bugünkü müasir xanəndə və müğənnilərin repertuarına isə hələlik düşməmişdir.

"Qəmərim" mahnısının sözləri və musiqisi Xan Şuşinskinindir. Ötən əsrin otuzuncu illərində Şuşanın Malıbəyli kəndində Xan Şuşinski yaxın dostu və siğə qardaşı, məşhur çekist Məmmədəli Novruzovun toy məclisini aparırmış. Bəyin bacıları, o cümlədən, Qarabağ gözəli, qara uzun saçları topuqlarına dəyən Qəmər xanım qardaşının toyunda rəqs edərkən Xan onu ilk dəfə görmüş və bədahətən bu mahnını yazaraq məclisdəki ağsaqqalların icazəsi ilə elə ordaca oxumuşdur. O vaxtdan da bu mahnı dildən-dilə düşmüş, başqa xanəndə və müğənnilərin repertuarına daxil olaraq el arasında geniş yayılmışdır. Ən mahir ifaçıları müəllifin özü və respublikanın xalq artisti Arif Babayevdir.

"Şuşanın dağları" - mahnısı ötən əsrin otuzuncu illərində yaranmışdır. Sözləri və musiqisi Xan Şuşinskinindir. Mahnını o, doğma şəhərinə həsr etmişdir. Sözləri aydın, qısa, təsirli, musiqisi rəvan, təbii, oynaqdır. Ən mahir ifaçısı müəllifin özüdür.

"Qarabağın maralı" - məşhur melodiyadır. Sözləri və musiqisi Novruzlu İsgəndərindir. Mahnı Şuşa teatrının aktrisası Suğra Bağırovaya həsr olunmuşdur. İlk dəfə 1951-ci ildə şuşalı xanəndə İsa Rəhimovun ifasında səslənmişdir. Sonralar bir çox müğənnilər bu mahnını öz repertuarlarına daxil etmiş, adını və sözlərini təhrif edərək "Azərbaycan maralı" adı ilə oxumuşlar. Ən gözəl və mahir ifaçıları respublikanın xalq artistləri Şövkət Ələkbərova və Sara Qədimovadır.

"Ay qəşəng ceyran" - mahnısının sözləri və musiqisi Xan Şuşinskiyə məxsusdur. 1959-cu ildə 1 yaşı tamam olan qızı Bəyimxanım Cavanşirovaya həsr etmişdir. Mahnı çox çəkmədən populyarlaşmış və müğənninin repertuarına daxil olmuşdur.

"Şuşa yaylağı" ötən əsrin əllinci illərində yaranmışdır. Sözləri və musiqisi hüquqşünas İldırım Məhərrəmova aiddir. İlk ifaçıları şuşalı xanəndə İsa Rəhimov və müğənni Hüsnü Qubadovdur.

"Şuşanın yolları" mahnısının müəllifi bəstəkar Ağabacı Rzayevadır. Sözləri xalq şairi Nəbi Xəzrinindir. Ötən əsrin altmışıncı illərində yazılmışdır.

"Qarabağ" - bəstəkar mahnısıdır. Musiqisi Cahangir Cahangirovun, sözləri şair Rəfiq Zəkanındır. İlk və ən mahir ifaçısı xalq artisti Şövkət Ələkbərovadır.

"Qarabağ" mahnısının sözləri və musiqisi Bəhram Nəsibovundur. Ötən əsrin altmışıncı illərinin sonlarında yazılmışdır. Ən mahir və gözəl ifaçısı respublikasının xalq artisti Arif Babayevdir.

"Qarabağın qartalı" - Şuşaya həsr olunmuş son mahnılardan biridir. Musiqisi Bəxtiyar Kərimovundur. İlk ifaçısı şuşalı müğənni Gülnaz Tağıyevadır.

"Darıxıram, Şuşam mənim" mahnısı. 1992-ci ildə Şuşanın işğalından sonra yazılmışdır. Sözləri Telman Qarayevin, musiqisi Cavanşir Quliyevindir. İlk ifaçısı respublikasının xalq artisti Flora Kərimovadır.

RƏQSLƏR

"Turacı" Azərbaycan xalq rəqs melodiyasıdır, XIX əsrin ilk illərində Şuşada yaranmışdır. Gözəl dağ quşu ilə bağlı geniş yayılmış lal oyunu - pantomima tərzli qədim bir oyunun adıdır. Bu süjetli oyunun hərəkətlərində, ilk növbədə, turacın davranışı, uçuşu yamsılanır, sonra ovçu tərəfindən vurulmuş yaralı quşun çırpıntıları və sair təsvir edilir. Həzin, qəlboxşayan, lirik və incə melodiyası var. Bu rəqsin yaranma tarixi haqqında belə bir rəvayət mövcuddur. Qarabağ hakimi İbrahimxəlil xan Cavanşirin sarayında çox gözəl bir rəqqasə varmış. Bir dəfə xanın oğlanlarının birinin toyunda həmin rəqqasə rəqs sənətimizin çox gözəl, çox incə möcüzələrini nümayiş etdirir. İbrahimxəlil xan bu rəqsin ifasına heyranlığını gizlədə bilmir, ucadan rəqqasəyə deyir: "Sən lap turac kimi oynayırsan!" O vaxtdan da həmin rəqqasənin oynadığı melodiya "Turacı" adlanır. Qadınlar tərəfindən ifa olunan rəqsdə sifətin, əlin, qolun və bədənin plastik hərəkətləri ilə turac quşunun uçması, onun yerə düşməsi və yenidən uçub-getməsi təsvir edilir. Lirik və incə melodiyası var. Musiqi ölçüsü 3/4, tempi mülayim, məqam əsası "Rast", "Segah" və "Şüştər"dir.

"Tərəkəmə" Şuşada yaranmış xalq rəqs melodiyasıdır. Rəqsin adının mənşəyi çoxdan Azərbaycanda məskən salmış tayfanın adı ilə bağlıdır. Rəqsi Qarabağda yaşayan tərəkəmə camaatının özü yaratmışdır. "Tərəkəmə"nin iki variantı mövcuddur və hər ikisi lirik, gümrah melodiyaya malikdir. Birinci variant tərəkəmələrin özlərinin yaratdıqları və vüqarlı rəqsdir. Bu, əsasən Qarabağda geniş yayılmışdır və bunu yalnız qadınlar oynayırlar. İkinci variant daha çevik, oynaq, qırıq səsli, geniş hərəkətli rəqsdir və bunu həm qadınlar, həm də kişilər ifa edirlər. Gəzişmə, süzmə, fırlanma rəqsin əsas hərəkətləridir. Musiqi ölçüsü 6/8, tempi cəld, məqam əsası "Segah"dır. Üzeyir Hacıbəyov ("Arşın mal alan"), Renold Qliyer ("Təntənəli üvertura"), Əfrasiyab Bədəlbəyli ("Qız qalası") "Tərəkəmə"nin melodiyasından istifadə etmişlər.

"Uzundərə" Şuşada yaranmışdır. Gəlinə həsr olunmuş bu xalq rəqs melodiyası haqqında müxtəlif rəvayətlər mövcuddur. Ağdamla Göytəpə kəndi arasında "Uzundərə" adlanan bir yer var. Deyildiyinə görə, qədimdə ya Dağlıq, ya Aran Qarabağda gəlin aparanda həmin dərədən keçər və burda bir qədər dincələrmişlər. Kişilər, qadınlar, gəlinlər vaxtlarını boş keçirməmək üçün musiqinin müşayiəti ilə oynayarmışlar. Bu rəqslərdən birini - ən məşhurunu həmin yerin adı ilə "Uzundərə" adlandırmışlar. Ənənəvi toy rəqsi olan "Uzundərə"ni, adətən, qızlar, gəlinlər, bəzən də qocalar ifa edir. Bu rəqs olduqca cazibəli, aram, incə, lirik melodiyadır. Zərif və emosional musiqi və xoreoqrafik kompozisiyalı "Uzundərə" üçün adi gəziş, yana gəziş, süzmə və sair hərəkətlər xarakterikdir. Bu rəqs qadın ifası üçün daha səciyyəvi, daha uyğun və münasib olduğu üçün, əsasən, gəlin gətirilən vaxt ifa edirlər. Bəzi yerlərdə isə bu rəqsi kişilər, yaxud qadınla kişi oynayır. Musiqi ölçüsü 6/8, tempi mülayim, məqam əsası "Şüştər"dir. Qafqaz xalqları arasında da geniş yayılmışdır. Üzeyir Hacıbəyov "O olmasın, bu olsun" operettasında bu xalq rəqsinin melodiyasından istifadə etmişdir. Əsərin qəhrəmanı - adaxlısı ilə görüşə gedən Məşədi İbadı "Uzundərə"nin melodiyası müşayiət edir. Melodiya olduqca cazibəli, zərif və lirik ifadəli rəqsdir. Rəqs o qədər məşhurdur ki, onu qonşu xalqlar da ən sevimli rəqslərdən biri hesab edirlər. Əlbəttə, rəqsin xarakteri, onun musiqi və xoreoqrafik kompozisiyası qadın ifası üçün daha səciyyəvi, daha uyğun və münasibdir.

Melodiya aramla, vüqarla ifa edilir, rəqsin hərəkət düzümü də aram, incə, məğrur və çox həzindir. Rəqsi məzəli, satirik tərzdə də ifa etmək olar.

"Darçını" Şuşada yaranmış Azərbaycan xalq rəqsidir. Rəqsin melodiyası gümrahdır və yumoristik xarakter daşıyır. Aram tempdə səslənir, qüvvətli hissəsində zərblər və vurğuların səsi aydın eşidilir. Məqam əsası "Rast", musiqi ölçüsü 6/8, tempi mülayimdir. Üzeyir Hacıbəyov "O olmasın, bu olsun" operettasında "Darçını" rəqs melodiyasından istifadə etmişdir.

"Mirzeyi" Azərbaycan xalq rəqs melodiyasıdır. Şuşada neyçalan Mirzə adlı bir nəfər tərəfindən təxminən XIX əsrin ikinci yarısında yaradılmışdır. Müəllif rəqsə öz adını vermişdir. Bütün məşhur rəqqasların və rəqqasələrin repertuarına daxil edilən bu rəqsi həm kişilər, həm də qadınlar ifa edir. Gözəl, nəcib və qəlboxşayan melodiyasının müşayiəti ilə əli dəsmallı kişilər təmkinlə, qadınlar ağır templə ifa edirlər. "Mirzeyi"nin "Vağzalı-Mirzeyi" variantı daha geniş yayılmışdır. Musiqi ölçüsü 6/8, tempi ağır, məqam isə "Segah"dır.

"Xalabacı" Şuşada yaranmış xalq rəqs melodiyasıdır. Rəqsin adı qadın adından götürülmüşdür. Melodiyanın müəllifi şuşalı qarmonçalan Sona xanımdır. "Xalabacı"nın daha iki adı var: "Qaçaybala" və "Ceyranbala". Bunlar eyni rəqs olsalar da, bu üç ad altında çox geniş yayılmışdır. Rəqsə "Qaçaybala" adı toylarda qadın paltarında oynayan peşəkar xalq rəqqası Qaçayın şərəfinə verilmişdir. "Ceyranbala"da rəqqas ceyran kimi süzdüyünə görə onun adı ilə adlandırılmışdır. Bu rəqsi daha çox yaşlı kişilər və qadınlar oynayırlar. Üçüncü ad "Xalabacı" da burdan irəli gəlir. İfaçı oynaya-oynaya xanəndədən oxumağı xahiş edir, ya da barmaqlarını şaqqıldada-şaqqıldada özü oxuyur. Lirik xarakteri bu emosional rəqsin musiqi ölçüsü 1/3, tempi iti, məqam əsası "Segah"dır.

"Ceyranı" Şuşada yaranmış xalq rəqs melodiyasıdır. Bu rəqs incə, qəşəng, lirik olduğuna və rəqsin hərəkətlərində heyvanat aləminin ən gözəl incilərindən biri ceyrana xas cəldlik, zəriflik ifadə olunduğuna görə belə adlanır. Əsasən, qadınlar ifa edirlər. Bəzi yerlərdə, xüsusən, Şəkidə onu kişilər də oynayırlar.

Rəqsin musiqi ölçüsü 6/8 (3/4), tempi, əsasən, orta və itidir. Məqam əsası "Şur" və "Rast" muğamlarıdır.

"Qaytağı" Şuşada yaranmış qədim Azərbaycan rəqs melodiyasıdır. Coşqun, mərdanə və qəhrəman xarakterlidir. Onu kişilər solo, duet və dəstə ilə ifa edirlər. Bu rəqsin xüsusiyyətləri çoxlu hərlənmələrdən və fırlanmalardan, hədsiz rəngarəng düzümlərdən, o cümlədən, barmaqlar üstə duraraq tullanmalardan, çiyinləri tərpətməkdən, süzgün tərzdə əsas gəzişmədən, yumruqların yarıdüyülmüş tərzdə tutulmasından, qolların vəziyyətindən, qolun biri tarım yana açıldığı halda, əlin vəznəyə yaxın tutulması kimi hərəkətlərdən və ən nahayət, geyimlərin oxşarlığından ibarətdir. Ümumiyyətlə, "Qaytağı" quruluşu, improvizasiya xarakteri daşımaqla ifaçıların zövqündən, məharətindən asılı olur. Rəqs dəqiq ritmik kompozisiyaya malikdir. Musiqi ölçüsü 6/8, tempi əvvəlcə mülayim, axıra yaxın isə şıdırğı olur. Rəqsin melodiyasını, əsasən, zurnaçılar dəstəsi ifa edir. Azərbaycanda "Ləzgi-cəngi" adıyla məşhur olan "Qaytağı" Şimali Qafqaz və Zaqafqaziya xalqları arasında da geniş yayılmışdır. Üzeyir Hacıbəyov, Niyazi, Tofiq Quliyev, Rauf Hacıyev və digər bəstəkarlar "Qaytağı" əsərləri yaratmışlar.

"Asta Qarabağı" Şuşada yaranan qədim xalq rəqs melodiyasıdır. Rəngin hərəkət düzümləri sabitdir, aram hissədə yerindəcə, sonra isə bir qədər tərpənişlə ifa olunur. Bu rəqs Qarabağda yaransa da, Azərbaycanın cənub rayonlarında, xüsusən də, Naxçıvan və Şahbuzda geniş yayılmışdır. Naxçıvanda bu rəqsə sadəcə olaraq "Qarabağı" deyirlər. Diyarın Xıncov kəndində bu rəqsi yalnız qoca kişilər və qadınlar, Şahbuzda isə ahıl qadınlar oynayırlar.

"Gəlin atlandı" Şuşada yaranmış ənənəvi xarakterli qədim mərasim rəqsidir. Xeyli uzun çəkən, aram templi, həm də olduqca melodik rəqsdir. Rəqsin musiqi ahəngi ilə, əsasən, gəlin oynayır. Onu iki dəfə - həm gəlin gətirməyə gedəndə, həm də gəlini ata evindən yola salanda çalırlar.

"Misri" Şuşada yaranmış xalq rəqs melodiyasıdır. Adı Koroğlunun qılıncının adından götürülmüşdür. Rəqsdən çox marşabənzər ahəngli instrumental aşıq melodiyasına oxşayır. Qəhrəman xarakterli, vətənpərvər ruhlu bu rəqs sədaları altında pəhləvanlar güləşqabağı "Misri"nin musiqisi altında məşq edirlər. Rəqs kimi daha geniş yayılmışdır. Rəqsdə gərgin, məğrur, bir qədər də çətin hərəkətlər icra olunur. Melodiyanın tempi cəld və sürətlidir. Adətən, zurnada, özü də zərb alətinin çox gur ritminin sədaları eşidilir. Musiqi ölçüsü 1/4, tempi cəld, məqam əsası "Bayatı-Şiraz"dır.

"Heyratı" Şuşada yaranmış Azərbaycan xalq melodiyasıdır. Bu rəqsin marşsayağı ritmi var və ifa tərzi müxtəlifdir. Qarabağda yaransa da, Gəncə zonasında çox geniş yayılmışdır. "Heyratı" ritmik muğamının musiqisinin ahəngində bu yallısayağı rəqs oyununu on-on iki adam bir-birinin ardınca düzülüb, ifa edirlər. Rəqsin mərdlik, cəsarət ifadəli xarakteri, səlis ritmi var. Üzeyir Hacıbəyov "Leyli və Məcnun" operasında və digər bəstəkarlar öz əsərlərində bu rəqsdən geniş istifadə etmişlər.

"Ay bəri bax" Şuşada yaranmış Azərbaycan xalq melodiyasıdır. Ən yaxşı və vokal melodiyalarından biri kimi Bakıda və Şəkidə daha çox yayılmışdır. Yalnız qadınlar tərəfindən qədim milli paltarda ifa edilir. Güman olunur ki, bu rəqs əvvəllər "Yallı" formasında oynanılmışdır. Hazırda bir rəqs kimi ifa olunmur və onu indi mahnı tərzində eşitmək olar.

"On dörd nömrə" Şuşada yaranmış rəqs melodiyalarından biridir. Adı rəqsin sıra nömrəsidir. Həm kişilər, həm də qadınlar ifa edir. Mülayim, aram templi, həzin melodiyadır.

RƏNGLƏR

"Bayatı-Şiraz" rəngi Şuşada yaranıb-formalaşdırılmışdır. Müəllifi tarzən Sadıqcandır. Eyniadlı muğamın "Nişibi-Fəraz" və "Bayatı-İsfahan" şöbələri arasında çalınır. XIX əsrin sonlarından başlayaraq Şuşada, Şamaxıda, Bakıda müxtəlif variantlarda yayılmışdır. Sonralar bir neçə dəfə nota köçürülmüşdür. Süleyman Ələsgərovun nota yazdığı variant öz mükəmməlliyi və tamlığı ilə seçilir. Bəstəkar "Bayatı-Şiraz" simfoniyanın muğamında bu rəngdən geniş istifadə etmişdir.

"Bulud zülfü" - xalq mahnısı kimi tanınan bu melodiyanın sözləri Molla Pənah Vaqifin, musiqisi Sadıqcanındır. Şahzadə Bəhmən Mirzə Qacarın nəvəsi Saray xanıma həsr olunmuşdur. Bəstəkar şerdəki "Gözəl xanım sarayından baxanda" misrasını "Saray xanım sarayından baxanda" misrası ilə əvəzləmişdir.

Mahnının ən mahir ifaçısı Bülbüldür. Fikrət Əmirov "Şur" simfonik muğamında mahnının melodiyasından epizodik olaraq rəng kimi istifadə etmişdir.

Vasif QULİYEV

525-ci qəzet.- 2024.- 5 sentyabr.(№160).- S.12-13.