İngilislərin göz-bəbəyi: Krım kilsəsi

Bəyoğlunun bağrında yatan əfsanə

Bu dəfə yolumu İstanbulun ən gözəl küçələrindən olan Əkrəmi Sərdardan saldım. Əkrəmi Sərdar keçmişdə səfərlərə çıxmayan padşahların əvəzinə baş komandan olaraq orduya qatılan vəzirlərə verilən ad olub. İstiqlal küçəsinin tunel yönündən Galataporta doğru enən yolun üstündə yerləşir. Şübhəsiz ki, küçənin ən gözəl memarlığına sahib abidələrdən biri Krım Anqlikan kilsəsidir. Keçmişdə Rum məzarlığının olduğu yerdə, neoqotik tərzdə inşa edilən bu kilsə insanı özünə heyran edir. Dörd tərəfi güllər, çiçəklər, özü boyda ağaclarla əhatələnən ibadətgahın bağçası toyuq-cücə, pişiklərlə doludur. Həyətə addım atar-atmaz insanın ruhuna qəribə bir dinclik çökür. Qapıya yaxınlaşdıqda isə qulağına Motsartın, Baxın bəstələrinin səsi gəlir. Kilsədə olduğum bir saat ərzində həmin musiqilərin səs gücləndiricidən gəldiyini düşünmüşdüm. Ta ki, yuxarıya doğru baxanda orada pianoçunu görənə qədər... Sən demə, hər gün burada canlı piano çalınırmış. Daha əvvəl xeyli kilsəyə getmişəm, amma bu cür doğma, hüzurlu, insanı rahatladan ikinci bir ibadət yeri görməmişəm. Oturacaqları digər kilsələrdən fərqli olaraq ucuz stullardan ibarətdir. Stullarda pişiklər də yata bilər, insanlar da otura bilər. Şam yandır, dua et, abidənin memarlığına nəzər yetir, otur, dur, toxun, içəridə istədiyin qədər gəz-dolan, foto və video çək, hamısında sərbəstsən. Bir çox abidələrdə bunlar tamamilə qadağandır. Çoxu da yersiz qadağalardır.

İngilislərin İstanbula bəxş etdiyi ən gözəl töhfə

Kilsənin tarixi 1800-cü illərə gedib çıxır. Krım müharibəsi ərəfəsində ingilis dənizçilərə və bu şəhərdə yaşayan ingilislərə xidmət edəcək anqlikan kilsəsinə ehtiyac duyulur. Həyatda qalan ingilis əsgərləri vətənlərinə dönən kimi "Dünya ölkələrində İncili yayma cəmiyyəti" tərəfindən xalqa açıq çağırış edirlər. Çağırış Kembric dükü tərəfindən dəstəklənir və savaşda ölən qəhrəman əsgərlərin xatirəsini əbədiləşdirmək üçün İstanbulda kilsə inşa etməyə qərar verirlər. İbadət yerini xalq arasında toplanan ianələr əsasında ərsəyə gətirməyi planlaşdırırlar. Şükran günü təşkil edilən kampaniyada iki min kilsə inşa etdirəcək qədər pul yığılır. Kraliça Viktoriya və əri Albert də bu aksiyada iştirak edir. Bu dəfə kilsənin kim tərəfindən tikilməsi ilə bağlı müzakirələr başlayır. Buna görə də, "Memarların seçimi" adlı yarış başladılır. Qırx altı memarın qatıldığı yarışda birinciliyi qazanan Vilyam Burges, ikinci Corc Edmund Stret, digəri Corc Fredrik Bodli olur.

Burgesin layihəsi həddən artıq bahalı olduğunu görən seçim komitəsi onun birinciliyini ləğv edir, ikinci yeri tutan Stretin dizaynını qəbul edir. Qeyd edim ki, həmin Stret bir neçə il sonra Londonda krallığa məxsus Ədalət Sarayının da memarı olur. Bu dəfə komitə üzvləri İstanbulda yer axtarışına çıxırlar. Həmin ərəfədə İngiltərənin Osmanlıda 17 illik elçisi olan Lord Stratford de Redklif, Sultan Abdulməciddən bu abidə üçün münasib yer istəyir. Sultan dənizin ətəyində, Pera təpəsinin yamacındakı Sərdarı Əkrəm küçəsindəki ərazini ingilislərin ixtiyarına verir.

Təməlatma mərasimi təşkil edilir və təmələ ilk daşı atan elə Redklifin özü olur. Əslində elçi, bir müddət öncə təqaüdə çıxmış və onu sevən padşahın arzusu ilə İstanbulda qalaraq bu törənə qatılmağı qəbul etmişdi. Törəndən dörd gün sonra İngiltərəyə dönür və qısa müddətdən sonra orada ölür.

Məscidlə kilsənin qonşuluğu

Anqlikan kilsəsinin məscidin bir addımlığında inşa edilməyinə icazə verilməsi, o vaxtlar müsəlman ölkəsində dini azadlığın nə qədər inkişaf etməsi ilə bağlı müzakirələrə səbəb olmuşdu.

Hətta o illərdə yayımlanan "İllüstrasiya London" adlı jurnaldakı qravürlərdən birində təməl atma mərasimi zamanı azan oxumaq üçün qonşu məscidin minarəsinin şərəfəsinə çıxmış imam görülməkdədir.

Kilsəyə qonşu olan Hacı Mimi Məscidinin inşa tarixi XVI əsrə gedib çıxır. XX əsrin əvvələrində dağılır və uzun müddət xaraba halda qalır. Məhəllə sakinlərinin təşəbbüsü ilə 1959-cu ildə daha kiçik olmaqla yenidən inşa edilir. Mən içəridə olarkən azan oxunmağa başladı və pianoçu əl saxladı və çaldığı əsəri yarımçıq qoydu. Axıra qədər gözlədi, azan bitəndən sonra çalmağa davam etdi. Dində xoşgörülü olmaq budur. Amma təəssüf ki, Anqlikan kilsəsində gördüyüm bu xoşgörü yayğın deyil.

Malta daşları

Kilsənin inşasına 1864-cü ildə başlanır və tamamlanmağı dörd il çəkir. Daşların bir qismi Böyükadadan, əksəriyyəti isə Maltadan gətirilir. Bu möhtəşəm abidəni tikib başa çatdırmaq üçün ingiltərəli divar ustaları və yerli fəhlələr birlikdə işləyirdi. İşlər yekunlaşandan sonra seçim olur və baş keşiş vəzifəsi Çarles Kurtisə həvalə edilir, 1869-cu ildəki ölüm anına qədər o, 40 il bu vəzifədə qalır. Doğrudur, kilsə inşa edilir, istifadəyə də verilir, amma yığılan pullar içərini əşyalarla tam təmin etməyə, bəzi işləri yekunlaşdırmaq üçün yetərli olmur. Vaiz kürsüsü belə müvəqqəti qurulur. Hətta hazırda gördüyümüz gül fiqurlu pəncərəni də plana salmağa vəsait yetmir. Hər iki əskiklik 1880-ci illərdə tamamlanır. Vaiz kürsüsü rahib Kurtisin dizaynı əsasında fransız mərmər ustası Poirson tərəfindən düzəldilir. Yumru panel isə Kurtisin köhnə dostu tərəfindən Heybəliadada qədim Bizans kisəsinin qalıqları əsasında qurulur. Kürsünün üzərində üç böyük xristian ənənəsini təmsil edən yunan, latın və ingiliscə yazılar var. "İsa Məsih və bu işarədə qalib gələcəksən" adlı bu işarəni Konstantin, ordusu ilə günəşə doğru gedərkən, yunan yazısı ilə işıqda parıldayan xaç görür. Konstantin əvvəlcə bu görüntünün mənasını başa düşmür. Ancaq ertəsi gecə yatır və yuxusunda görür ki, Məsih ona düşmənlərinə qarşı xaç işarəsi istifadə edərək qalib gələcəyini göstərir. Əfsanəyə görə, bu simvol sayəsində 312-ci ildə Konstantin sayca daha az olmasına rəğmən, Milvian körpüsü müharibəsini qazanır.

Əl əməyi, göz nuru

Vitrajlara gəldikdə isə... ortadakı Məsihin başını təsvir edir. Ətrafında olan 4 vitraj isə incilin dörd yazarının simvoludur. Kənardakı on iki dairəvi vitrajın hər biri 12 həvarinin başlarını əks etdirir.

Yahudanın təsvir edildiyi vitraj isə qan qırmızısı olan döşəmədə otuz gümüş pulla təsvir edilib və rum rəqəmi ilə üç "X" əks edilib. İncilin Əhdi-Cədidinin ilk kitabı olan Matta incilində yazılan hekayəyə görə, gümüşlər Yahudanın İsanı ələ vermək üçün aldığı pullardır. Son axşam yeməyindən öncə, Yahudanın baş rahiblərin yanına getdiyi və 30 gümüş pul qarşılığında İsanı təslim etməyi qəbul etdiyini, daha sonra peşman olaraq pulu geri qaytarmağa çalışdığı deyilir. Bu hekayə kilsədə sadə təsvirlər mükəmməl şəkildə tərtib edilib.

Şükranlıq duyğusu

Rahib Kurtis öldükdən sonra onun yerinə Baroq təyin edilir. Yeni rahib kilsədə əskik qalan rahib və xorun olduğu yeri insanlardan ayıran barmaqlıq düzəldilməsi üçün İngiltərəyə sifariş göndərir. Daha sonra bir neçə rahib dəyişən kilsəyə Boroq yenidən qayıdır. Barmaqlıqlar hələ də İstanbula gəlib çıxmamışdı. Ta ki, ingilis ordusunun 1923-cü ildə İstanbuldan getməyinə qədər, ondan sonra barmaqlıqlar kilsəyə gətirilir. Divarlardakı əl işləri isə 1999-2004 arası əlavə edilir. Barbaqlığa rəssam Mungo Mak Kos tərəfindən mükəmməl rəsmlər çəkilir. Kos, rəsm çəkmə istedadını ona bəxş edən Tanrıya və həyatının ən xoşbəxt günlərini keçirdiyi İstanbul xalqına duyduğu şükran səbəbi ilə gördüyü iş üçün heç bir ödəniş almadı. Rəssam bu əsərləri çəkərkən sənətçi dostlarını, yoldaşlarını model olaraq istifadə etdi. Bütün əzizlərin üzləri əslində sənətçinin ətrafındakı insanların üzləridir. Ancaq rəsmlər çəkilərkən bir çoxu həyatda deyildi.

Qapının sağ tərəfində yuxarıda Anadoluda çobanların geyindiyi yapıncı və əlində İsa simvollu quzunu qucağında tutan vəftizci Yəhyanı görürük. Yəhya qiyamət günün yaxınlaşdığını və bütün insanların məhşərdə yarğılanacağını vəz edən özünü bu günə hazırlayarkən peşman olanları vəftiz edən rahib kökənli yahudi peyğəmbərdi. Xristian kilsəsində İsa Məsihin qabaqcılı olaraq qəbul edilir və sayğı duyulur. Bundan əlavə, işləmələr arasında ölüm mələyi olan Mikayılın, Cəbrayılın, üzünü də görmək mümkündür. Yaxınlığında isə rəssam Kosun Fransada öldürülən əmisinin portretidir.

Cəhalət

Təbii ki, abidə inşa edildiyi gündən daima yüksələn xətt üzrə getməyib. Tələb görmədiyi üçün 1978-ci ildə qapadılır. Xeyli baxımsız qalır. Kilsənin yenidən dirçəlişi 90-cı illərə təsadüf edir. Belə ki, binanın restavrasiya işləri İraqın Küveyti işğal etdiyi dönəmdə İstanbula qaçan bir qrup şri-lankalı mühacir tərəfindən həyata keçirildi və 1991-ci ildə qapılarını yenidən açdı. İçəridə əsrarəngiz görkəmə malik "ferforie" pilləkəni var ki, o da Londondan gətirilib. Binanın fasadı Erika Bördün İncildəki hekayələri nəql edən rəngli və modern tərzlə dizayn edilib.

Yeri gəlmişkən, kilsənin tragikomik hekayəsi də var. Rəvayətə görə, Krım kilsəsi açıldıqdan sonra kraliça Viktoriya kilsənin ərsəyə gəlməsindəki qatqılarından ötrü padşah Sultan Abdulməcidə avtomobil hədiyyə edir. Ancaq İstanbula gələn avtomobil dönəmin şeyxülislamının "şeytan işidir, başımıza daş yağacaq" deməsinə görə, Sarayburnundan dənizə atılaraq məhv edilir. Cəhalət böyük qüvvədir. Bütün dövrlərdən daha güclü, bütün inkişaflara rəğmən, daha sarsılmaz bir qüvvədir!

Qeyd edim ki, kilsədə vaxtaşırı Bax və digər bəstəkarların əsərlərindən ibarət konsertlər təşkil edilir. Həftə sonu həmin konsertlərdən birinə qatılacağım üçün indidən həyəcanlanıram. Maraqlıdır, bu cür əsrarəngiz atmosferə malik yerdə Sebastian Bax konserti necə hisslər yaradacaq?!

Türkan TURAN

525-ci qəzet .-2024.- 7 sentyabr.(№162).- S.21.